Letteren

Een aanhoudend leesoffensief

De resultaten van het internationale PISA-onderzoek naar (onder andere) het leesplezier van vijftienjarigen zijn alarmerend. De leesvaardigheid van Nederlandse jongeren is tussen 2018 en 2022 opnieuw gedaald. Momenteel heeft één op de drie 15-jarigen onvoldoende leesvaardigheid. Nederland presteert daarmee voor het eerst onder het OESO-gemiddelde en heeft de op-een-na-laagste score van Europa (Meelissen et al. 2023, Leesmonitor 2023d).

De cijfers passen in een lange reeks van onderzoeken die gezamenlijk laten zien dat zowel jongeren als volwassenen al jaren minder lezen. Die onderzoeken geven bovendien aan dat jongeren lezen steeds minder leuk gaan vinden naarmate ze ouder worden, waarbij leesmedia het in de vrije tijd vaak afleggen tegen andere media (Leesmonitor 2023c, 2023d, 2024d). Toch zijn er ook positieve geluiden: meer Nederlanders lezen sinds de coronapandemie dan ervoor (KVB Boekwerk 2023b). Ruim 60 procent van de Nederlanders leest maandelijks een boek (Nagelhout et al. 2024).

‘Ontlezing’ en de teruglopende leesvaardigheid behoren desondanks tot de belangrijkste thema’s binnen het domein Letteren. Met tal van campagnes, interventies en programma’s probeert de sector deze tegen te gaan. Jaarlijks worden vele tienduizenden jongeren bereikt met programma’s als BoekStart en de Bibliotheek op school, de lesprogramma’s van De Schoolschrijver, de auteursoptredens van De Schrijverscentrale en campagnes als Heel Nederland Leest, de Boekenweek van Jongeren, de Jonge Jury, Read2Me, Stap op de Rode Loper!, de LEES-app en De Nationale Voorleeswedstrijd. Onderzoek toont aan dat dergelijke programma’s positieve effecten hebben op de leesmotivatie, leesvaardigheid en het leesplezier (De Schoolschrijver z.j., De Schrijverscentrale z.j., Leesmonitor 2021, 2023b, 2024a, 2024b, 2024c, 2024e, 2024f). Voor het bredere publiek startte in december 2024 de meerjarige bewustwordingscampagne ‘Wie leest heeft een goed verhaal’.

Daarnaast is er veel aandacht voor de plek die lezen en literatuur in het vaste onderwijscurriculum innemen. Op een groot deel van de scholen wordt er veel gedaan om negatieve leeservaringen te voorkomen en positieve ervaringen te bieden. Zo is er op basisscholen steeds meer aandacht voor vrij lezen, en groeit op het voortgezet onderwijs de aandacht voor Young Adult Literatuur als brug tussen jeugd- en volwassenliteratuur (Leesmonitor 2024g, 2023a). Positief en belangrijk is daarnaast dat in de plannen voor het nieuwe onderwijscurriculum een grotere plek wordt gevraagd voor leesmotivatie, dat er 29,7 miljoen extra (oplopend tot 58,7 miljoen in 2025) is vrijgemaakt voor bibliotheken, onder andere ten behoeve van leesplezier en leesvaardigheid, en dat er in 2022 gestart is met het vernieuwen van het examenprogramma Nederlands. In september 2024 zijn de eerste conceptkerndoelen opgeleverd aan het ministerie van OCW (Curriculum.nu 2019, Uslu 2023, Teunis 2024). In december 2023 ging daarnaast LeesEvolutie van start, een achtjarig onderzoeksproject om het Nederlandse leesonderwijs te verbeteren (Stichting Lezen 2023).

Duidelijk is dat in leesbevordering de letterensector en het onderwijs hand in hand moeten gaan. Ook bibliotheken spelen hierin een belangrijke rol. Voormalig staatssecretaris Cultuur en Media Gunay Uslu schreef in mei 2022 in haar Hoofdlijnenbrief cultuur2022 dat het kabinet blijft werken aan een toekomstbestendige bibliotheekvoorziening in elke gemeente, en dat de OCW-bewindslieden zich gezamenlijk blijven inzetten om op het gebied van leesbevordering de samenwerking tussen scholen, bibliotheken en de omgeving rond jongeren te versterken (Uslu 2022a). Ook in het Masterplan Basisvaardigheden van voormalig minister voor Primair en Voortgezet Onderwijs Dennis Wiersma is veel aandacht voor het vergroten van de leesvaardigheid en -motivatie (Wiersma 2022). In het kader van dit plan is eind 2023 74 miljoen euro geïnvesteerd in BoekStart in de kinderopvang en de Bibliotheek op school, bedoeld voor de periode 2023-2025. Gemeenten zijn daarnaast verplicht een toekomstgerichte bibliotheekvoorziening voor hun inwoners te verzorgen (Uslu 2022b, Uslu 2022c, Stichting Lezen 2022b). In 2023 en 2024 is ruim 65 miljoen euro beschikbaar gesteld aan gemeenten als investering voor bibliotheken en leesbevordering (Bruins 2024). In 2022 werd de Bibliotheekwet aangepast zodat iedereen onder de 18 jaar gratis lid kan worden van de bibliotheek (Stichting Lezen 2022a).

