Letteren

Domein

De domeinpagina Letteren bevat cijfers en informatie over de makers en lezers van algemene boeken, en over organisaties als uitgeverijen, boekwinkels en bibliotheken die tussen hen de schakels vormen. Onder algemene boeken vallen zowel fictie- als non-fictieboeken, maar geen wetenschappelijke boeken of studieboeken. Daarnaast besteden we aandacht aan vormen van literatuur buiten het papieren boek, zoals e-books, luisterboeken, apps en voordrachtskunst (spoken word).

Samenvatting

De sector is herstellende. Na een aantal moeilijke jaren is er weer een stijging zichtbaar in verkoopcijfers en uitleencijfers van bibliotheken. Daarin is zichtbaar dat anderstalige boeken en e-books een steeds groter deel van het aanbod vormen. Hoewel er meer gelezen werd, zijn er tegelijkertijd zorgen over de leesvaardigheid van jongeren. Verschillende campagnes en initiatieven zijn opgezet om het leesplezier en de leesmotivatie van jongeren te vergroten.

De noodzaak om de letterensector diverser en inclusiever te maken wordt ook steeds meer gevoeld, met verschillende ambities, initiatieven en onderzoeksprojecten als resultaat. Vernieuwing in het boekenvak komt tot uiting in diverse vormen van innovatie, die zich onder meer richten op nieuwe manieren van metadatering, het aanbevelen van boeken, digitale literatuur en spoken word.

Inleiding en kerncijfers

De Nederlandse letterensector wordt gekenmerkt door een hoge mate van samenwerking en collectiviteit, met gemeenschappelijke regelingen en afspraken als de Wet op de vaste boekenprijs en het Modelcontract oorspronkelijk Nederlands literair werk. Naast de vele samenwerkingsverbanden is er bovendien een uitgebreide kennisinfrastructuur. Die kennisinfrastructuur bestaat onder meer uit de Leesmonitor van Stichting Lezen, Bibliotheeknetwerk (en daarbinnen Bibliotheekinzicht) van de Koninklijke Bibliotheek en verschillende monitoren van KVB Boekwerk. Aan de hand van deze monitoren, aanvullende bronnen en gesprekken met stakeholders biedt de Cultuurmonitor een overzicht van de belangrijkste thema’s, ontwikkelingen en knelpunten binnen het domein Letteren.

Dit domein bestond in 2022 uit 17.670 actieve auteurs en 2.660 actieve vertalers, die bij 4.058 uitgeverijen 11.400 nieuwe titels uitbrachten KVB Boekwerk 2023e, 2023f). Slechts een zeer klein deel van hen kan volledig leven van de boekverkoop, waardoor de meeste makers hun inkomen aanvullen met bijvoorbeeld commerciële schrijfopdrachten, optredens en subsidies of beurzen (KVB Boekwerk 2023g). In 2022 vonden er minstens 5.154 auteursoptredens plaats en 10,8 miljoen euro aan reguliere subsidies en projectsubsidies OCW (naast krap 1,4 miljoen euro vanuit de coronasteunpakketten) (Nederlands Letterenfonds 2023).

Auteurs en vertalers

Deze figuur biedt kerncijfers van KVB Boekwerk over het aantal actieve auteurs en vertalers en hun inkomsten uit royalty’s, alsook over het aantal contracten voor auteursoptredens dat via De Schrijverscentrale is afgesloten. Via de tabbladen boven de figuur kan gewisseld worden tussen de verschillende grafieken.

n
%
n

Bron: KVB Boekwerk en De Schrijverscentrale

Er werden in 2023 43 miljoen boeken verkocht, verdeeld over 652.000 unieke titels. Fictieboeken vormden het grootste deel van de afzet (42 procent), en 20 procent van de afzet was anderstalig. Met deze boekverkoop werd een omzet gegenereerd van 685 miljoen euro. In 2023 hebben fysieke winkels meer boeken verkocht (56 procent) dan het e-commercekanaal (44 procent). Ter vergelijking: in 2019 was dit 63 procent tegenover 37 procent. Fysieke winkels en e-commerce hebben beide een aandeel van 50 procent in de totale omzet van de boekenmarkt (KVB Boekwerk 2024a).

