Duurzaamheid

Inleiding en belang van het thema

De klimaatcrisis stelt de wereld voor een kolossale opgave. Door de toename van broeikasgassen in de atmosfeer warmt de aarde steeds verder op, en de gevolgen daarvan worden steeds duidelijker. Zeespiegelstijging bedreigt naar verwachting in het jaar 2100 het leefgebied van 410 miljoen mensen, en er zijn verschillende (ei)landen die waarschijnlijk al in de komende decennia onbewoonbaar worden (Storer 2021, Ainge Roy 2019). Extreme weersomstandigheden en klimaatrampen worden frequenter en heviger, met overstromingen, verdroging en voedseltekorten tot gevolg. In 2023 werd een record hoeveelheid natuurrampen door klimaatverandering geteld (AON 2024). Meer dan een miljoen planten- en diersoorten dreigen uit te sterven – en er zijn scenario’s denkbaar waarbij de mens er daar één van is (Carrington 2022).

Om de gevolgen van klimaatverandering zoveel mogelijk te beperken hebben in 2015 bijna 200 landen in het klimaatakkoord van Parijs afgesproken om te proberen de wereldwijde temperatuurstijging ten opzichte van het begin van de Industriële Revolutie beperkt te houden tot maximaal 2, maar idealiter 1,5 graden Celsius (Rijksoverheid z.j.). Daarvoor is het nodig dat de wereldwijde uitstoot van broeikasgassen zo snel en sterk mogelijk daalt. Wetenschappers waarschuwen dat de reductie veel te traag gaat en dat we ons in moeten stellen op de blijvende gevolgen van klimaatverandering (Rothenberg 2023).

In 2023 heeft de Eerste Kamer ingestemd met de Klimaatwet waarin voor 2050 een reductie van broeikasgassen is vastgelegd van 95 procent ten opzichte van 1990. Op weg daarnaartoe is het streven om voor 2030 tot een reductie van 49 procent te komen. Ook is een volledige CO2-neutrale elektriciteitsproductie in 2050 in de wet opgenomen. Daarvoor moet echter nog veel gebeuren: in 2021 lag de CO2-uitstoot 15 procent lager dan in 1990 (CBS z.j.).

Het realiseren van zo’n grote CO2-reductie is een opgave voor iedereen, en ook voor de cultuursector zal het de komende jaren steeds belangrijker worden om gebouwen, programma’s en producties te verduurzamen. Niet alleen de klimaatcrisis zelf vraagt daarom, maar ook (mogelijke) toekomstige wet- en regelgeving en veranderende verwachtingen van publiek en maatschappij. Evenzo belangrijk is de inhoudelijke rol die de cultuursector kan vervullen. Kunst en cultuur kunnen een grote rol spelen in bewustwording en activering rondom de klimaattransitie. Ze kunnen daarnaast ook activeren en bijdragen aan de creatieve ideeën en oplossingen die nodig zijn om de klimaatcrisis het hoofd te bieden.

Onderzoek in 2019 liet zien dat een groot deel van de culturele sector in enige mate bezig is te verduurzamen, al was dit bij de meeste organisaties – verschillende inspirerende koplopers daargelaten – meer incidenteel dan structureel (Schrijen 2019). Op dit moment lijkt echter het momentum toe te nemen om de verduurzaming van de sector te versterken en te versnellen. In de eerste plaats hebben de gestegen energieprijzen geleid tot een roep om versnelde verduurzaming . Daarnaast neemt de aandacht voor duurzaamheid binnen het (landelijke) cultuurbeleid toe.

In 2023 kwam de Raad voor Cultuur met het advies ‘Cultuur natuurlijk, hoe duurzaamheid en cultuur elkaar versterken’ (Raad voor Cultuur 2023). Hierin stelt de Raad dat het nog ontbreekt aan aandacht vanuit de overheid voor duurzaamheid en cultuur. De Raad bepleit inhoudelijke en financiële steun van overheidswege voor de sector en doet voorstellen voor de inrichting van transitieateliers en kennisdeling. De beleidsreactie van demissionair staatssecretaris Fleur Gräper wordt voor de zomer van 2024 verwacht.