Op Bonaire, Sint Eustatius en Saba wordt ook gewerkt aan het versterken van het bibliotheeknetwerk. De afgelopen jaren zijn er verschillende maatregelen genomen om bibliotheekvoorzieningen in het Caribisch deel van het Koninkrijk naar een hoger plan te tillen. Gemiddeld is 5 procent van de bewoners lid van de bibliotheek. De bibliotheken bezitten gezamenlijk bijna 250.000 materialen, waarbij het grootste deel uit fysieke boeken bestaat (Bibliotheeknetwerk 2024c).

Groei en ontwikkeling

Data laten zien dat de groei van het aantal lezers stabiel bleef in 2022. Oudere leeftijdsgroepen lezen meer dan jongere leeftijdsgroepen en meer vrouwen dan mannen lezen (KVB Boekwerk 2022d, 2022e, 2023b, 2024c). De leesfrequentie is in 2024 toegenomen in vergelijking met voorgaande jaren (2020-2023). Zo leest of luistert in 2024 37 procent minimaal drie keer per week tot elke dag een boek, ten opzichte van 29 procent in 2020. Het aantal Nederlanders dat nooit of heel weinig leest is in 2024 voor het eerst in jaren afgenomen, met 7 procent ten opzichte van 2020 (KVB Boekwerk 2024d). Zo las in de periode 2020 tot en met 2023 gemiddeld 38 procent nooit of heel weinig, ten opzichte van 32 procent in 2024. Het is de vraag of deze ontwikkeling op deze manier zal voortzetten. De boekafzet in 2024 is 43 miljoen boeken; dit aantal is stabiel sinds 2021 (KVB Boekwerk 2025). De groei van de omzet en afzet van e-commercekanalen is in 2024 afgenomen. Al jaren groeide het marktaandeel van het e-commercekanaal, maar deze ontwikkeling raakte in 2020 in een stroomversnelling: webwinkels zagen hun omzet stijgen terwijl fysieke winkels verlies leden. De groei van de omzet en afzet van fysieke winkels is vanaf 2021 juist gestegen. Sinds 2021 verkopen fysieke winkels en e-commerce kanalen ongeveer evenveel boeken.  Het afzetaandeel van fysieke winkels is in 2024 met 56 procent wel groter dan dat van e-commercekanalen (KVB Boekwerk 2025). 

In 2021 daalde het aantal boekwinkels nog met 8,1 procent, maar na een lichte stijging in 2022 is het aantal boekwinkels in 2023 met 12,9 procent gestegen, naar een totaal van 660 boekwinkels op 1 januari 2024. Ter vergelijking: in 2019 telde Nederland 685 boekwinkels (CBS 2024c). Uit gegevens van de Kamer van Koophandel blijkt daarnaast dat het aantal online boekwinkels in de afgelopen vijf jaar ruim is verdubbeld (Kamer van Koophandel 2024). Daarin is een positieve ontwikkeling te zien, al zijn niet alle problemen vanzelfsprekend voorbij. De afgelopen jaren hebben boekwinkels hogere kosten gehad en schulden gemaakt, en hadden ze minder geld om te investeren in aanbod of voorraad. Het is de vraag wat daarvan de langetermijngevolgen zullen zijn voor boekwinkels.
Voor makers stijgt het aantal bemiddelingen voor auteursoptredens sinds 2021 (De Schrijverscentrale 2024). Tegelijkertijd zijn de leenrechtvergoedingen in 2023 afgenomen ten opzichte van 2022, al heeft dat deels te maken met eenmalige betalingen voor Belgisch Leenrecht over de periode 2016-2020 die in 2022 zijn uitgekeerd (Lira 2024).

Er zijn ook zorgelijke ontwikkelingen. Eén op de zeven schrijvers maakt agressie, intimidatie of bedreiging mee, met name online (Ipsos I&O 2024). De inkomenspositie van auteurs staat al langer onder druk. Zo gaat er elk jaar een iets groter deel van de omzet naar anderstalige boeken en bestsellers (KVB Boekwerk 2023f). Ook vertalers ervaren dat hun positie onder druk staat. Dit komt deels door vergelijkbare ontwikkelingen die auteurs raken, maar ook de opkomst van AI is een factor. Meer onderzoek is nodig naar de invloed van AI op het vertalersvak en naar manieren waarop AI een aanvulling kan zijn in plaats van een bedreiging. (Andel 2025). Zo zijn auteurs van het uitgeefconcern VBK in een pilot benaderd om hun boeken met AI naar het Engels te vertalen om de kans op een ‘internationale doorbraak’ te vergroten, terwijl de Auteursbond adviseert hier niet op in de gaan.
Tot slot is de sluiting van talenstudies aan universiteiten reden tot zorg. Dit heeft invloed op de kwaliteit en diversiteit van taalonderwijs in Nederland en daarmee ook op het vak van de vertaler (Nederlands Letterenfonds 2024b).