Markt

Aan de hand van cijfers van KVB Boekwerk biedt deze figuur inzicht in de Nederlandse algemene boekenmarkt. De eerste twee grafieken tonen de totale afzet en omzet van de markt. In de derde figuur wordt de omzet vervolgens uitgesplitst naar verkoopkanaal.

n
%

Bron: KVB Boekwerk

Boeken waren in 2022 ook te vinden in 1.270 bibliotheeklocaties (KB 2022b). Hier werden 53,2 miljoen fysieke boeken en bijna 7,5 miljoen e-books en luisterboeken geleend door 2,2 miljoen jeugdleden en bijna 1,3 miljoen volwassen leden (CBS 2023a, 2023c). Het uitlenen van boeken is echter slechts één aspect van de steeds grotere maatschappelijke rol die bibliotheken vervullen. De bibliotheek stelt kennis en informatie beschikbaar, biedt mogelijkheden voor ontwikkeling en educatie, draagt bij aan leesbevordering, stimuleert ontmoeting en debat, en laat mensen kennismaken met kunst en cultuur (KB 2023b). Ze draagt bij aan grote maatschappelijke opgaven als een geletterde samenleving, het opdoen en verder ontwikkelen van (basis)vaardigheden, en (digitale) participatie en inclusie in de informatiesamenleving (VOB et al. 2021). Dit komt onder meer tot uiting in het toenemende aantal activiteiten in bibliotheken. Tussen 2015 en 2019 verdriedubbelde dit aantal bijna van 78.745 naar 220.227. In 2022 is dat aantal gestegen naar 247.088 activiteiten (KB 2023b).

Openbare bibliotheken

Openbare bibliotheken maken een transformatie door van traditionele uitleenbibliotheken naar organisaties met een brede maatschappelijke functie. Dat weerspiegelt zich in de hier verzamelde cijfers van de KB en het CBS. Het aantal uitleningen in 2022 is gestegen, net als het aantal activiteiten en evenementen dat bibliotheken organiseren.

n
n
n

Bron: CBS en KB

Wat willen we verder weten over het domein Letteren?

Zoals gezegd kent het domein Letteren een uitgebreide kennisinfrastructuur, en wordt er vanuit alle schakels in de keten al veel en regelmatig onderzoek gedaan. Een wens die in gesprekken voor deze analyse benoemd werd, is evenwel meer inzicht in en duiding van regionale data. Hoe verschilt de letterenconsumptie per regio, en hoe kunnen bijvoorbeeld de markt en leesbevorderingsactiviteiten daarop inspelen? Hierover zijn data toegevoegd in het Dashboard van de Cultuurmonitor. Daarnaast bevat ook de Regionale Cultuurmonitor van de Boekmanstichting en Atlas Research een hoofdstuk over regionale spreiding in de letteren (Berg et al. 2022).

Een wens voor de Cultuurmonitor als geheel is daarnaast om vergelijkingen te maken en kruisverbanden te tonen tussen verschillende domeinen binnen de culturele sector. Die laten zien hoe en waar domeinen aan elkaar raken en bieden de mogelijkheid om geïnspireerd te raken door of te leren van praktijken in andere domeinen.

Tot slot zou in de toekomst ook de internationale context meer betrokken kunnen worden. Zo zou het zinvol zijn om internationale activiteiten en vertalingen van en naar het Nederlands in kaart te brengen. Daarnaast zou een vergelijking tussen de Nederlandse letterensector met het buitenland mogelijk inspiratie en nieuwe inzichten kunnen bieden.

Meer weten over het domein Letteren?

Bekijk meer data over het domein Letteren in het Dashboard van de Cultuurmonitor.

Het domein Letteren kent verschillende monitoren die veel informatie over de sector bevatten, zoals de Leesmonitor van Stichting Lezen, Bibliotheekinzicht van de KB en de Markt-, Makers-, Uitgevers-, Boekverkopers– en Lezersmonitor van KVB Boekwerk.

Meer literatuur over het domein Letteren is ook te vinden in de Kennisbank van de Boekmanstichting.

Lees eerdere versie van deze tekst terug uit december 2020 , november 2021 , maart 2022 , augustus 2022 en maart 2023 terug.

Literatuur

Auteursbond (2022) ‘Misgelopen leenrecht jeugdboekenmakers gecompenseerd’. Op: www.auteursbond.nl, 11 juli.

Auteursbond (2023a) ‘De snelle opkomst van ChatGPT’. Op: www.auteursrecht, 7 juni.

Auteursbond (2023b) ‘AI en auteursrecht’. Op: www.auteursrecht.nl, 2 oktober.

Bahara, H. (2021) ‘Zaïre Krieger over The Hill We Climb: “Als je geen ervaring hebt met spoken word, kun je deze zinnen niet vertalen”’. Op: www.volkskrant.nl, 2 september.

Berg, N. van den et al. (2022) Regionale cultuurmonitor: editie 2022. Amsterdam: Atlas Research en Boekmanstichting.