Binnen het directoraat Cultuur en Media van het ministerie is al enige tijd een team Duurzaam aan de slag. In het kader van de regeling Culturele Basisinfrastructuur 2025-2028 hebben alle aanvragers een vragenlijst ingevuld om zo een beeld te krijgen van inspanningen die zij leveren op het gebied van verduurzaming. Een analyse van de verzamelde data is nog niet beschikbaar.

Gezien de hoge urgentie van de klimaatcrisis, het toenemende belang voor de cultuursector en de groeiende beleidsinzet hierop, is duurzaamheid één van de thema’s die in de Cultuurmonitor gemonitord worden. Daartoe gaat deze pagina achtereenvolgens op drie onderwerpen in: de mate waarin en de manier waarop de cultuursector zelf verduurzaamt (‘Klimaatimpact’), de rol die de klimaatcrisis in het werk van makers speelt (‘Klimaatschaduw’) en de gevolgen van klimaatverandering voor de cultuursector (‘Klimaatadapatie’). De belangrijkste bronnen daarbij zijn de onderzoeken naar duurzaamheid in de culturele sector die de Boekmanstichting en Bureau 8080 sinds 2019 uitvoeren (Schrijen 2019, Schrijen 2020, Schrijen et al. 2022, Schrijen et al. 2023). Ook wordt verwezen naar onderzoek waarin de verwachtingen van het algemeen publiek over verduurzaming van de culturele sector zijn onderzocht (Holm et.al. 2024).

Klimaatimpact – Hoe werkt de cultuursector aan verduurzaming?

Van de stroom die nodig is om een podium te verlichten tot het water waarmee museumtoiletten worden doorgespoeld, en van de metalen in een gameconsole tot de bladzijden van een nieuwe roman: de cultuursector gebruikt op veel verschillende manieren energie en grondstoffen. Daarmee heeft de sector impact op het klimaat. Het is (op dit moment) echter moeilijk om te zeggen hoe groot die impact precies is. Het CBS publiceert weliswaar cijfers over de samengestelde sectoren ‘Cultuur, sport en recreatie’ en ‘Cultuur, recreatie en overige diensten’, maar deze cijfers overlappen ten eerste slechts deels met de cultuursector, en betreffen daarnaast alleen het directe energieverbruik van organisaties in de sector zelf (CBS 2022a, CBS 2022c). Een groot deel van de klimaatimpact van de cultuursector ontstaat echter indirect: door bijvoorbeeld producties, horeca of reisbewegingen van makers en publiek (Bokhorst 2022).

Hoewel de klimaatimpact van de cultuursector relatief klein zal zijn ten opzichte van de totale Nederlandse klimaatimpact, zal ook deze uiteindelijk omlaag moeten om bij te dragen aan de Nederlandse klimaatambities, om te voldoen aan (toekomstige) wet- en regelgeving en om aan te blijven sluiten bij veranderende verwachtingen van partners, publiek en subsidieverleners.

Een sectorbrede inventarisatie van hoe culturele organisaties aan verduurzaming werken, biedt daarnaast enquête-onderzoek dat de Boekmanstichting en Bureau 8080 in 2019 en 2022 hebben uitgevoerd onder circa 200 culturele organisaties (Schrijen 2019, Schrijen et al. 2022). Hoewel de resultaten van dit onderzoek niet als representatief kunnen worden verondersteld, zijn ze wel gebaseerd op een steekproef die recht doet aan de diversiteit van organisaties in de culturele sector, zowel qua soort culturele organisatie, omvang als huisvestingssituatie .

De resultaten laten allereerst zien dat de motivatie om te verduurzamen hoog is. Het belang om te verduurzamen wordt in 2022 door respondenten – voor zowel de eigen organisatie als de cultuursector als geheel – beoordeeld met een 8,8 op een schaal van 1 (‘heel onbelangrijk’) tot 10 (‘heel belangrijk’). Deze hoge motivatie komt vooral voort uit intrinsieke redenen (‘omdat we dit als organisatie belangrijk vinden’, ‘omdat we dit als onze verantwoordelijkheid zien’, ‘omdat we het belang van duurzaamheid aan onze bezoekers willen meegeven’), gevolgd door redenen die te maken hebben met het belang van de eigen organisatie (‘om voorbereid te zijn op toekomstige ontwikkelingen of regelgeving’, ‘omdat het goed is voor ons imago’, ‘vanwege de hoge energieprijzen’).

