Erfgoed - Cultuurmonitor

Inleiding en kerncijfers

Erfgoed omvat een veelvoud aan objecten en activiteiten in het culturele leven, en snijdt daarmee dwars door andere domeinen zoals de beeldende kunst, podiumkunsten of games. Erfgoed weerspiegelt de wijze waarop wij als samenleving naar onze omgeving kijken, en dat uit zich bijvoorbeeld in een kunstobject, dansvoorstelling, museumcollectie of festival. In de Erfgoedwet wordt cultureel erfgoed dan ook als volgt gedefinieerd: ‘uit het verleden geërfde materiële en immateriële bronnen, in de loop van de tijd tot stand gebracht door de mens of ontstaan uit de wisselwerking tussen mens en omgeving, die mensen, onafhankelijk van het bezit ervan, identificeren als een weerspiegeling en uitdrukking van zich voortdurend ontwikkelende waarden, overtuigingen, kennis en tradities, en die aan hen en toekomstige generaties een referentiekader bieden’ (Bussemaker 2015). Daarmee is erfgoed en het begrip ervan continu in beweging en onderhevig aan de manier waarop wij onze samenleving inrichten.

Een monitor vraagt echter om een afbakening. Om te meten heb je immers een indicatie nodig van wat je gaat meten. Dit brengt ons tot de volgende afbakening:

Roerend erfgoed: tastbaar erfgoed dat verplaatsbaar is, zoals archieven in fysieke vorm of beelden en schilderijen in een museum. Ook mobiel erfgoed valt hieronder, zoals een stoomtrein of een ander vervoersmiddel uit het verleden (Rijksoverheid z.j.).
Onroerend erfgoed: tastbaar en plaatsgebonden erfgoed, zoals historische gebouwen en monumenten en beschermde stads- en dorpsgezichten.
Immaterieel erfgoed: cultuuruitingen die niet tastbaar zijn en gemeenschappen, groepen of individuen een gevoel van identiteit geven. Dit erfgoed is dynamisch en wordt steeds opnieuw vormgegeven in samenhang met maatschappelijke veranderingen en interactie, en leeft van generatie op generatie (KIEN z.j.). Denk aan ambachten (molenaarsambacht, stoelenvlechten), uitvoerende kunsten (shanties zingen, tambú) of festiviteiten en sociale praktijken (Zomercarnaval Rotterdam, Pride Amsterdam, Koningsdag).
Digitaal erfgoed: gedigitaliseerd erfgoed (erfgoedmateriaal dat van origine niet digitaal is, maar waarvan een digitale reproductie is gemaakt), born digital (erfgoed zonder analoge equivalent) en digitale informatie over erfgoed (beschrijvingen van erfgoedobjecten, ook wel metadata genoemd) (Grooten et al. 2008). Voorbeelden zijn games, digitale teksten, foto’s en video’s, of digitale ontwerpen die nodig zijn bij de totstandkoming van bijvoorbeeld objecten.

We beseffen goed dat de vier categorieën met elkaar verbonden zijn, en niet zo gemakkelijk los te trekken zijn, zoals rituelen of ambachten die bij bepaalde voorwerpen horen, of optochten in historische binnensteden. En zo speelt digitalisering een grote rol bij zowel de archivering als het ontstaan van hedendaagse kunst.

Monumenten en stads- en dorpsgezichten

Onderstaande visualisatie biedt inzicht in de vele rijksmonumenten en monumentale stads- en dorpsgezichten die Nederland telt. Via de tabbladen boven de figuur kan gewisseld worden tussen de verschillende grafieken.

Per inhabitant

Bron: Erfgoedmonitor / Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed

De Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) verzamelt al jaren gegevens over de staat van het erfgoed, en presenteert deze feiten en cijfers over gebouwde en archeologische monumenten, musea en collecties en historisch landschap in zijn Erfgoedmonitor. In 2023 telt Nederland 61.729 Rijksmonumenten, waaronder molens, kastelen, kerken en aangelegd groen, zoals parken en tuinen van buitenplaatsen. Veruit het grootste deel van de Rijksmonumenten bestaat echter uit woningen (31.543), gevolgd door de boerderijen en molens (9.898).