Veel aandacht was er tot 2022 voor de vergoedingen voor het toenemende aantal uitleningen via bibliotheken op scholen. Door een onderwijsvrijstelling in de Auteurswet moesten er bij deze uitleningen soms wel leenrechtvergoedingen worden afgedragen (als het uitgeleende boek in bezit was van de bibliotheek) en soms niet (als het uitgeleende boek in bezit was van de school). Dit leidde tot onduidelijkheid en conflict. In juli 2022 zijn daarom door alle betrokkenen nieuwe afspraken gemaakt over onder meer een aanpassing van de Auteurswet. Het ministerie van OCW stelt voortaan jaarlijks 3,5 miljoen euro beschikbaar voor uitleningen via bibliotheken op school, naast eenmalig 6 miljoen euro compensatie voor makers voor misgelopen vergoedingen in voorgaande jaren (Auteursbond 2022, Stichting Lezen 2021, VOB 2022).

De digitalisering van de boekenmarkt biedt voor auteurs eveneens uitdagingen, bijvoorbeeld door de opkomst van streaming- en abonnementsdiensten voor e-books en luisterboeken. Deze platforms bepalen hoeveel elke uitgever en auteur krijgt uitbetaald, maar hierover bestaat nog lang niet altijd duidelijkheid of overeenstemming. Wordt er bijvoorbeeld betaald wanneer een boek een bepaalde tijd gelezen is, of na een bepaald aantal gelezen pagina’s? In 2022 kondigde toenmalig staatssecretaris Uslu aan 3,15 miljoen euro extra te investeren in digitale uitleningen van de openbare bibliotheek, ten behoeve van auteurs en hun uitgevers (Uslu 2022a). Dit is een relevante investering; het aantal uitleningen van e-books en luisterboeken wordt steeds populairder. Het aanbod groeit en meer gebruikers lezen en luisteren via de online Bibliotheek (Bibliotheeknetwerk 2024b).
De subsidies van gemeenten en provincies voor bibliotheken zijn de afgelopen jaren gestegen (CBS 2024b). Voormalig staatsecretaris Uslu trok in 2023 29,7 miljoen euro extra uit om bibliotheken te versterken, oplopend tot 58,7 miljoen in 2025 (Uslu 2023). Het aantal fysieke uitleningen laat een stijging zien, met 53,6 miljoen uitgeleende boeken in 2023 ten opzichte van 39,8 miljoen in 2021 (CBS 2024b). Het gebruik van het online aanbod neemt ook verder toe. In 2023 werden bijna 7,8 miljoen e-boeken en luisterboeken geleend (Bibliotheeknetwerk 2024b). Het aantal activiteiten dat bibliotheken organiseren neemt ook steeds verder toe, na de coronajaren waarin bibliotheken noodgedwongen experimenteerden met nieuw (digitaal) aanbod en aangepaste dienstverlening (KB 2024c).

Met talloze campagnes, nieuwe (digitale) initiatieven en diverse steunmaatregelen worden de waarde en het belang van boeken, van de bibliotheek en van de (lokale) fysieke boekwinkel eens te meer bevestigd. De afgelopen jaren werd er meer gelezen én meer voorgelezen (Leesmonitor 2024h, KVB Boekwerk 2024d, 2023b, Nagelhout et al. 2024). De innovatie kwam in een stroomversnelling en de samenwerking en collectiviteit binnen de sector werden versterkt. De komende jaren moeten uitwijzen hoe de letterensector zich verder ontwikkelt.

Diversiteit, inclusie en gelijkwaardigheid in de letteren

Dát er in de letterensector te weinig aandacht is voor diversiteit en inclusie lijkt algemeen te worden erkend en is al langer bekend. Diverse onderzoeken onderstrepen dit beeld. Zo wordt het werk van vrouwelijke auteurs structureel minder gewaardeerd in het literaire veld (Koolen 2018), stellen Nederlandse jeugdboeken vooral het witte perspectief centraal (Bossche 2020), spelen in het uitgeefvak (onbewuste) (voor)oordelen mee die in het nadeel werken van auteurs van kleur (Koren et al. 2019, Saha et al. 2020) en overheerst op leeslijsten in het voortgezet onderwijs ‘het beeld van de witte, mannelijke schrijver uit Nederland’ (Dera 2019). Hiervoor lijkt ook een aantal jaar na deze onderzoeken nog geen structurele oplossing gevonden te zijn.

Volgens gesprekspartners is het bewustzijn van de noodzaak om actie te ondernemen op het punt van diversiteit sinds 2021 sterk toegenomen. Eén van die acties is het krijgen van meer inzicht in de stand van zaken op het gebied van diversiteit en inclusie binnen de letteren. Begin 2022 publiceerde KVB Boekwerk daarom een eerste verkennend onderzoek naar waar het boekenvak staat op het gebied van diversiteit en inclusie. De resultaten zijn vooral indicatief, maar laten zien dat diversiteit en inclusie door een groot deel van de respondenten als belangrijk wordt gezien, en dat een aanzienlijk deel hier ook aandacht aan besteedt. Tegelijkertijd is deze aandacht vaak niet structureel of ingebed in een organisatie. Er is dan ook nog ruimte voor verbetering: zo krijgt de diversiteit van het boekenaanbod slechts een krappe voldoende, en wordt het boekenvak nog vooral gezien als een wit en hoogopgeleid bolwerk (KVB Boekwerk 2022b).