Vrijwel alle respondenten zijn in de praktijk ook al bezig met verduurzaming, waarbij de mate waarin dit gebeurt gemiddeld wordt ingeschat met een 6,2 op een schaal van 0 (‘geheel niet actief’) tot 10 (‘heel erg actief’). Dit is enigszins vergelijkbaar met de situatie in 2019, toen de meeste respondenten zichzelf classificeerden als ‘een beetje actief’ of ‘redelijk actief’. De manieren waarop organisaties aan verduurzaming werken verschillen sterk, maar de drie activiteiten die door respondenten het vaakst worden benoemd, betreffen het scheiden van (minstens drie soorten) afval, het besteden van aandacht aan het klimaat in de programmering en het stimuleren van medewerkers om met het OV te reizen.

Bovenstaande vergelijking tussen 2019 en 2022 laat al zien dat de motivatie om te verduurzamen en de mate waarin dat gebeurt in deze periode vrijwel gelijk is gebleven. Dat geldt ook voor de mate waarin verduurzaming een structureel onderdeel is van de bedrijfsvoering van de ondervraagde organisaties. In 2019 had 27,4 procent van de ondervraagde organisaties inspanningen om te verduurzamen vastgelegd in een plan, had 39,4 procent voor het uitvoeren van deze inspanningen mensen verantwoordelijk gemaakt, en monitorde 14,9 procent (cijfermatig) de gemaakte voortgang. In 2022 zijn deze percentages weliswaar iets hoger (met respectievelijk 36,1, 42,6 en 17,7 procent), maar betreffen ze nog altijd een minderheid van de organisaties.

Het structureel verankeren binnen de bedrijfsvoering kan voor veel organisaties dus nog een belangrijke stap zijn om verder te verduurzamen – iets wat ruim 80 procent van de organisaties aangeeft in de komende jaren te willen doen. Daarbij worden echter door een groot deel van de ondervraagden knelpunten ervaren, waarbij een gebrek aan financiële middelen, afhankelijkheid van andere partijen en een hogere prioriteit voor andere onderwerpen de meest genoemde zijn. De behoeften die er zijn, volgen logisch uit deze knelpunten: geld, begeleiding en ondersteuning, informatie en inspiratie, medewerking van andere partijen (zoals een verhuurder) en beleid (bijvoorbeeld voor duidelijke richtlijnen, financiële ondersteuning of een verplichting als stok achter de deur).

Uit conjunctuuronderzoek van het CBS blijkt dat negen op de tien organisaties binnen de bedrijfstak Kunst aangeeft in 2023 maatregelen te hebben genomen om te verduurzamen (92 procent). Een jaar eerder lag dit aandeel nog aanzienlijk lager: 79 procent in 2022. Het is waarschijnlijk dat deze stijging samenhangt met de gestegen energieprijzen. Dit blijkt uit het soort maatregelen waarop organisaties zich richten: 37 procent van de organisaties richtte zich in 2023 voornamelijk op maatregelen op het gebied van energie, dat was een jaar eerder nog 23 procent. Ruim driekwart van de organisaties geeft aan tegen drempels aan te lopen bij het verduurzamen (77 procent). Drie op de tien kunstorganisaties wijt dat aan een tekort aan financiële middelen (29 procent), terwijl dit onder álle bedrijven voor slechts 14 procent geldt. Ook loopt een groot deel van de organisaties bij het verduurzamen aan tegen de afhankelijkheid van derden (23 procent) (CBS 2023b).

Inmiddels groeit binnen de culturele sector het besef dat grotere inspanningen nodig zijn. Gelijktijdig met de publicatie van het al genoemde raadsadvies lanceerden Kunsten ’92, de Federatie Creatieve Industrie en de Taskforce Culturele en Creatieve sector een kennisplatform: Actie als Cultuur, bedoeld om het proces van verduurzaming te versnellen. Daarnaast werkt de NAPK samen met VTP en VSCD aan een Nederlandse editie van het Theatre Green Book. Een verkorte versie hiervan is sinds oktober 2023 beschikbaar .