De omgang met het cultureel erfgoed in onze leefomgeving is geregeld in de Omgevingswet. Het gaat dan om zaken als de omgevingsvergunning voor rijksmonumenten, het aanstellen van een monumentencommissie, of rekening houden met cultureel erfgoed in omgevingsplannen. Op 1 januari 2024 is de Omgevingswet in werking getreden, waarin de ruimtelijke bescherming van cultureel erfgoed is opgenomen. Deze wet vraagt een nieuwe aanpak van gemeenten met diverse ruimtelijke instrumenten. Gemeenten hebben tot 2030 om omgevingsplannen te voltooien. De Omgevingswet omvat niet alleen ruimtelijke planning, maar ook voorschriften voor erfgoedbehoud in de leefomgeving. Dit vereist een andere afweging door gemeenten: stedelijke ontwikkeling (zoals woningbouw) afzetten tegen behoud en integratie van erfgoed. Zo’n integratie kan een doordachte aanpak opleveren, waardoor erfgoed behouden blijft in toekomstige woonprojecten, voor een cultureel rijke en duurzame leefomgeving.

Musea

Onderstaande data hebben in de brondata van het CBS een voorlopige status.

Bron: CBS

De meeste grote musea (met een omzet van 3,2 miljoen euro en meer) bevinden zich in Zuid- en Noord-Holland (respectievelijk 26 en 22 procent van het totaal in 2022), en meer dan de helft van alle musea zijn geschiedenismusea. Maar erfgoed is meer dan alleen tastbare cultuur. Kenniscentrum Immaterieel Erfgoed Nederland (KIEN) – dat de verschillende vormen van immaterieel erfgoed in kaart brengt en borgt voor de toekomst – rapporteert over 210 verschillende vormen van erfgoed in hun inventaris in 2023 . Hiervan is de grootste categorie ‘Festiviteiten, rituelen en sociale praktijken’, waar bijvoorbeeld Koningsdag, verschillende bloemencorso’s of de traditie ‘kopro beki’ onder vallen.

Immaterieel erfgoed en participatie in erfgoed

Onderstaande data over de verschillende vormen van immaterieel erfgoed in de Inventaris Immaterieel Erfgoed Nederland tellen op tot een hoger totaal dan in de tekst genoemd wordt. Dit komt doordat één item in de inventaris onder meerdere categorieën kan vallen.

Bron: Kenniscentrum Immaterieel Erfgoed Nederland en Boekmanstichting/OCW/CBS

Trends en ontwikkelingen

Restitutie van culturele erfstukken uit koloniaal verleden

In 2022 hebben Indonesië en Sri Lanka officieel verzocht om de teruggave van waardevolle culturele artefacten die tijdens de koloniale periode waren weggenomen. Na zorgvuldig onderzoek en nauwe samenwerking adviseerde een speciale commissie de teruggave van diverse objecten, zoals beelden, een zwaard, schatten en een kunstcollectie, aan deze landen. Deze beslissing symboliseert een streven om historisch onrecht recht te zetten en markeert een keerpunt in de omgang met koloniale erfenissen, zoals ook benoemd door toenmalig staatsecretaris Uslu.

Dit besluit heeft ook geleid tot de terugkeer van andere gestolen culturele items door musea zoals het Museum Volkenkunde en het Rijksmuseum. De recente discussies over publieke geschiedenis, diversiteit van meningen, restitutie van gestolen kunst en de rol van overheden en gemeenschappen komen nu prominent aan bod op symposia. De gesprekken onderstrepen de waarde van musea en activisten in het delen van verhalen die vaak over het hoofd worden gezien, en ze stimuleren tevens dialoog over eerlijke toegang tot cultureel erfgoed. Dit brengt musea ertoe om hun rol en verantwoordelijkheid bij het beheren van collecties met onbekende herkomst te overdenken. Als gevolg hiervan heeft dit geleid tot de oprichting van consortia en samenwerkingen tussen verschillende erfgoedinstellingen op het gebied van herkomst en restitutie.

Culturele identiteit: waarom is erfgoed belangrijk?

De vraag wat erfgoed is en waarom het belangrijk is, hangt nauw samen met de vraag wie bepaalt wat erfgoed is. In januari 2024 heeft Nederland het Verdrag van Faro ondertekend. Het Verdrag van Faro plaatst de mens en de samenleving centraal, evenals hun relatie met erfgoed. Voor de uitvoering in Nederland is 6 miljoen euro beschikbaar. Dit verdrag benadrukt een perspectief op erfgoed waarin mensen en hun relatie met erfgoed centraal staan. Met dit als uitgangspunt is het belangrijk dat mensen ook toegang hebben tot erfgoed en eraan deel kunnen nemen. Ook cultuurprofessionals, -beoefenaars en -makers vormen in die zin erfgoedgemeenschappen met eigen behoeften, zowel zij die betrokken zijn bij het maken of uitoefenen als zij die beheren (zoals archivarissen, conservatoren of curatoren).

