Duurzaamheid

Waarom is duurzaamheid een belangrijk thema?

Vrijwel alle klimaatwetenschappers zijn het erover eens: sinds de Industriële Revolutie bevat de atmosfeer een verhoogde concentratie broeikasgassen, voornamelijk door menselijke activiteiten. Daardoor houdt de aarde meer zonnewarmte vast, en warmt ze steeds verder op. De Global Warming Index houdt live de temperatuurstijging sinds de tweede helft van de 19de eeuw bij, en noteert op het moment van schrijven een stijging van 1,25 °C (Haustein et al. z.j.). In Nederland steeg de gemiddelde temperatuur sinds 1906 zelfs met 2,2 °C (Compendium voor de Leefomgeving 2020a, KNMI 2022).

De mogelijke gevolgen van deze temperatuurstijging zijn groot. Met de temperatuur stijgt ook de zeespiegel, waardoor een groot deel van de wereld onbewoonbaar kan worden. De biodiversiteit zal afnemen, met grote gevolgen voor onze voedselvoorziening. Extreem weer en klimaatrampen zullen vaker voorkomen (Mommers 2019). Hoewel dit verre toekomstscenario’s lijken, zijn gevolgen ook in Nederland al merkbaar. De grote overstromingen die Nederland in de zomer van 2021 teisterden en in België en Duitsland vele slachtoffers maakten, staan niet los van klimaatverandering: deze vergrootte de kans op een dergelijke ramp 1,2 tot 9 keer, en de hoeveelheid neerslag die viel met 3 tot 19 procent (Ekker 2022). Trendgegevens van het Compendium voor de Leefomgeving laten daarnaast bijvoorbeeld zien dat de zeespiegel sinds 1890 bijna 25 cm gestegen is, dat extreem weer steeds vaker voorkomt, en dat er veranderingen optreden in de omvang van populaties van koude- en warmteminnende diersoorten (Compendium voor de Leefomgeving 2014, 2020b, 2020c, 2020d).

In de klimaatcrisis staat kortom de leefbaarheid van de wereld op het spel. Dat gaat iedereen aan, maar de cultuursector kan hierbij een belangrijke rol vervullen. Zoals hieronder zal blijken vormt de sector namelijk een – relatief bescheiden – onderdeel van het probleem, maar mogelijk een veel groter deel van de oplossing.

Hoe groot is de ecologische voetafdruk van de cultuursector?

Ook de cultuursector draagt bij aan de uitstoot van broeikasgassen. Het vereist immers veel energie en grondstoffen om het culturele aanbod te kunnen maken en vertonen. Bovendien initieert de sector vele reisbewegingen van liefhebbers en makers. Ter illustratie: Nederlandse kunstenaars en organisaties namen in 2019 deel aan culturele activiteiten in 112 landen en liefst 3.010 verschillende steden (Chang 2020).

Het is echter moeilijk om de precieze ecologische voetafdruk van de cultuursector te bepalen, omdat gegevens hierover niet structureel of overkoepelend worden verzameld. Om toch een indruk te krijgen, is het interessant om naar het Verenigd Koninkrijk te kijken. Hier verplicht de Arts Council alle organisaties die zij ondersteunt data over de milieuprestaties bij te houden. Veel van deze 636 organisaties hebben in de afgelopen jaren al flinke stappen gezet om te verduurzamen, maar alsnog rapporteerden zij in 2019/2020 een CO₂-uitstoot van 76.049 ton. Die is het resultaat van onder meer 313 miljoen kWh verbruikte energie, 1 miljard liter verbruikt water en 30,2 miljoen reiskilometers (Julie’s Bicycle 2021).