Het gezelschap Silbersee heeft zich ten doel heeft gesteld in 2027 een klimaatpositief productiehuis te worden. Ook organiseert Silbersee een reeks debatten over kunst en klimaat met partners als Oerol en De Nationale Opera. In de Verklaring Fossielvrije Sponsoring spreekt een aantal culturele organisaties zich uit tegen sponsoring van culturele activiteiten door bedrijven die niet opereren in de lijn met de klimaatdoelstellingen van Parijs . Dutch Sustainable Fashion Circle is een modecollectief dat zich inzet voor een duurzame en rechtvaardige mode-industrie, In 2023 introduceerden ze een ‘green washing tool’ om te kunnen rapporteren over misleidende duurzaamheidsclaims binnen de kledingsector .

Vermeldenswaard is het plan om te komen tot een Cultuurberaad Klimaat en cultuur, geïnitieerd door Maurice Seleky en Chris Juliën en ondersteund door een breed aantal brancheverenigingen en landelijke ondersteunende instellingen, waaronder ook de Boekmanstichting. Doel van dit burgerberaad is te komen tot een gezamenlijke klimaataanpak voor de culturele sector.

Klimaatschaduw – Welke rol speelt de klimaatcrisis in het werk van makers?

Hoewel het belangrijk is dat de cultuursector verduurzaamt, reikt de rol die kunst en cultuur kunnen vervullen in de klimaatcrisis verder dan enkel de eigen klimaatimpact. Waar klimaatrapporten en nieuwsberichten namelijk vooral met het verstand communiceren, kan kunst ook het gevoel van mensen bereiken. Kunst kan activistisch zijn en mensen in beweging krijgen. Ze kan uitdagen en helpen ingesleten denkpatronen die tot de klimaatcrisis hebben geleid zichtbaar te maken en te doorbreken. Kunst kan toekomstscenario’s en handelingsperspectieven bieden, en laten zien wat er verloren gaat als er geen actie wordt ondernomen (Schrijen et al. 2022; zie bijvoorbeeld ook Boeckel 2022, Jans 2022). Een interessante manier om deze meer inhoudelijke rol in de klimaatcrisis te onderscheiden van de klimaatimpact van de sector, is middels het begrip ‘klimaatschaduw’ .

In de praktijk zijn er veel – en ogenschijnlijk steeds meer – kunstenaars en culturele organisaties die met (een deel van) hun werk deze rol vervullen. Tentoonstellingen, theatervoorstellingen, liedjes, dichtbundels, romans, films, beeldende kunstwerken, games: binnen elke discipline zijn de voorbeelden van ‘klimaatkunst’ talrijk. Daarnaast klinkt er een toenemende roep om kunstenaars en creatieve makers vaker direct te betrekken bij het vormgeven en bedenken van oplossingen voor de klimaatcrisis. Zo schreef voormalig staatssecretaris Uslu eind 2022 in haar Meerjarenbrief voor de periode 2023-2025 dat ‘we kunstenaars, ontwerpers en andere creatieve professionals nodig [hebben] om complexe transities aan te pakken’, omdat zij ‘de instrumenten in handen [hebben] om met de veranderingen om te gaan en (…) nieuwe toekomsten [kunnen] verkennen en verbeelden’ (Uslu 2022a). Zeker in de domeinen Architectuur en Design werken veel makers hier al actief aan. Daarmee dragen architecten en ontwerpers met hun ontwerpen actief bij aan de bredere klimaatadaptatie van Nederland.