Ook in de bibliotheeksector wordt onderzoek naar diversiteit gedaan. De KB, nationale bibliotheek en TU Delft werken samen aan een onderzoek als mogelijke basis voor nieuwe recommender-technologie ‘die meer recht doet aan de veelvormigheid en meerstemmigheid van de bibliotheek’ (Bibliotheeknetwerk z.j.a). Sinds 2022 publiceren de KB, nationale bibliotheek en CBS samen een dashboard dat openbare bibliotheken meer inzicht geeft in de leden en niet-leden in hun werkgebied. Bij driekwart van de bibliotheken is de diversiteit van de personeelssamenstelling een beleidsdoelstelling (Bibliotheeknetwerk 2024a). In juni 2022 verscheen daarnaast een onderzoek dat liet zien dat diversiteit en inclusie in de collecties van schoolbibliotheken weliswaar belangrijk wordt gevonden, maar in de praktijk om verschillende redenen als moeilijk te realiseren wordt ervaren (Bruijn et al. 2022).

Naast onderzoek is vooral actie ondernemen van belang. Vele organisaties in de keten hebben ambities uitgesproken om bij te dragen aan een inclusievere letterensector, of hebben daartoe al stappen gezet. In 2022 heeft de Auteursbond de Code Diversiteit en Inclusie ondertekend en het manifest Diversiteit is een feit, inclusie is een daad gepubliceerd om richting te geven aan hoe ze de code kunnen toepassen (Auteursbond 2023a). De Leeswijzer voor diversiteit en inclusie in jeugdliteratuur is ontwikkeld als hulpmiddel om vanuit het onderwijs en de jeugd met dit thema aan de slag te gaan. De leeswijzer helpt te bepalen of en hoe een boek zich leent voor gesprekken rondom diversiteit en inclusie (Stichting Lezen 2024b).
Daarnaast zijn er tal van organisaties en initiatieven die hier in het bijzonder een grote en waardevolle rol in spelen. KVB Boekwerk verzamelde begin 2022 31 Nederlandse initiatieven die zich inzetten voor diversiteit en inclusie in het boekenvak (KVB Boekwerk 2022c). Voor een divers en inclusief (kinder)boekenaanbod kunnen boekkopers bijvoorbeeld terecht bij boekwinkel EduCulture, of zij kunnen een inclusief boekenabonnement afsluiten bij Books by Ani. Dit diversere boekenaanbod is onder meer afkomstig van uitgeverijen als Rose Stories, Uitgeverij Wilde Haren of Uitgeverij Pluim in samenwerking met de podcast Dipsaus. Organisaties als Alphabet Street (‘gilde voor Zwarte (beeld)taalkundigen’), Poetry Circle (‘hét landelijk platform voor schrijvende performers en performende schrijvers’) en El Hizjra (‘literaire bruggenbouwer tussen Nederland en de Arabischtalige wereld’) zetten zich daarnaast in voor een diverse groep auteurs, en verbinden hen met elkaar of met publiek. Schrijverscollectief Fixdit is opgericht om het bewustzijn over genderongelijkheid te vergroten.

Innovatie binnen en buiten het boek

Het boekenvak kan er niet omheen: de opmars van AI is een thema binnen de Letteren. Vertalers, auteurs, bibliotheken; meerdere groepen binnen de sector krijgen ermee te maken. Een veelbesproken vorm van innovatie was de aankondiging van NBD Biblion in maart 2022 dat boekbesprekingen voortaan door kunstmatige intelligentie (AI) geschreven zouden worden, die daarmee de 700 menselijke recensenten vervangt. Hoewel deze software boekinformatie sneller beschikbaar kan maken voor bibliotheken, zijn er zorgen over de kwaliteit van de kunstmatige teksten en de gevolgen daarvan voor bibliotheekcollecties en de kennis over boeken (Jong 2022).
AI is op verschillende niveaus gespreksonderwerp in de letterensector. Sommigen zien kansen en roepen het boekenvak op er vandaag nog mee aan de slag te gaan, bijvoorbeeld door met goede prompts auteurs te ondersteunen in het creatieve proces (KVB Boekwerk 2024a). Vertalers geven daarnaast aan dat AI een handig hulpmiddel kan zijn om snel onderzoek te doen naar specifieke onderwerpen die in een boek voorkomen waarmee zij nog niet bekend zijn, of om synoniemen te verzamelen (Liebreks 2025). Anderen zien ook de risico’s en roepen op tot samenwerking om verantwoord om te gaan met AI (Bibliotheeknetwerk 2023). Ook de vraag hoe de sector omgaat met auteursrecht in relatie tot generatieve AI is actueel en nog onbeantwoord (Auteursbond 2023b, 2023c). De toepassingen van AI in het boekenvak worden desondanks steeds zichtbaarder en de meningen zijn verdeeld. Van uitgevers die experimenteren met Engelse vertalingen gemaakt door AI, tot schrijver en voormalig uitgever Wouter van Oorschot die in NRC stelt dat de houding van de Auteursbond tegen dit initiatief ‘te defensief’ is en dat AI ‘de kans [biedt] aan al die schrijvers die nu onvertaald blijven’. Toch spreken zowel uitgevers, docenten als vertalers de wens uit om de kwaliteit van boeken niet ten koste te laten gaan van de potentiële efficiëntieslag die AI biedt (Andel 2025).