Erfgoed is niet alleen belangrijk voor een besef van ons verleden, maar geeft ook betekenis aan de samenleving van nu en onze toekomst. Volgens de Raad voor Cultuur: ‘zal elke discussie over de waarde van cultuur rekening moeten houden met die ene eigenschap waarmee cultuur zich onderscheidt van al het andere. Dat is de esthetische waarde van de kunsten en de intrinsieke waarde van het erfgoed. Geen enkel ander onderdeel van onze samenleving – sport, economie, wetenschap, religie – doet zo’n expliciet beroep op deze esthetische en intrinsieke waarde. In het erfgoed legt een object of handeling een persoonlijke verbinding tussen mensen en (hun eigen of een andere) geschiedenis, tradities en verhalen’ (Raad voor Cultuur 2023, 5).

Op 25 maart 2024 heeft de Raad voor Cultuur het advies ‘Omgaan met gedeelde bronnen van het koloniale verleden’ gepresenteerd aan staatssecretaris Gräper-van Koolwijk (Cultuur en Media). Het advies benadrukt het belang van het erkennen van gedeeld cultureel en/of moreel eigenaarschap van koloniale archieven en documentaire collecties. Nederland wordt aangeraden om samen met betrokken landen een gelijkwaardige dialoog aan te gaan, zodat deze bronnen wereldwijd vindbaar, bruikbaar, interpreteerbaar en zichtbaar zijn.

Tijdens het congres over de toekomst van superdiverse steden, de Cultural Currency Conference in november 2023, heeft de Nederlandse Unesco Commissie advies gepresenteerd aan toenmalig staatssecretaris Gunay Uslu onder de titel ‘On(ver)vangbaar: De innovatieve kracht van cultuur’. Dit advies spoort aan tot het ontwikkelen van beleid dat de diversiteit en de waardevolle verscheidenheid van culturele expressies in Nederland recht doet, waaronder ‘the Culture’ . De Nederlandse Unesco Commissie adviseert om de rijke verscheidenheid aan culturele uitingen in Nederland meer te waarderen, te stimuleren en effectiever te benutten. Bepaalde vormen van culturele expressie en creativiteit worden gemarginaliseerd of genegeerd. Dit kan leiden tot beperkte steun, minder toegang tot culturele instellingen en zichtbaarheid, waardoor makers ongelijkheid ervaren. In het specifiek missen biculturele jongeren en gemeenschappen vertegenwoordiging in traditionele culturele instituten en fondsen, waardoor ze niet adequaat worden bereikt en erkenning binnen het systeem missen.

Diversiteit, gelijkwaardigheid en inclusie: waar staan we nu?

In aansluiting op het vormgeven van een ‘nieuw’ cultureel burgerschap streven erfgoedinstellingen naar meerstemmigheid en inclusie. Tijdens de International Council of Museums (ICOM) conferentie in 2022 is na een langdurig proces met een enorme meerderheid (92%) een nieuwe museumdefinitie door de internationale museumgemeenschap aangenomen, waarin inclusiviteit en diversiteit kernwaarden zijn. De Nederlandse vertaling kwam in 2023 tot stand in samenwerking met ICOM Belgium-Flanders, Museumvereniging en FARO – Vlaams steunpunt voor cultureel erfgoed: ‘Een museum is een permanente instelling zonder winstoogmerk, in dienst van de samenleving, gericht op het onderzoeken, verzamelen, bewaren, interpreteren en tentoonstellen van materieel en immaterieel erfgoed. Musea zijn openbaar, toegankelijk en inclusief en bevorderen diversiteit en duurzaamheid. Ze werken en communiceren ethisch, professioneel en met participatie van gemeenschappen. Musea bieden een verscheidenheid aan ervaringen met het oog op educatie, genoegen, reflectie en kennisuitwisseling.’