Hoewel het moeilijk precies vast te stellen is in welke mate makers en culturele organisaties zich in hun werk bezighouden met de klimaatcrisis (en of dit door de jaren toe- of afneemt), biedt onderzoek van de Boekmanstichting en Bureau 8080 wel een indicatie. Onderdeel van een enquête die in 2022 binnen de culturele sector werd uitgezet, was een vraag over het aandeel dat klimaatgerelateerd werk inneemt binnen de volledige productie of programmering. Hoewel deze uitvraag verschillende beperkingen kent, laten de resultaten zien dat 59 procent van de ondervraagde organisaties in de afgelopen vijf jaar werk heeft gemaakt waarin de klimaatcrisis een belangrijke rol vervulde, en dat 53 procent van de organisaties al zeker weet dat ook in de komende twee jaar te zullen doen (Schrijen et al. 2022). Eerder onderzoek liet daarnaast zien dat in 2017 klimaatgerelateerde activiteiten genoemd werden in 24 procent van de jaarverslagen van instellingen in de culturele basisinfrastructuur (BIS). Dit aandeel nam toe tot 30 procent in 2018 en 55 procent in 2019 (Schrijen 2020).

Klimaatadaptatie – Wat zijn de gevolgen van de klimaatcrisis voor de sector?

In het voorgaande ging het over hoe de cultuursector het klimaat middels de eigen klimaatimpact en klimaatschaduw beïnvloedt of kan beïnvloeden. Het omgekeerde is echter eveneens het geval: klimaatverandering kan ook invloed op de cultuursector gaan hebben.

Zo zullen culturele organisaties en organisatoren van evenementen rekening moeten gaan houden met een klimaat waarin extremere weersomstandigheden – zoals stormen, hevige neerslag of hitte en droogte – vaker gaan voorkomen. In het bijzonder voor erfgoed vormen daarnaast overstromingen en droogte grote risico’s (Kennisportaal Klimaatadapatie z.j.a). Het gevaar voor overstromingen is daarbij evident en geenszins verre toekomstmuziek. Zo wordt een groot deel van het culturele erfgoed op Bonaire nog deze eeuw door klimaatverandering bedreigd (Drayer 2022), en werden tijdens de overstromingen in 2021 drie musea en 65 monumenten in Limburg door de wateroverlast getroffen (Welters 2022). Droogte kan daarnaast bijdragen aan bodemdaling, waardoor schade kan ontstaan aan (de fundering van) historische gebouwen of archeologische vindplaatsen.

In september 2022 onderstreepte een rapport in opdracht van de Europese Commissie de noodzaak om erfgoed beter tegen deze gevaren te beschermen en daarmee klimaatadaptief te maken (Leissner et al. 2022). In Nederland is er nog geen specifiek adaptatiebeleid voor erfgoed (Kennisportaal Klimaatadapatie 2021), al zijn er wel voorbeelden van projecten waarin gewerkt wordt aan het klimaatadaptief maken van erfgoed. Ook zijn er verschillende dingen die monumenteigenaren of erfgoedinstellingen zelf kunnen doen om tijdig risico’s in kaart te brengen en daarop voorbereid te zijn (zie bijvoorbeeld Kennisportaal Klimaatadaptatie z.j.a en Welters 2022). Vanaf november 2023 is cultureel erfgoed opgenomen in het Nationaal Uitvoeringsprogramma Klimaatadaptatie van het kabinet . Hierin zijn acties opgenomen om erfgoed te behouden bij de gevolgen van klimaatvernandering, maar wordt ook ingezet op het benutten van oude kennis .

In (immaterieel) erfgoed liggen veel historische, lokale en specifieke kennis en vaardigheden besloten die een rol kunnen spelen in verduurzaming of klimaatadaptatie. Een voorbeeld is het gebruik van historische watermolens om in tijden van droogte het waterpeil te kunnen regelen. Daarnaast kan erfgoed bijdragen aan een gevoel van verbondenheid met – en zorg willen dragen voor – elkaar en de omgeving (Kennisportaal Klimaatadaptatie z.j.b, Bakels et al. 2021). Het inzetten van inzichten uit het verleden voor een duurzame en klimaatadaptieve toekomst wordt gestimuleerd door de Erfgoeddeal , die eind 2022 door voormalig staatssecretaris Uslu verlengd werd tot eind 2025 (Uslu 2022a). Het Wereldmuseum heeft in haar vaste tentoonstelling in Amsterdam een paviljoen ingericht met als vraag: ’Verandert het klimaat jouw cultuur?’. Aan de hand van voorbeelden van de nu al zichtbare gevolgen van zeespiegelstijging voor de Marshalleilanden worden bezoekers gestimuleerd na te denken over deze vraag.