Rondom het papieren boek vindt op allerlei manieren innovatie plaats. Zo wordt er geïnnoveerd met nieuwe manieren om boeken en lezers elkaar te laten vinden. In 2020 werd in het kader van het zogenoemde ‘Deltaplan voor het boekenvak’ nagedacht over meer efficiency en kostenbesparing in de keten. Dit resulteerde in zes vernieuwingsprojecten en een onderzoeksproject, waarvan er enkele inmiddels zijn afgerond (KVB Boekwerk 2021a, 2022a).

Ook wordt gewerkt aan verduurzaming van boekproductie en -distributie. Voor een vijfde van de boekenkopers speelt duurzaamheid een rol bij de keuze van het type boek (KVB Boekwerk 2023d). Momenteel wordt er vooral op kleine schaal gewerkt aan verduurzaming. De sector moet toewerken naar collectieve oplossingen om toekomstbestendig te zijn, waarbij uitgeverijen en drukkerijen een belangrijke rol spelen (KVB Boekwerk 2024f). Uitgevers zoeken naar manieren om boeken zo duurzaam mogelijk te laten drukken en oplages te optimaliseren (Klein Lankforst 2019, Dessing 2022a, GAU z.j.) en distributeurs slaan slagen op het gebied van verpakkingsmateriaal en vervoer (zie bijvoorbeeld Bol.com z.j., CB z.j.). Ook zetten steeds meer boekhandels duurzame stappen (Dessing 2022b). Libris Blz. vraagt uitgevers bijvoorbeeld vanaf de zomeraanbieding in 2024 om hun catalogi te uploaden, zodat boekhandels de gehele bestelling digitaal kunnen afhandelen (Dessing 2024).

Een vorm van innovatie die niet vanuit de boekenbranche, maar vanuit lezers is ontstaan, is BookTok. Dit is een community binnen het social media platform TikTok, waarin gebruikers video’s maken over boeken die ze gelezen hebben en leestips delen. BookTok is vooral onder jongeren erg populair, 42 procent van de jongeren haalt boekentips uit sociale media en een kwart van hen zegt boeken te lezen die ze op TikTok hebben gezien. Vooral Engelstalige boeken zijn hierbij populair, een derde van de 16-25-jarigen leest het liefst in het Engels (KVB Boekwerk 2023c). De populariteit van BookTok is ongekend en stimuleert de sector daarop in te spelen, bijvoorbeeld door meer Engelstalige uitgaven, via speciale BookTok-tafels in boekhandels (‘Bekend van BookTok’) of de BookTok Top 10.

Ook buiten het traditionele boek vindt innovatie plaats, bijvoorbeeld op het gebied van digitaal lezen en digitale literatuur. Een groot deel van de inzendingen op de longlist van innovatieprijs Renew the Book 2024 had te maken met digitaal lezen. Andere voorbeelden zijn onderzoek naar de mogelijkheden om digitale literatuur onderdeel te maken van bibliotheekcollecties, de interactieve en digitale Jaarlijn Lezen en Schrijven van De Schoolschrijver, of de samenwerking tussen Boekenweek van Jongeren en Readification om via verhalen en boekentips in games meer jongeren aan het lezen te krijgen (Bibliotheeknetwerk z.j.b, Stichting Lezen 2024a).

Naast digitale literatuur is ten slotte ook gesproken literatuur in opmars. Het ontstaan van podcasts en luisterboeken is geen recente ontwikkeling, maar hun snel toegenomen populariteit is dat wel. Zo vertwaalfvoudigde het aantal via de bibliotheek gedownloade luisterboeken tussen 2015 en 2023, en maar liefst 51 procent van de Nederlanders luistert weleens naar een podcast, waar dat in 2019 nog 28 procent was. (CBS 2024a, Petit et al. 2024). Een andere vorm van gesproken literatuur biedt het werk van spoken word-artiesten en voordrachtskunstenaars. Hoewel ook voordrachtskunst zeker niet nieuw is, is het wel een vorm die steeds meer in de belangstelling staat. Sinds 2018 kunnen deze makers zich bijvoorbeeld aansluiten bij De Schrijverscentrale, en vanaf 2021 kunnen zij voor het eerst structureel subsidie aanvragen bij het Nederlands Letterenfonds. In 2022 opende het fonds daarnaast een nieuwe subsidieregeling voor ‘makers buiten het boek’. Deze pilotregeling wordt vanaf eind 2024 geëvalueerd (Nederlands Letterenfonds z.j.).

Cijfers

Meer cijfers over het domein Letteren vind je in het Dashboard van de Cultuurmonitor. Je hebt hier de mogelijkheid om nationaal en regionaal te zoeken.

CBS (2024-1) Landelijke digitale openbare bibliotheek, 2015-2023. Den Haag/Heerlen: Centraal Bureau voor de Statistiek.