Bibliotheeknetwerk (z.j.a) ‘Pluriforme en inclusieve bibliotheekcollecties’. Op: www.bibliotheeknetwerk.nl.

Bibliotheeknetwerk (z.j.b) ‘Lezen en innovatie in de boekenketen’. Op: www.bibliotheeknetwerk.nl.

Bibliotheeknetwerk (2023) ‘Dashboard bibliotheekleden’. Op: www.bibliotheeknetwerk.nl, 15 september.

Bibliotheeknetwerk (2024) ‘Samen veilig AI gebruiken. Doe je mee?’. Op: www.bibliotheeknetwerk.nl, 21 december.

Bol.com (z.j.) ‘Bol.com & verantwoord ondernemen’. Op: duurzaamheid.bol.com.

Bossche, S. van den en A. Klomberg (2020) Jeugdliteratuur door de lens van etnisch-culturele diversiteit. Amsterdam: Stichting Lezen.

Bruijn, Y. de en J. Mesman (2022) Diversiteit en collectievorming bij de Bibliotheek op school. Amsterdam: Stichting Lezen.

CB (z.j.a) ‘De introductie van het internationale Thema in het Nederlandse boekenvak’. Op: www.cb.nl.

CB (z.j.b) ‘Samen duurzaam’. Op: www.cb.nl.

CBS (2023a) Landelijke digitale openbare bibliotheek, 2015-2022. Den Haag/Heerlen: Centraal Bureau voor de Statistiek.

CBS (2023b) ‘Minder winkels in 2023’. Op www.cbs.nl, 10 mei.

CBS (2023c) ‘Openbare bibliotheken’. Op: opendata.cbs.nl, 15 september.

Curriculum.nu (2019) Samen bouwen aan het primair en voortgezet onderwijs van morgen. S.l.: Curriculum.nu.

De Schoolschrijver (z.j.) ‘Ons verhaal’. Op: www.deschoolschrijver.nl.

De Schrijverscentrale (z.j.) ‘Over ons’. Op: www.deschrijverscentrale.nl.

De Schrijverscentrale (2023) Jaarverslag 2022. Amsterdam: De Schrijverscentrale.

Dera, J. (2019) De praktijk van de leeslijst: een onderzoek naar de inhoud en waardering van literatuurlijsten voor het schoolvak Nederlands op havo en vwo. Amsterdam: Stichting Lezen.

Dessing, M. (2018) ‘Exit NUR, enter Thema – het boekenvak krijgt nieuw classificatiesysteem (Boekblad)’. Op: maartendessing.blogspot.com, 28 december.

Dessing, M. (2022a) ‘Duurzaamheid bij uitgeverijen: “Het heeft niet altijd zin om harde eisen te stellen”’. Op: www.boekblad.nl, 29 juni.

Dessing, M. (2022b) ‘Duurzaamheid leeft bij steeds meer boekhandels’. Op: www.boekblad.nl, 30 juni.

Dessing, M. (2024) ‘Libris Blz. vraagt uitgevers catalogi te uploaden’. Op: www.boekblad.nl, 16 januari.

Europees Parlement en Raad van de Europese Unie (2019) Richtlijn (EU) 2019/790 van het Europees Parlement en de Raad van 17 april 2019 inzake auteursrechten en naburige rechten in de digitale eengemaakte markt en tot wijziging van Richtlijnen 96/9/EG en 2001/29/EG. Brussel: Europees Parlement en Raad van de Europese Unie.

FEP (2022) European Book Market Statistics 2021-2022. Brussel: Federation of European Publishers.

FEP (2023) European Book Market Statistiscs 2022-2023. Brussel: Federation of European Publishers.

GAU (z.j.) ‘Duurzaamheid’. Op: www.algemene-uitgevers.nl.

Gommers, K. (2022) ‘Bibliotheken sluiten zich aan bij landelijke campagne Warme Kamers’. Op: www.bibliotheeknetwerk.nl, 27 oktober.

Jong, L. de (2022) ‘Bibliotheek kiest voortaan boeken op basis van computerrecensie’. Op: www.volkskrant.nl, 11 maart.

KB (2023a) Databestand gegevenslevering WSOB 2022 – openbare bibliotheken. Den Haag: Koninklijke Bibliotheek.

KB (2023b) ‘Activiteiten en evenementen in de bibliotheek’. Op: www.bibliotheeknetwerk.nl, 27 juli.

KB (2023d) ‘Diversiteit in de bibliotheek’. Op: www.bibliotheeknetwerk.nl, 28 juli.