Naast de directe gevolgen van klimaatverandering, is een meer indirect gevolg ten slotte dat het aannemelijk is dat door klimaatverandering en de klimaatcrisis publiek, partners en subsidieverleners duurzamere verwachtingen zullen gaan krijgen. Onderzoek onder Britse cultuurbezoekers geeft hier enig inzicht in, en laat zien dat sommige verwachtingen door een groot deel van het publiek gedeeld worden (Raines et al. 2023). Cultuurbezoekers zijn bovengemiddeld bezorgd over de klimaatcrisis: 88 procent tegenover 76 procent onder de Britse bevolking in het algemeen. Ruim driekwart (77 procent) van de Britse cultuurbezoekers vindt dat culturele organisaties een verantwoordelijkheid hebben om de maatschappij te bewegen tot radicale verandering. De verwachtingen van het publiek kunnen ook doorwerken in de keuzes van partners. Nu al worden er acties gevoerd tegen culturele organisaties die gesponsord worden door de fossiele industrie .

Ook in Nederland zijn er verwachtingen rondom duurzaamheid bij culturele organisaties. Uit onderzoek van de Rijksuniversiteit Groningen, blijkt dat bijna driekwart van de Nederlanders vindt dat culturele organisaties op een duurzame manier moet opereren (Holm 2024 etal.) . Dat mensen verduurzaming willen betekent niet dat elk initiatief in dezelfde mate wordt ondersteund (zie onderstaande figuren).

In het onderzoek wordt onderscheid gemaakt tussen verduurzamingsmaatregelen op drie niveaus: operationele maatregelen, publieksmaatregelen en maatregelen rondom de artistieke productie. Met name voor operationele maatregelen waar men als bezoeker niet direct iets van merkt zien de onderzoekers relatief veel steun (zie onderstaande figuren): zo vindt vier op de vijf dat afvalstromen moeten worden verkleind of hergebruikt (78 procent) en is driekwart voorstander van het gebruik van lokale leveranciers (75 procent). Ook vindt een meerderheid dat culturele organisaties moeten zorgen dat ze duurzame energie gebruiken (62 procent) of op een ethische manier gefinancierd worden (56 procent).

Ook voor het implementeren van publieksmaatregelen, die de bezoekerservaring direct raken, is veel draagvlak onder Nederlanders. Zo vindt drie op de vijf mensen dat culturele organisaties alleen duurzame producten moeten aanbieden aan bezoekers (62 procent). Een vergelijkbaar aandeel is van mening dat culturele organisaties duurzaam gedrag onder bezoekers moeten stimuleren (60 procent) of bezoekers moeten informeren over de impact van menselijk handelen op het klimaat (58 procent).

Waar het gaat om maatregelen die raken aan de artistieke productie van culturele instellingen blijkt men verdeeld. Alhoewel ruim drie op de vijf Nederlanders voorstander is van het gebruik van duurzame materialen in producties (63 procent), is er minder steun voor het voortrekken van makers die met duurzame materialen werken (46 procent). Ook specifieke programmering rondom het klimaatvraagstuk kan slechts beperkt op steun rekenen (45 procent).

Conclusie

Duurzaamheid is een belangrijk maatschappelijk thema dat de komende jaren hoog op de agenda van de cultuursector zal blijven staan. De noodzaak om zelf te verduurzamen neemt om verschillende redenen toe, evenals de aandacht die er voor het thema is binnen het landelijke cultuurbeleid. Daarbij zullen verschillende knelpunten geadresseerd moeten worden om de verduurzaming van de culturele sector te versnellen – al zijn er tevens verschillende mogelijkheden waarop culturele organisaties zelf verduurzaming structureler binnen hun bedrijfsvoering kunnen verankeren. De rol van de cultuursector in de klimaatcrisis kan en zal waarschijnlijk echter groter zijn. De creativiteit van kunstenaars kan een belangrijke bedrage leveren aan bewustwording, verandering, nieuwe oplossingen en klimaatadaptatie – en steeds vaker worden kunstenaars daar ook nadrukkelijk bij betrokken.