Ook cultuursectorbreed zien we een verankering van meerstemmigheid in beleid. In 2019 lanceerde het ministerie van OCW samen met het VSBfonds en de zes Rijkscultuurfondsen de Code Diversiteit en Inclusie. Deze code en de Governance Code Cultuur en Fair Practice Code zijn echter niet vast onderdeel van de beoordeling van de BIS subsidieaanvragen, zoals vooraf verwacht. De vraag naar verandering is ook zichtbaar in het veld. Waar de sector vandaag de dag staat is nog lastig te beantwoorden. Hiervoor zijn meerdere redenen. Allereerst ontbreekt het aan indicatoren en data om diversiteit en inclusie te meten – en de gegevens die er zijn betreffen veelal persoonsgegevens die door AVG moeilijk(er) gebruikt kunnen worden. Ten tweede zijn diversiteit en inclusie brede begrippen die uiteenlopend worden ingevuld. Het gaat niet alleen om culturele achtergrond, maar ook om o.a. leeftijd, gendergelijkheid, personen met een fysieke en/of functionele beperking, de lgbtqia+ gemeenschappen of sociaaleconomische status. Tot slot is er sectorbreed nog geen duidelijkheid of consensus over wát we precies willen meten, waarom en hoe (lees hier meer over op onze themapagina Diversiteit, inclusie en gelijkwaardigheid).

Wel vinden er in de erfgoedsector diverse initiatieven plaats op het gebied van diversiteit en inclusie. Imagine IC richt zich op levend erfgoed en actuele culturele praktijken. De kern van hun werk als een “museale uitvoering van de buurt” is om mensen samen te brengen, te verzamelen en elkaar laten ontmoeten. Daarnaast komt er in Amsterdam een nieuw museum over de Surinaamse geschiedenis en cultuur en de complexe relatie tussen Nederland en Suriname. Ook theaters en theatergezelschappen slaan de handen ineen (zie Theater). Er zijn verder tal van initiatieven om de boekensector diverser te maken (zie domeinpagina Letteren) en er worden ook inspanningen verricht in de Nederlandse filmsector (zie domeinpagina Audiovisueel).

Immaterieel erfgoed en de toenemende belangstelling hiervoor bieden bij uitstek ruimte voor diversiteit en inclusie binnen erfgoed. Zo wordt de inventaris van KIEN vanuit de gemeenschap gevoed en bevat deze hierdoor een diversiteit aan feestdagen en tradities. Om als een weerspiegeling van de Nederlandse samenleving te dienen en de cultuur die ons vandaag vormt door te geven aan komende generaties, is diversiteit en inclusie een noodzaak binnen erfgoed. Momenteel staan vijf Nederlandse inschrijvingen op de Unesco Internationale Representatieve Lijst van Immaterieel Erfgoed: het ambacht van de molenaar (sinds 2017), de corsocultuur en de valkerij (beide sinds 2021), en het Rotterdamse Zomercarnaval en de techniek van Graslandbevloeiing (beide sinds 2023).

Het Rotterdamse Zomercarnaval werd al in 2020 genomineerd voor de internationale Unesco-lijst, nadat het al op de Nederlandse lijst van immaterieel erfgoed stond. Unesco erkent dat het Zomercarnaval zijn oorsprong heeft in carnavalstradities uit het Caribische deel van het koninkrijk, Kaapverdië, Suriname en Spanje. Diverse groepen met verschillende achtergronden bereiden zich een jaar lang voor, waarbij ze samen kostuums maken, praalwagens bouwen en repeteren voor de parade. Deze gezamenlijke inspanning draagt bij aan de erkenning van het Zomercarnaval als onderdeel van het ‘immaterieel cultureel erfgoed van de mensheid’.

Digitale strategie en duurzaam bewaren

Hoewel er in Nederland in de afgelopen jaren flink geïnvesteerd is in het digitaliseren van erfgoedcollecties en het ontsluiten ervan, zet de recente groei in het aantal digitale initiatieven wederom het vraagstuk van duurzaam bewaren van deze digitale content op de kaart. Door de lockdown in het begin van 2020 moest de culturele sector versneld digitaliseren. Dit leidde echter niet tot een volledige herstructurering van de sector (Hylland, 2022). Digitalisering betreft momenteel vooral het omzetten van fysieke culturele elementen naar digitale vormen, zoals het archiveren van museumstukken of voorstellingen om ze online toegankelijk te maken. Vaak dient digitalisering als eerste stap naar bredere digitaliseringsinspanningen.

Digitale toegankelijkheid gaat daarnaast ook om de vraag hoe je kunst en erfgoed behoudt. De manier waarop iets zichtbaar gemaakt wordt, kan gevolgen hebben voor de authenticiteit van een werk. Het is goed om alert te zijn op manieren van behoud die de functionaliteiten of het uiterlijk van het werk niet veranderen.