KB (2024) ‘Bibliotheeklocaties en -faciliteiten’. Op: www.bibliotheeknetwerk.nl, 7 februari.

Klein Lankforst, M. (2019) ‘Van bos tot boekenkast: zo maken we de boeken van De Correspondent duurzaam’. Op: www.decorrespondent.nl, 20 mei.

Koolen, C.W. (2018) Reading beyond the female: the relationship between perception of author gender and literary quality. Amsterdam: Universiteit van Amsterdam (proefschrift).

Koren, T. en C. Delhaye (2019) ‘Depoliticising literature, politicising diversity: ethno-racial boundaries in Dutch literary professionals’ aesthetic repertoires’. In: Identities, jrg. 26, nr. 2, 184-202.

KVB Boekwerk (2021a) ‘Werkwijze en besluitvorming Deltaplan’. Op: www.kvbboekwerk.nl, 1 juli.

KVB Boekwerk (2021b) ‘Nederlander leest meer voor plezier in coronajaar’. Op: www.kvbboekwerk.nl, 23 juli.

KVB Boekwerk (2022a) ‘Afronding van het Deltaplan Programma’. Op: www.kvbboekwerk.nl, 17 februari.

KVB Boekwerk (2022b) Diversiteit en inclusie in de boekenmarkt: een verkennend onderzoek. Amsterdam: KVB Boekwerk.

KVB Boekwerk (2022c) Inclusie(f) op eigen initiatief. Amsterdam: KVB Boekwerk.

KVB Boekwerk (2022d) ‘Hoe leesgedrag is veranderd door corona’. Op: www.kvbboekwerk.nl, 2 juni.

KVB Boekwerk (2022e) ‘Leesfrequentie stabiel sinds corona’. Op: www.kvbboekwerk.nl, 1 juli.

KVB Boekwerk (2023a) ‘Verkoopcijfers 2022’. Op www.kvbboekwerk.nl, 23 februari.

KVB Boekwerk (2023b) ‘Meer Nederlanders lezen na coronaperiode dan daarvoor’. Op: www.kvbboekwerk.nl, 23 maart.

KVB Boekwerk (2023c) ‘Nederlanders blijven lezen, kopen weer vaker in fysieke winkel’. Op: www.kvbboekwerk.nl, 19 juni.

KVB Boekwerk (2023d) ‘In de leeswereld van jongeren’. Op www.kvbboekwerk.nl, 12 september.

KVB Boekwerk (2023e) ‘Makersmonitor 2022’. Op: www.kvbboekwerk.nl, 12 september.

KVB Boekwerk (2023f) ‘Uitgevermonitor 2022’. Op www.kvbboekwerk.nl, 12 oktober.

KVB Boekwerk (2023g) ‘Inkomsten Auteurs 2022’. Op: www.kvbboekwerk.nl, 14 december.

KVB Boekwerk (2024a) ‘Verkoopcijfers 2023’. Op: www.kvbboekwerk.nl, 25 januari.

KVB Boekwerk (2024b) ‘Seminar 2024: AI-mogelijkheden en kansen’. Op www.kvbboekwerk.nl, 25 januari.

Leescoalitie (2020) Oproep tot een ambitieus leesoffensief. Amsterdam: Leescoalitie.

Leesmonitor (2021a) ‘Leesplezier daalt met leeftijd’. Op: www.lezen.nl, 3 maart.

Leesmonitor (2021b) ‘Lezen minder in trek dan andere media-activiteiten’. Op: www.lezen.nl, 3 maart.

Leesmonitor (2021c) ‘Ouders lezen vaker voor tijdens coronacrisis’. Op: www.lezen.nl, 8 juni.

Leesmonitor (2021d) ‘BoekStart stimuleert de taalontwikkeling’. Op: www.lezen.nl, 28 oktober.

Leesmonitor (2022a) ‘De Bibliotheek op school stimuleert het lezen’. Op: www.lezen.nl, 13 oktober.

Leesmonitor (2022b) ‘Young Adult Literatuur mag vaak op de leeslijst’. Op: www.lezen.nl, 13 oktober.

Leesmonitor (2023a) ‘Basisscholen maken vooral tijd voor vrij lezen en voorlezen’. Op: www.lezen.nl, 16 mei.

Leesmonitor (2023b) ‘Leestijd daalt met leeftijd’. Op: www.lezen.nl, 17 mei.

Leesmonitor (2023c) ‘BoekStart bereikt vier op tien jonge ouders’. Op: www.lezen.nl, 8 augustus.

Leesmonitor (2023d) ‘De Bibliotheek op school steeds meer in zwang’. Op: www.lezen.nl, 8 augustus.