Binnen de Cultuurmonitor monitoren we deze ontwikkelingen. Bijzondere aandacht daarbij zal uitgaan naar het streven de klimaatimpact van de culturele sector beter in beeld te brengen dan op dit moment mogelijk is. Dit zou het mogelijk maken de voortgang van de sector beter te volgen – en voor beleidsmakers om bij te sturen waar dat nodig is.

Meer weten over het thema Duurzaamheid?

Duurzaamheid is één van de drie kernthema’s van de Boekmanstichting in de periode 2021-2024 (Boekmanstichting 2020). Alle publicaties die de Boekmanstichting zelf over dit thema uitbrengt, zijn te vinden via het online dossier Duurzaamheid. Daarnaast worden ook via de Kennisbank actief artikelen en (onderzoeks)publicaties over duurzaamheid in de cultuursector verzameld. Op het moment van schrijven zijn hierin 728 titels beschikbaar.

Literatuur

Ainge Roy, E. (2019) ‘“One day we’ll disappear”: Tuvalu’s sinking islands’. Op: www.theguardian.com, 16 mei.

Arts Council England (2020) Sustaining great art and culture: environmental report 2018/19. Manchester: Arts Council England.

Bakels, J. en S. Elpers (2021) ‘Werken aan een ecologisch- en klimaatrobuuste toekomst: immaterieel erfgoed als hefboom’. Op: www.immaterieelerfgoed.nl.

Boeckel, J. van (2022) ‘Hoe kan kunst bijdragen aan begrip voor duurzaamheid?’. Op: www.klimaathelpdesk.org, 18 mei.

Boekmanstichting (2020) Inspireren door informeren: activiteitenplan Boekmanstichting 2021-2024. Amsterdam: Boekmanstichting.

Bokhorst, J.W. van (2022) ‘De klimaatimpact van de cultuursector: de opgave is helder, de tijd dringt, de route nog mistig’. In: Boekman, jrg. 34, nr. 133, 37-41.

Carrington, D. (2022) ‘Climate endgame: risk of human extinction “dangerously underexplored”’. Op: www.theguardian.com, 1 augustus.

CBS (z.j.) ‘Hoe groot is onze broeikasgasuitstoot?’. Op: www.cbs.nl.

CBS (2022a) ‘Levering aardgas, elektriciteit via openbaar net; bedrijven, SBI2008, regio’. Op: opendata.cbs.nl, 7 oktober.

CBS (2022b) ‘8 op de 10 bedrijven bezig met verduurzamen’. Op: www.cbs.nl, 13 oktober.

CBS (2022c) ‘Emissies naar lucht door de Nederlandse economie; nationale rekeningen’. Op: opendata.cbs.nl, 5 december.

Compendium voor de Leefomgeving (2020) ‘Temperatuur in Nederland en mondiaal, 1907-2019’. Op: www.clo.nl, 21 april.

Dessing, M. (2022a) ‘Duurzaamheid bij uitgeverijen: “Het heeft niet altijd zin om harde eisen te stellen”’. Op: www.boekblad.nl, 29 juni.

Drayer, D. (2022) ‘“Bonaire merkt als eerste Nederlandse gemeente gevolgen van klimaatverandering”’. Op: www.nos.nl, 25 oktober.

Ecotree (z.j.) ‘Hoeveel CO₂ neemt een boom op?’ Op: www.ecotree.green.

Geelen, J. (2020) ‘Bomen moeten het klimaat helpen, maar hoeveel zijn er eigenlijk in Nederland?’. Op: www.volkskrant.nl, 12 juni.

Haustein, K. et al. (z.j.) ‘Global Warming Index’. Op: www.globalwarmingindex.org.

Jans, L. (2022) ‘Blog | verkenning kunst en klimaat’. Op: www.kunstlocbrabant.nl, 30 november.

Kennisportaal Klimaatadaptatie (z.j.a) ‘Bedreigingen voor cultureel erfgoed door klimaatverandering’. Op: www.klimaatadaptatienederland.nl.