Digitale toegang tot musea

Via internet voor het publiek toegankelijke deel van de permanente collectie, 2015 en 2022

Museumcijfers 2022

In 2022 was 68% van de permanente museumcollectie via internet toegankelijk voor het publiek, een aanzienlijke stijging ten opzichte van 23% in 2015 (Blaker et al. 2023). Ongeveer een vijfde van de Nederlanders heeft in 2020 online beeldende kunst bekeken (VTO 2021, lees hier meer over op Cultuur en participatie). Inmiddels zijn deze indicatoren ook opgenomen in de Erfgoedmonitor (Digitalisering en Landelijk Netwerk Digitaal Erfgoed). Daarnaast heeft bijna 40 procent van de Nederlanders via het internet informatie opgezocht over oude gebruiken, ambachten of tradities, historische gebouwen, voorwerpen of gebeurtenissen, of lokale of regionale geschiedenis.

En uit eerder onderzoek blijkt dat maar liefst 80 procent van de Nederlanders gebruikmaakt van digitaal erfgoed (Mulder et al. 2019). Het valt te verwachten dat dit aantal gestegen is door de geïntensiveerde inspanningen vanuit de instellingen. Het Innovatielabs programma (2021-2022) had als doel een impuls te geven aan nieuwe veerkracht en digitale innovatie in de culturele en creatieve sector. Naast het verstrekken van financiële middelen voor projectuitvoering, voorzag het programma ook in middelen voor het opzetten van een kennis- en community programma. Hier werden de geselecteerde projecten aangemoedigd om van elkaar te leren en samen te werken.

Digitale strategie is voor het eerst onderdeel van de BIS. DEN ondersteunt organisaties om hun digitale transformatie hanteerbaar te maken voor de periode 2025-2028. De digitale transformatie heeft effecten op makers, instellingen, producten én publiek. Hierom zijn netwerken en samenwerkingsverbanden belangrijker dan ooit: delen van elkaars expertise als het aankomt op archiveren, documenteren en ontsluiten. Meerdere organisaties werken reeds actief samen om culturele instellingen te ondersteunen op het gebied van het behoud van de digitaal erfgoed.

Samenwerking is cruciaal vanwege beperkte middelen en uitdagingen. Dit blijkt ook uit het TNO-rapport uit 2023 ‘Verkenning digitale transformatie en één digitale interactieve ruimte in de cultuursector’ dat constateert dat verschillende belanghebbenden, van culturele instellingen tot de techindustrie, betrokken moeten zijn bij het ontwikkelen van schaalbare concepten. De brede basisverkenning laat zien dat het “cruciaal is voor de toekomstbestendigheid van de Nederlandse cultuursector om verder te werken aan diepgaande onderbouwing voor één gezamenlijke interactieve digitale ruimte waar de volle breedte en diversiteit van de cultuursector een bestaand en vooral nieuw publiek kan vinden, binden en boeien.”

Wat willen we verder weten over het domein Erfgoed?

Het is belangrijk het streven naar meerstemmigheid en inclusie te volgen. Zo is er veel relevante literatuur over Caribisch Nederland, denk aan de bundel Antilliaans erfgoed van Gert Oostindie en Alex van Stipriaan of Boekman 128: Cultuur in het Caribisch deel van het Koninkrijk. KIEN werkt daarnaast in samenwerking met de Caribische eilanden aan drie websites voor immaterieel erfgoed, zodat de eilanden eigen erfgoeddossiers met inventarissen kunnen bijschrijven. De website van Bonaire is sinds maart 2022 online. Hoe kunnen we dergelijke gegevens en informatie betrekken bij de monitor en in welke vorm is dat wenselijk? Tot slot ontbreken in deze rapportage nog gegevens over diversiteit en inclusie in subcategorieën als archeologie, landschap en gebouwd erfgoed. In de volgende update van 2023 willen we hier meer aandacht aan besteden. De gegevens voor immaterieel erfgoed zijn nog beperkt. Er zijn genoeg kwalitatieve voorbeelden, maar door gebrek aan structurele data blijft het lastig om kwantitatief zicht te krijgen op immaterieel erfgoed. Voor beoefening en bezoek wordt een poging gedaan in de Vrijetijd Omnibus (VTO), maar het blijft beperkt.

Data over digitaal erfgoed zijn eveneens niet altijd toegankelijk of beschikbaar. Welke indicatoren gebruik je, bijvoorbeeld om digitale consumptie (bezoeken/bezoekers) te meten? En hoe verhouden deze zich tot fysieke consumptie, zoals een bezoek aan een museum? Momenteel vindt er onderzoek plaats naar digitale erfgoedindicatoren, uitgevoerd vanuit het NDE, waarvan de voortzetting bij de RCE komt te liggen. Het is van belang met de Cultuurmonitor aansluiting te vinden op deze ontwikkelingen.