Relatief gezien is dit een kleine uitstoot. De 76.049 ton CO₂-uitstoot van de genoemde Britse organisaties vormt een zeer klein aandeel binnen de 321.000.000 ton CO₂-uitstoot van het gehele Verenigd Koninkrijk in 2020 (Department for Business, Energy & Industrial Strategy 2022). Dat neemt niet weg dat deze uitstoot absoluut gezien nog steeds hoog is. Om één jaar kunst en cultuur met een uitstoot van 76.049 ton CO₂ te compenseren, zouden ongeveer evenveel bomen een eeuw lang moeten groeien (Arts Council England 2020). Dat lijkt op de lange termijn moeilijk houdbaar.

Hoe werkt de cultuursector aan verduurzaming?

Het is belangrijk dat ook de cultuursector aan verduurzaming werkt. Vanzelfsprekend om zo bij te dragen aan de collectieve actie die nodig is om de wereldwijde broeikasgasemissie terug te brengen, maar ook om de sector zelf toekomstbestendiger te maken. Tijdige verduurzaming bereidt voor op mogelijke toekomstige regelgeving, kan kostenbesparend werken, en sterkt het imago van een organisatie tegenover bezoekers én werknemers.

Om te peilen in welke mate de cultuursector bezig is met verduurzamen, ondervroeg de Boekmanstichting in 2019 ruim 250 culturele organisaties. Het belang om in de komende jaren zelf te verduurzamen, beoordeelden zij gemiddeld met een 8,5 op een schaal van 1 tot 10. Bijna alle ondervraagde organisaties omschreven zichzelf al minstens als ‘een beetje’ actief op het gebied van verduurzaming, en 56 procent als ‘redelijk’ of ‘heel’ actief. In de praktijk krijgt verduurzaming het vaakst vorm in het scheiden en/of verminderen van afval, het gebruik van energiezuinige verlichting en de inkoop van groene stroom. Wel valt op dat deze duurzame keuzes nog vrij zelden in organisaties zijn geborgd middels een duurzaamheidsplan of -coördinator. In de toekomst wil 80,7 procent van de culturele organisaties actiever gaan verduurzamen, maar een gebrek aan geld, tijd en kennis zijn vaak genoemde knelpunten (Schrijen 2019). Een spannende maar nog moeilijk te beantwoorden vraag is wat de coronacrisis voor deze duurzame ambities heeft betekend.

Wat kan de cultuursector naast verduurzaming doen?

Zelf verduurzamen – en zo hopelijk ook anderen inspireren datzelfde te doen – is slechts één van de manieren waarop de cultuursector kan helpen de klimaatcrisis tegen te gaan. Minstens zo belangrijk is de rol die kunst kan hebben in het verbeelden van wat er op het spel staat. Hoewel bekend is dat er veel moet gebeuren om klimaatverandering te verminderen, blijkt echte verandering vaak moeilijk. De urgentie wordt begrepen, maar nog onvoldoende gevoeld. Precies daar ligt een kans voor de kunst. Waar rapporten en nieuwsberichten veelal het verstand aanspreken, kan kunst namelijk ook het gevoel bereiken. Kunst kan ontwrichten en helpen ingesleten denkpatronen te doorbreken die tot de klimaatcrisis hebben geleid. Kunst kan laten zien wat er verloren gaat als er geen actie wordt ondernomen, en helpen de emoties die dat oproept om te zetten in de dadendrang die nodig is.

Veel kunstenaars maken al werk over de klimaatcrisis: uit recente jaren zijn talloze voorbeelden van klimaatromans, -voorstellingen en -tentoonstellingen te geven. Om hier een iets beter cijfermatig beeld van te krijgen, analyseerde de Boekmanstichting in 2020 de jaarverslagen van de organisaties in de culturele basisinfrastructuur op de aanwezigheid van activiteiten die inhoudelijk aan de klimaatcrisis raken. Hoewel deze methode verschillende beperkingen kent, is er in de periode 2017-2019 een toename van dergelijke activiteiten zichtbaar. In 2017 kwamen ze in 24,0 procent van de jaarverslagen voor, in 2018 in 29,6 procent en in 2019 in 54,5 procent. Daarbij dient echter opgemerkt te worden dat het voornamelijk gaat om losse activiteiten in een vaak brede programmering, en dat op het moment van het onderzoek over 2019 slechts 22 jaarverslagen konden worden geanalyseerd (Schrijen 2020).