Kennisportaal Klimaatadaptatie (z.j.b) ‘Kansen van cultureel erfgoed voor klimaatadaptatie’. Op: www.klimaatadaptatienederland.nl.

Kennisportaal Klimaatadaptatie (2021) ‘“Als je erfgoed verliest, is het voor altijd weg”’. Op: www.klimaatadaptatienederland.nl, 4 oktober.

Klein Lankforst, M. (2019) ‘Van bos tot boekenkast: zo maken we de boeken van De Correspondent duurzaam’. Op: www.decorrespondent.nl, 20 mei.

Kunsten ‘92 (2022) ‘Taskforce: nu maatregelen nodig om culturele sector open te houden’. Op: www.kunsten92.nl, 14 september.

Leissner, J. et al. (2022) Strengthening cultural heritage resilience for climate change: where the European Green Deal meets cultural heritage. Brussel: Europese Unie.

Nederlands Filmfonds (2022) ‘Actieplan om film- en av-sector te verduurzamen’. Op: www.filmfonds.nl, 2 december.

NOS Nieuws (2022) ‘Honderden doden in Pakistan door ziekten na overstromingen’. Op: www.nos.nl, 21 september.

Oude Elferink, E. (2015) ‘162 miljoen zoveel bomen telt Nederland’. Op: www.bnr.nl, 3 september.

Pattee, E. (2021) ‘Forget your carbon footprint: let’s talk about your climate shadow’. Op: www.mic.com, 10 december.

Raad voor Cultuur (2022) ‘Verduurzaming cultuursector structureel op agenda’. Op: www.raadvoorcultuur.nl, 6 oktober.

Raines, K. en F. Carr (2022) Act Green: understanding audience attitudes towards the role of cultural organisations in tackling the climate emergency. Londen: Indigo Ltd.

Ritchie, H. en M. Roser (2020) ‘CO2 emissions’. Op: www.ourworldindata.org.

Rijksoverheid (z.j.) ‘Klimaatbeleid’. Op: www.rijksoverheid.nl.

Schrijen, B. (2019) Duurzaamheid in de culturele sector: steppingstones voor toekomstig duurzaamheidsbeleid. Amsterdam: Boekmanstichting en Bureau 8080.

Schrijen, B. (2020) Duurzaamheid in de culturele sector: inspiratie voor toekomstig duurzaamheidsbeleid. Amsterdam: Boekmanstichting en Bureau 8080.

Schrijen, B. en S. Zwart (2022) Duurzaamheid in de culturele sector: editie 2022 – Kwantitatief deel. Amsterdam: Boekmanstichting en Bureau 8080.

Schrijen, B., S. Zwart en M. van den Hove (2023) Duurzaamheid in de culturele sector: editie 2022/2023 – Kwalitatief deel. Amsterdam: Boekmanstichting en Bureau 8080.

Storer, R. (2021) ‘Up to 410 million people at risk from sea level rises – study’. Op: www.theguardian.com, 29 juni.

Uslu, G. (2022a) De kracht van creativiteit: cultuur midden in de samenleving. Den Haag: Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap.

Uslu, G. (2022b) Antwoord op schriftelijke vragen van de leden Wuite (D66) en Westerveld (GroenLinks) (Beantwoording Kamervragen). Den Haag: Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap.

Vos, C. (2022) ‘In de schaduw van de Oekraïneoorlog lijdt Kenia honger’. Op: www.volkskrant.nl, 24 juni.

VVD, D66, CDA en ChristenUnie (2021) Omzien naar elkaar, vooruitkijken naar de toekomst: coalitieakkoord 2021-2025. Den Haag: VVD, D66, CDA en ChristenUnie.

Welters, S. (2022) ‘Veel water in korte tijd: wat te doen?’. In: Museumpeil, nr. 59, 32-34.

Wuite, J. en L. Westerveld (2022) De gevolgen van de stijgende gasprijzen voor de culturele en creatieve sector (Kamervragen). Den Haag: Tweede Kamer der Staten-Generaal.

Verantwoording beeld

Don Kaveen via Unsplash