Meer weten over het domein Erfgoed?

Bekijk meer data over het domein Erfgoed in het dashboard van de Cultuurmonitor.

Lees eerdere versie van deze tekst terug uit december 2021 en januari 2023.

Meer literatuur over het domein Erfgoed is ook te vinden in de kennisbank van de Boekmanstichting.

Literatuur

Blaker, N., Veldkamp, J., Beijersbergen, A., Booij, H.M. en Niessen, K. (2023) Museumcijfers 2022. Amsterdam: Stichting Museum, Museumvereniging.

Broek, A. van den en Y. Gieles (2018) Het culturele leven: 10 culturele domeinen bezien vanuit 14 kernthema’s. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau.

Bussemaker, M. (2015) Bundeling en aanpassing van regels op het terrein van cultureel erfgoed (Erfgoedwet). Tweede Kamer 34109, nr. 3.

DEN (2017) ENUMERATE / De Digitale Feiten 2016-2017. Den Haag: DEN Kennisinstituut Digitale Cultuur.

DEN (z.j.) Focusmodel: Succesvolle digitale transformatie vereist een geïntegreerde aanpak. Op: www.den.nl.

Engelshoven, I.K. van (2019) Uitgangspunten cultuurbeleid 2021-2024. Den Haag: Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap.

Engelshoven, I.K. van (2021) Over de waarde van cultureel erfgoed voor de samenleving. Den Haag: Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap.

Grooten, J. (et al.) (red.) (2008) ABC-DE, woordenboek voor digitaal erfgoed. Den Haag: DEN.

Hylland, O. M. (2022). Tales of temporary disruption: Digital adaptations in the first 100 days of the cultural Covid lockdown. In: Poetics (Amst). 2022 Feb;90:101602.

Joode, E. de (2020) Musea willen thuisblijvers blijven trekken met video-tours en podcasts. Op: www.nos.nl.

Huut, T. van (2022) Ideologische’ angel lijkt eruit: musea stemmen over definitie. Op: www.nrc.nl, 17 augustus 2022

ICOM (z.j.) Museum definition. Op: www.icom.museum.

KIEN (z.j.) Wat is immaterieel erfgoed?. Op: www.immaterieelerfgoed.nl

Mulder, J., B. van Mil, S. Compagner en L. Wolters (2019) Onderzoek stand van zaken digitale toegankelijkheid en gebruik Nederlands erfgoed. Den Haag: KwinkGroep.

OCW (2017) Erfgoedbalans 2017. Den Haag: Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap.

OCW (2021) Stand van het Nederlands Digitaal Erfgoed 2021: 1-meting naar aanleiding van het Intensiveringsprogramma 2019-2021. Utrecht: Dialogic in opdracht van het Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap.

Raad voor Cultuur (2023) Werkprogramma 2023-2024. Den Haag: Raad voor Cultuur.

Rijksoverheid (z.j.) Zorg voor roerend erfgoed. Op: www.rijksoverheid.nl.

Small, Z. (2019) A new definition of “museum’’ sparks international debate. Op: www.hyperallergic.com.

TNO (2023) Verkenning digitale transformatie en één digitale interactieve ruimte in de cultuursector. Eindrapportage TNO 2023 R10852.

UNESCO (z.j.) Dossier: Immaterieel erfgoed . Op: www.unesco.nl.

Unesco (z.j.) On(ver)vangbaar. De innovatieve kracht van the culture. Op: www.unesco.nl.

Uslu, G. (2022a) Aanbieding advies ‘Onvervangbaar en Onmisbaar’ van de Commissie Collectie Nederland. Den Haag: Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap.

Uslu, G. (2022b) Meerjarenbrief – De kracht van creativiteit. Den Haag: Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap.

Uslu, G. (2023) Kamerbrief over teruggave van cultuurgoederen aan Indonesië en Sri Lanka | Kamerstuk. Den Haag: Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap.

Visser, J. en L. Kuiper (samenst.) (2021) Museumcijfers 2020. Amsterdam: Stichting Museum, Museumvereniging.

Visser, J. en L. Kuiper (samenst.) (2022) Museumcijfers 2021. Amsterdam: Stichting Museum, Museumvereniging.

Verantwoording beeld

Zomercarnaval Rotterdam / Fotografie: Ugur Arpaci via Unsplash

Redactie

Een eerdere versie van deze domeinpagina is mede geschreven door Shomara Roosblad.