De Schrijverscentrale (2024-1) ‘Jaarverslag 2023’. Op: www.deschrijverscentrale.nl.

KB (2024-1) ‘Activiteiten en evenementen in de bibliotheek’. Op: www.bibliotheeknetwerk.nl, 9 oktober.

KB (2024-2) ‘Bibliotheeklocaties en -faciliteitenOp: www.bibliotheeknetwerk.nl, 9 oktober.

KVB Boekwerk (2023-1) ‘Makersmonitor 2022’. Op: www.kvbboekwerk.nl, 14 december.

KVB Boekwerk (2023-2) ‘Inkomsten Auteurs 2022’. Op: www.kvbboekwerk.nl, 14 december.

KVB Boekwerk (2024-1) ‘Verkoopcijfers 2023’. Op: www.kvbboekwerk.nl, 7 maart.

Literatuur

Andel, F. van (2025) De positie van literair vertalers (2): het werkveld. Amsterdam: Boekmanstichting.

Auteursbond (2022) ‘Misgelopen leenrecht jeugdboekenmakers gecompenseerd’. Op: www.auteursbond.nl, 11 juli.

Auteursbond (2023a) ‘Manifest Diversiteit is een feit, inclusie is een daad’. Op: www.auteursbond.nl, z.d.

Auteursbond (2023b) ‘De snelle opkomst van ChatGPT’. Op: www.auteursbond, 7 juni.

Auteursbond (2023c) ‘AI en auteursrecht’. Op: www.auteursbond.nl, 2 oktober.

Berg, N. van den et al. (2022) Regionale cultuurmonitor: editie 2022. Amsterdam: Atlas Research en Boekmanstichting.

Bibliotheeknetwerk (z.j.a) ‘Pluriforme en inclusieve bibliotheekcollecties’. Op: www.bibliotheeknetwerk.nl.

Bibliotheeknetwerk (z.j.b) ‘Lezen en innovatie in de boekenketen’. Op: www.bibliotheeknetwerk.nl.

Bibliotheeknetwerk (2023) ‘Samen veilig AI gebruiken. Doe je mee?’. Op: www.bibliotheeknetwerk.nl, 21 december.

Bibliotheeknetwerk (2024a) ‘Dashboard bibliotheekleden’. Op: www.bibliotheeknetwerk.nl, 20 februari.

Bibliotheeknetwerk (2024b) Uitleningen van de digitale bibliotheek. Op: www.bibliotheeknetwerk.nl, 18 september.

Bibliotheeknetwerk (2024c) Openbare bibliotheken in het Caribisch deel van het Koninkrijk der Nederlanden. Op: www.bibliotheeknetwerk.nl, 1 oktober.

Bol.com (z.j.) ‘Bol.com & verantwoord ondernemen’. Op: duurzaamheid.bol.com.

Bossche, S. van den en A. Klomberg (2020) Jeugdliteratuur door de lens van etnisch-culturele diversiteit. Amsterdam: Stichting Lezen.

Bruijn, Y. de en J. Mesman (2022) Diversiteit en collectievorming bij de Bibliotheek op school. Amsterdam: Stichting Lezen.

Bruins, E. (2024) Kamerbrief over stand van zaken bibliotheekstelsel 2024. Den Haag: Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap.

CB (z.j.) ‘Samen duurzaam’. Op: www.cb.nl.

CBS (2024a) Landelijke digitale openbare bibliotheek, 2015-2023. Den Haag/Heerlen: Centraal Bureau voor de Statistiek.

CBS (2024b) ‘Openbare bibliotheken’. Op: opendata.cbs.nl, 30 april.

CBS (2024c) ‘Minder winkels in 2024’. Op www.cbs.nl, 10 mei.

Curriculum.nu (2019) Samen bouwen aan het primair en voortgezet onderwijs van morgen. S.l.: Curriculum.nu.

De Schoolschrijver (z.j.) ‘Ons verhaal’. Op: www.deschoolschrijver.nl.

De Schrijverscentrale (z.j.) ‘Over ons’. Op: www.deschrijverscentrale.nl.

De Schrijverscentrale (2024) ‘Jaarverslag 2023’. Op: www.deschrijverscentrale.nl.

Dera, J. (2019) De praktijk van de leeslijst: een onderzoek naar de inhoud en waardering van literatuurlijsten voor het schoolvak Nederlands op havo en vwo. Amsterdam: Stichting Lezen.

Dessing, M. (2022a) ‘Duurzaamheid bij uitgeverijen: “Het heeft niet altijd zin om harde eisen te stellen”’. Op: www.boekblad.nl, 29 juni.

Dessing, M. (2022b) ‘Duurzaamheid leeft bij steeds meer boekhandels’. Op: www.boekblad.nl, 30 juni.

Dessing, M. (2024) ‘Libris Blz. vraagt uitgevers catalogi te uploaden’. Op: www.boekblad.nl, 16 januari.

Europees Parlement en Raad van de Europese Unie (2019) Richtlijn (EU) 2019/790 van het Europees Parlement en de Raad van 17 april 2019 inzake auteursrechten en naburige rechten in de digitale eengemaakte markt en tot wijziging van Richtlijnen 96/9/EG en 2001/29/EG. Brussel: Europees Parlement en Raad van de Europese Unie.