Daarnaast kan de cultuursector een belangrijke rol spelen in de groene transitie van de samenleving. Er zal de komende jaren gezocht moeten worden naar andere of nieuwe manieren van leven, werken en recreëren. Naar nieuwe ideeën en slimme oplossingen. Die vereisen creativiteit, om buiten bestaande kaders te denken en een nieuwe wereld te schetsen. Dat is bij uitstek het terrein van kunstenaars. ‘Het moet net zo logisch worden om ontwerpers en kunstenaars te consulteren bij transitieopgaven als het raadplegen van de huisarts bij medische klachten’, stelde Tabo Goudswaard dan ook, en in de praktijk is die oproep steeds regelmatiger te horen (Goudswaard 2020).

Welke rol speelt de overheid?

In Nederland speelt de Rijksoverheid geen grote rol in het verduurzamen van de culturele sector. Toch zou er voor meer invloed iets te zeggen zijn. In het Verenigd Koninkrijk heeft de verplichting om over milieuprestaties te rapporteren in combinatie met ondersteuning bij verduurzaming, tot mooie resultaten geleid. Tussen 2012/2013 en 2017/2018 daalde bij de betrokken organisaties bijvoorbeeld de CO₂-emissie als gevolg van energieverbruik met 35 procent (Arts Council 2018). Over de vraag of een dergelijke verplichting ook in Nederland een goed idee zou zijn, reageerden culturele organisaties in 2019 overwegend positief. Wel werden daarbij de kanttekeningen geplaatst dat de sector al veel verplichtingen kent, en extra ondersteuning dan noodzakelijk is.

Groter is de rol van gemeenten. Gemeenten zijn verantwoordelijk voor verreweg het grootste deel van de cultuursubsidies in Nederland, waardoor zij het best in staat zouden zijn om duurzame prestatieafspraken te maken met organisaties die zij subsidiëren. Bovendien zijn gemeenten eigenaar van veel cultureel vastgoed. Daardoor kunnen zij een grote slag in de verduurzaming van de culturele sector slaan, al remt in de praktijk de afhankelijkheid van de gemeente als verhuurder soms ook de duurzame ambities van een hurende culturele organisatie.

Een analyse van cultuurbeleidsnota’s van de 44 grootste gemeenten van Nederland die de Boekmanstichting in 2020 uitvoerde, laat zien dat het merendeel van deze gemeenten bezig is met het (helpen) verduurzamen van de culturele sector. Van de negentien cultuurnota’s met startdata na 2019, gaan er dertien in op duurzaamheid. Het vaakst gaat het dan om het verduurzamen van meerdere cultuurgebouwen, het betrekken van kunst en cultuur bij de klimaattransitie, het stellen van verplichtingen bij subsidies en vergunningen en het ‘ontschotten’ tussen domeinen als cultuur, natuur en duurzaamheid (Schrijen 2020).

Hoe verder?

In 2022 voeren de Boekmanstichting en Bureau 8080 een nieuw (enquête)onderzoek uit waarmee een geactualiseerd overzicht wordt geboden van waar de Nederlandse cultuursector staat op het gebied van duurzaamheid. Op basis van de resultaten van dit onderzoek zal deze themapagina in het laatste kwartaal van 2022 volledig worden herzien.

Verdere publicaties en (onderzoeks)activiteiten van de Boekmanstichting rondom cultuur en duurzaamheid zijn verzameld in het online dossier ‘Duurzaamheid’. Hier vind je bijvoorbeeld artikelen uit Boekman 127: Cultuur en duurzaamheid, waarin het thema vanuit vele verschillende perspectieven wordt uitgediept, en de publicatie Towards sustainable arts: European best practices and policies, waarin een internationaal perspectief wordt geboden. De digitale kennisbank van de Boekmanstichting bevat daarnaast een groeiend aantal boeken, artikelen en publicaties over cultuur en duurzaamheid, met op het moment van schrijven al zo’n 475 titels. Een overzichtelijke introductie op een deel van deze bronnen biedt Boekman Extra #24: Tools, gidsen en organisaties voor de volgende stap.