Leesmonitor (2023e) ‘Schrijverstournee bereikt bijna 8.000 jongeren’. Op: www.lezen.nl, 27 september.

Leesmonitor (2023f) ‘Kloof tussen sterke en zwakke lezers groeit’. Op www.lezen.nl, 6 december.

Leesmonitor (2024a) ‘Aantal deelnemende scholen De Nationale Voorleeswedstrijd groeit door’. Op: www.lezen.nl, 2 februari.

Leesmonitor (2024b) ‘Ruim 30.000 brugklassers doen mee aan voorleeswedstrijd Read2Me!’. Op: www.lezen.nl, 13 februari.

Leesmonitor (2024c) ‘Ruim 130.000 leerlingen krijgen junior-editie van Nederland Leest’. Op: www.lezen.nl, 13 februari.

Lira (2023) Jaarverslag 2022. Hoofddorp: Stichting Lira.

Meelissen, M. et al. (2023) Resultaten PISA-2022 in vogelvlucht. Enschede: Universiteit Twente.

Nagelhout, E., Richards, C. en L. Qing (2023) Boeken lezen, lezen en kopen. Reguliere meting 2023 (meting 23). Bilthoven: Stichting Marktonderzoek Boekenvak.

Nederlands Letterenfonds (2020) Beleidsplan 2021-2024. Amsterdam: Nederlands Letterenfonds.

Nederlands Letterenfonds (2022) ‘Nieuwe subsidieregeling: makers buiten het boek’. Op: wwww.letterenfonds.nl, 7 oktober.

Nederlands Letterenfonds (2023) Jaarverslag 2022. Amsterdam: Nederlands Letterenfonds.

NVPI (2022) ‘Auteursrechtrichtlijn’. Op: www.nvpi.nl, 28 april.

Raad voor Cultuur en Onderwijsraad (2019) Lees! Een oproep tot een leesoffensief. Den Haag: Raad voor Cultuur en Onderwijsraad.

Renew the Book 2022 (2022) ‘Deze vijf inzendingen staan op de longlist van Renew the Book 2022’. Op: www.renewthebook.com, 14 september.

Robbers, P. (2020) ‘Thema-codes? Nuttig!’. Op: www.cb.nl, 13 oktober.

Saha, A. en S. van Lente (2020) Rethinking ‘diversity’ in publishing. London: Goldsmiths, University of London.

Stichting Lezen (2021) ‘Passend systeem leenrecht schoolbibliotheek noodzakelijk’. Op: www.lezen.nl, 1 juli.

Stichting Lezen (2022a) ‘Bibliotheek gratis voor iedereen onder 18 jaar’. Op: www.lezen.nl, 24 februari.

Stichting Lezen (2022b) ‘Stevige impuls leesbevordering via Masterplan basisvaardigheden’. Op: www.lezen.nl, 27 september.

Stichting Lezen (2023) ‘Lancering onderzoek LeesEvolutie’. Op: www.lezen.nl, 15 december.

Stichting Lezen (2024) ‘Meeste jongeren lezen gameverhalen niet uit, maar waardering is positief’. Op: www.lezen.nl, 12 januari.

Teunis, B. (2024) ‘Actualisatie kerndoelen en examenprogramma’s’. Op: www.slo.nl, 5 februari.

Uslu, G. (2022a) Hoofdlijnenbrief cultuur 2022: herstel, vernieuwing en groei. Den Haag: Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap.

Uslu, G. (2022b) De kracht van creativiteit: cultuur midden in de samenleving. Den Haag: Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap.

Uslu, G. (2022c) Een abonnement op de hele wereld: versterken van het stelsel van openbare bibliotheken. Den Haag: Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap.

Uslu, G. (2023) Kamerbrief over stand van zaken versterken van het stelsel van openbare bibliotheken. Den Haag: Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap.

VOB, SPN en KB (2021) Netwerkagenda openbare bibliotheekvoorzieningen 2021-2023. Utrecht, Assen en Den Haag: Vereniging van Openbare Bibliotheken, Stichting Samenwerkende POI’s Nederland en Koninklijke Bibliotheek.

VOB (2022) ‘Leenrechtvergoeding uitleningen dBos’. Op: www.debibliotheken.nl, 19 juli.

Wiersma, D. (2022) Masterplan basisvaardigheden. Den Haag: Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap.

Gesprekspartners

In 2021 hebben we de verschillende personen gesproken ten behoeve van informatieverzameling voor de ontwikkeling van deze domeinpagina.

Verantwoording beeld

Bibliotheek Broederenkerk in Zutphen / Fotografie: Lisa Maatjens