FEP (2023) European Book Market Statistics 2022-2023. Brussel: Federation of European Publishers.

FEP (2024) European Book Market Statistics 2023-2024. Brussel: Federation of European Publishers.

GAU (z.j.) ‘Duurzaamheid’. Op: www.algemene-uitgevers.nl.

Ipsos I&O (2024) Agressie en intimidatie richting auteurs. Amsterdam: Ipsos I&O.

Jong, L. de (2022) ‘Bibliotheek kiest voortaan boeken op basis van computerrecensie’. Op: www.volkskrant.nl, 11 maart.

Kamer van Koophandel (2024) Veel meer online boekwinkels, geen toename afzet. Op: www.kvk.nl, 20 augustus 2024.

KB (2024a) Dossier Bibliotheekstatistiek 2023. Op: www.bibliotheeknetwerk.nl, 12 september.

KB (2024b) ‘Diversiteit in de bibliotheek’. Op: www.bibliotheeknetwerk.nl, 8 oktober.

KB (2024c) ‘Activiteiten en evenementen in de bibliotheek’. Op: www.bibliotheeknetwerk.nl, 9 oktober.

KB (2024d) ‘Bibliotheeklocaties en -faciliteiten’. Op: www.bibliotheeknetwerk.nl, 9 oktober.

Klein Lankforst, M. (2019) ‘Van bos tot boekenkast: zo maken we de boeken van De Correspondent duurzaam’. Op: www.decorrespondent.nl, 20 mei.

Koolen, C.W. (2018) Reading beyond the female: the relationship between perception of author gender and literary quality. Amsterdam: Universiteit van Amsterdam (proefschrift).

Koren, T. en C. Delhaye (2019) ‘Depoliticising literature, politicising diversity: ethno-racial boundaries in Dutch literary professionals’ aesthetic repertoires’. In: Identities, jrg. 26, nr. 2, 184-202.

KVB Boekwerk (2021a) ‘Werkwijze en besluitvorming Deltaplan’. Op: www.kvbboekwerk.nl, 1 juli.

KVB Boekwerk (2022a) ‘Afronding van het Deltaplan Programma’. Op: www.kvbboekwerk.nl, 17 februari.

KVB Boekwerk (2022b) Diversiteit en inclusie in de boekenmarkt: een verkennend onderzoek. Amsterdam: KVB Boekwerk.

KVB Boekwerk (2022c) Inclusie(f) op eigen initiatief. Amsterdam: KVB Boekwerk.

KVB Boekwerk (2022d) ‘Hoe leesgedrag is veranderd door corona’. Op: www.kvbboekwerk.nl, 2 juni.

KVB Boekwerk (2022e) ‘Leesfrequentie stabiel sinds corona’. Op: www.kvbboekwerk.nl, 1 juli.

KVB Boekwerk (2023a) ‘Verkoopcijfers 2022’. Op www.kvbboekwerk.nl, 23 februari.

KVB Boekwerk (2023b) ‘Meer Nederlanders lezen na coronaperiode dan daarvoor’. Op: www.kvbboekwerk.nl, 23 maart.

KVB Boekwerk (2023c) ‘In de leeswereld van jongeren’. Op www.kvbboekwerk.nl, 12 september.

KVB Boekwerk (2023d) ‘Klantreis 2023: de rol van TikTok en duurzaamheid’. Op: www.kvbboekwerk.nl, 1 december.

KVB Boekwerk (2023e) ‘Makersmonitor 2022’. Op: www.kvbboekwerk.nl, 14 december.

KVB Boekwerk (2023f) ‘Inkomsten Auteurs 2022’. Op: www.kvbboekwerk.nl, 14 december.

KVB Boekwerk (2024a) ‘Seminar 2024: AI-mogelijkheden en kansen’. Op www.kvbboekwerk.nl, 25 januari.

KVB Boekwerk (2024b) ‘Verkoopcijfers 2023’. Op: www.kvbboekwerk.nl, 7 maart.

KVB Boekwerk (2024c) Wie is de lezer: 2023. Op: www.kvbboekwerk.nl, 14 maart.

KVB Boekwerk (2024d) ‘Merendeel boekenkopers laag- of middenopgeleid’. Op: www.kvbboekwerk.nl, 17 juni.

KVB Boekwerk (2024e) ‘Uitgevermonitor 2023’. Op: www.kvbboekwerk.nl, 12 oktober.

Leesmonitor (2021) ‘BoekStart stimuleert de taalontwikkeling’. Op: www.lezen.nl, 28 oktober.

KVB Boekwerk (2024f) ‘Collectieve aanpak nodig voor duurzamere boekensector’. Op: www.kvbboekwerk.nl, 18 december.

KVB Boekwerk (2025) ‘Verkoopcijfers 2024’. Op: www.kvbboekwerk.nl, 26 februari. 

Leesmonitor (2023a) ‘Basisscholen maken vooral tijd voor vrij lezen en voorlezen’. Op: www.lezen.nl, 16 mei.

Leesmonitor (2023b) ‘Schrijverstournee bereikt bijna 8.000 jongeren’. Op: www.lezen.nl, 27 september.