Literatuur

Arts Council England (2018) Sustaining great art and culture: environmental report 2017/18. Manchester: Arts Council England.

Arts Council England (2020) Sustaining great art and culture: environmental report 2018/19. Manchester: Arts Council England.

Chang, E. (2020) ‘DutchCulture database mapping 2019: a dive into international culture’. Op: www.dutchculture.nl, 13 oktober.

Compendium voor de Leefomgeving (2014) ‘Invloed klimaatverandering op koude- en warmteminnende diersoorten, 1990-2013’. Op: www.clo.nl, 5 december.

Compendium voor de Leefomgeving (2020a) ‘Temperatuur in Nederland en mondiaal’. Op: www.clo.nl, 21 april.

Compendium voor de Leefomgeving (2020b) ‘Temperatuurextremen in Nederland, 1907-2019’. Op: www.clo.nl, 4 juni.

Compendium voor de Leefomgeving (2020c) ‘Neerslagextremen in Nederland, 1910-2019’. Op: www.clo.nl, 13 augustus.

Compendium voor de Leefomgeving (2020d) ‘Zeespiegelstijging langs de Nederlandse kust en mondiaal’. Op: www.clo.nl, 1 oktober.

Department for Business, Energy & Industrial Strategy (2022) ‘Final UK greenhouse gas emissions national statistics: 1990 to 2020’. Op: www.gov.uk, 1 februari.

Ekker, H. (2021) ‘Onderzoek bevestigt link klimaat en watersnood door regen in juli’. Op: www.nos.nl, 24 augustus.

European Cultural Foundation et al. (2020) A cultural deal for Europe: a central place for culture in the EU’s post-pandemic future. Amsterdam en Brussel: European Cultural Foundation, Culture Action Europe, Europa Nostra en European Heritage Alliance.

Europese Commissie (2021) New European Bauhaus. Brussel: Europese Commissie.

Goudswaard, T. (2020) ‘Een nieuwe positie voor de kunstsector in de verbonden samenleving’. In: Boekman Extra, nr. 20, 20-24.

Julie’s Bicycle (2021) Culture, climate and environmental responsibility: annual report 2019-2020. Manchester: Arts Council England.

Haustein, K. et al. (z.j.) ‘Global Warming Index’. Op: www.globalwarmingindex.org.

KNMI (2022) ‘Klimaat van Nederland’. Op: www.knmi.nl.

Kunsten ’92 en Federatie Creatieve Industrie (2021) ‘New Creative Deal!’ Op: www.cultureelencreatief.nl, 27 januari.

Mommers, J. (2019) ‘Zeven ingrijpende gevolgen van een steeds warmere aarde’. Op: www.decorrespondent.nl, 28 mei.

Nuchelmans, A. (hoofdred.) (2021) Boekman #127: Cultuur en duurzaamheid. Amsterdam: Boekmanstichting.

Rijksoverheid (2022) ‘Regionale klimaatmonitor’. Op: klimaatmonitor.databank.nl.

Schrijen, B. (2019) Duurzaamheid in de culturele sector: steppingstones voor toekomstig duurzaamheidsbeleid. Amsterdam: Boekmanstichting en Bureau 8080.

Schrijen, B. (2020) Duurzaamheid in de culturele sector: inspiratie voor toekomstig beleid. Amsterdam: Boekmanstichting en Bureau 8080.

Schrijen, B. (2021) ‘Hoe cultuur de wereld kan redden’. In: Boekman, jrg. 33, nr. 127, 4-9.

Verantwoording beeld

Beeldenpark Een Zee van Staal / Fotografie: Lisa Maatjens