Leesmonitor (2023c) ‘Lezen minder in trek dan andere media-activiteiten’. Op: www.lezen.nl, 9 oktober.

Leesmonitor (2023d) ‘Kloof tussen sterke en zwakke lezers groeit’. Op www.lezen.nl, 6 december.

Leesmonitor (2024a) ‘Aantal deelnemende scholen De Nationale Voorleeswedstrijd groeit door’. Op: www.lezen.nl, 2 februari.

Leesmonitor (2024b) ‘Ruim 30.000 brugklassers doen mee aan voorleeswedstrijd Read2Me!’. Op: www.lezen.nl, 13 februari.

Leesmonitor (2024c) ‘Ruim 130.000 leerlingen krijgen junior-editie van Nederland Leest’. Op: www.lezen.nl, 13 februari.

Leesmonitor (2024d) ‘Leesplezier daalt met leeftijd’. Op: www.lezen.nl, 9 april.

Leesmonitor (2024e) ‘BoekStart bereikt vier op tien jonge ouders’. Op: www.lezen.nl, 3 mei.

Leesmonitor (2024f) ‘De Bibliotheek op school steeds meer in zwang’. Op: www.lezen.nl, 3 mei.

Leesmonitor (2024g) ‘Young Adult Literatuur mag vaak op de leeslijst’. Op: www.lezen.nl, 3 mei.

Leesmonitor (2024h) ‘Ouders lezen vooral voor als kind jong is’. Op: www.lezen.nl, 27 november.

Liebreks, S. (2025) De positie van literair vertalers (1): de vertaalpraktijk. Amsterdam: Boekmanstichting.

Lira (2024) Jaarverslag 2023. Hoofddorp: Stichting Lira.

Meelissen, M. et al. (2023) Resultaten PISA-2022 in vogelvlucht. Enschede: Universiteit Twente.

Nagelhout, E., Richards, C. en L. Qing (2024) Boeken lezen, lezen en kopen. Reguliere meting 2024 (meting 67). Bilthoven: Stichting Marktonderzoek Boekenvak.

Nederlands Letterenfonds (z.j.) ‘Makers buiten het boek’. Op: wwww.letterenfonds.nl.

Nederlands Letterenfonds (2024a) Jaarverslag 2023. Amsterdam: Nederlands Letterenfonds.

Nederlands Letterenfonds (2024b) Sluiting talenstudies bedreigt de kwaliteit en diversiteit van de literatuur in Nederland. Op: www.letterenfonds.nl, 6 november.

NVPI (2022) ‘Auteursrechtrichtlijn’. Op: www.nvpi.nl, 28 april.

Petit, M. en M. Merk (2024) Podcastmonitor, 11e editie. Eindhoven/Amsterdam: Onderzoeksbureau Markteffect.

Saha, A. en S. van Lente (2020) Rethinking ‘diversity’ in publishing. London: Goldsmiths, University of London.

Stichting Lezen (2021) ‘Passend systeem leenrecht schoolbibliotheek noodzakelijk’. Op: www.lezen.nl, 1 juli.

Stichting Lezen (2022a) ‘Bibliotheek gratis voor iedereen onder 18 jaar’. Op: www.lezen.nl, 24 februari.

Stichting Lezen (2022b) ‘Stevige impuls leesbevordering via Masterplan basisvaardigheden’. Op: www.lezen.nl, 27 september.

Stichting Lezen (2023) ‘Lancering onderzoek LeesEvolutie’. Op: www.lezen.nl, 15 december.

Stichting Lezen (2024a) ‘Meeste jongeren lezen gameverhalen niet uit, maar waardering is positief’. Op: www.lezen.nl, 12 januari.

Stichting Lezen (2024b) ‘Leeswijzer voor diversiteit en inclusie in jeugdliteratuur’. Op: www.lezen.,nl, 22 mei.

Teunis, B. (2024) ‘Actualisatie kerndoelen en examenprogramma’s’. Op: www.slo.nl, 28 november.

Uslu, G. (2022a) Hoofdlijnenbrief cultuur 2022: herstel, vernieuwing en groei. Den Haag: Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap.

Uslu, G. (2022b) De kracht van creativiteit: cultuur midden in de samenleving. Den Haag: Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap.

Uslu, G. (2022c) Een abonnement op de hele wereld: versterken van het stelsel van openbare bibliotheken. Den Haag: Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap.

Uslu, G. (2023) Kamerbrief over stand van zaken versterken van het stelsel van openbare bibliotheken. Den Haag: Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap.

VOB, SPN en KB (2021) Netwerkagenda openbare bibliotheekvoorzieningen 2021-2023. Utrecht, Assen en Den Haag: Vereniging van Openbare Bibliotheken, Stichting Samenwerkende POI’s Nederland en KB, nationale bibliotheek.

VOB (2022) ‘Leenrechtvergoeding uitleningen dBos’. Op: www.debibliotheken.nl, 19 juli.

VOB (2023) Netwerkagenda: oogsten en borgen. Den Haag: Vereniging van Openbare Bibliotheken.

Wiersma, D. (2022) Masterplan basisvaardigheden. Den Haag: Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap.