Inleiding en kerncijfers
De Nederlandse letterensector wordt gekenmerkt door een hoge mate van samenwerking en collectiviteit, met gemeenschappelijke regelingen en afspraken als de Wet op de vaste boekenprijs en het Modelcontract oorspronkelijk Nederlands literair werk. Naast de vele samenwerkingsverbanden is er bovendien een uitgebreide kennisinfrastructuur. Die kennisinfrastructuur bestaat onder meer uit de Leesmonitor van Stichting Lezen, Bibliotheeknetwerk (en daarbinnen Bibliotheekinzicht) van de Koninklijke Bibliotheek en verschillende monitoren van KVB Boekwerk. Aan de hand van deze monitoren, aanvullende bronnen en gesprekken met stakeholders biedt de Cultuurmonitor een overzicht van de belangrijkste thema’s, ontwikkelingen en knelpunten binnen het domein Letteren.
Dit domein bestond in
Auteurs en vertalers
Deze figuur biedt kerncijfers van KVB Boekwerk over het aantal actieve auteurs en vertalers en hun inkomsten uit royalty’s, alsook over het aantal contracten voor auteursoptredens dat via De Schrijverscentrale is afgesloten. Via de tabbladen boven de figuur kan gewisseld worden tussen de verschillende grafieken.
Bron: KVB Boekwerk en De Schrijverscentrale
Er werden in 2023 43 miljoen boeken verkocht, verdeeld over 652.000 unieke titels. Fictieboeken vormden het grootste deel van de afzet (42 procent), en 20 procent van de afzet was anderstalig. Met deze boekverkoop werd een omzet gegenereerd van 685 miljoen euro. In 2023 hebben fysieke winkels meer boeken verkocht (56 procent) dan het e-commercekanaal (44 procent). Ter vergelijking: in 2019 was dit 63 procent tegenover 37 procent. Fysieke winkels en e-commerce hebben beide een aandeel van 50 procent in de totale omzet van de boekenmarkt (KVB Boekwerk 2024a).
Markt
Aan de hand van cijfers van KVB Boekwerk biedt deze figuur inzicht in de Nederlandse algemene boekenmarkt. De eerste twee grafieken tonen de totale afzet en omzet van de markt. In de derde figuur wordt de omzet vervolgens uitgesplitst naar verkoopkanaal.
Bron: KVB Boekwerk
Boeken waren in 2022 ook te vinden in 1.270
Openbare bibliotheken
Openbare bibliotheken maken een transformatie door van traditionele uitleenbibliotheken naar organisaties met een brede maatschappelijke functie. Dat weerspiegelt zich in de hier verzamelde cijfers van de KB en het CBS. Het aantal uitleningen in 2022 is gestegen, net als het aantal activiteiten en evenementen dat bibliotheken organiseren.
Bron: CBS en KB
Trends en ontwikkelingen
Tijd voor een leesoffensief
De resultaten van het internationale PISA-onderzoek naar (onder andere) het leesplezier van vijftienjarigen zijn alarmerend. De leesvaardigheid van Nederlandse jongeren is tussen 2018 en 2022 opnieuw gedaald. Momenteel heeft één op de drie 15-jarigen onvoldoende leesvaardigheid. Nederland presteert daarmee voor het eerst onder het OESO-gemiddelde en heeft de op-een-na-laagste score van Europa (Meelissen et al. 2023, Leesmonitor 2023f).
De cijfers passen in een lange reeks van onderzoeken die gezamenlijk laten zien dat zowel jongeren als volwassenen al jaren minder lezen. Die onderzoeken geven bovendien aan dat jongeren lezen steeds minder leuk gaan vinden naarmate ze ouder worden, waarbij leesmedia het in de vrije tijd vaak afleggen tegen andere media (Leesmonitor 2021a, 2021b, 2023b). Toch zijn er ook positieve geluiden: meer Nederlanders lezen sinds de coronapandemie dan ervoor (KVB Boekwerk 2023b). Ruim 60 procent van de Nederlanders leest maandelijks een boek en het deel dat voor zijn plezier leest, is gestegen van 48 procent in 2019 naar 55 procent in 2023 (Nagelhout et al. 2023, KVB Boekwerk 2023c).
‘Ontlezing’ en de teruglopende leesvaardigheid behoren desondanks de belangrijkste thema’s binnen het domein Letteren. Met tal van campagnes, interventies en
Daarnaast is er veel aandacht voor de plek die lezen en literatuur in het vaste onderwijscurriculum innemen. Op een groot deel van de scholen wordt er veel gedaan om negatieve leeservaringen te voorkomen en positieve te bieden. Zo is er op basisscholen steeds meer aandacht voor vrij lezen, en groeit op het voortgezet onderwijs de aandacht voor Young Adult Literatuur als brug tussen jeugd- en volwassenliteratuur (Leesmonitor 2022b, 2023a). Positief en belangrijk is daarnaast dat in de plannen voor het nieuwe onderwijscurriculum een grotere plek wordt gevraagd voor leesmotivatie, dat er 29,7 miljoen extra (oplopend tot 58,7 miljoen in 2025) is vrijgemaakt voor bibliotheken, onder andere ten behoeve van leesplezier en leesvaardigheid, en dat er in 2022 gestart is met het vernieuwen van het examenprogramma Nederlands (Curriculum.nu 2019, Uslu 2023, Teunis 2024). In december 2023 ging daarnaast LeesEvolutie van start, een achtjarig onderzoeksproject om het Nederlandse leesonderwijs te verbeteren (Stichting Lezen 2023).
Duidelijk is dat in leesbevordering de letterensector en het onderwijs hand in hand moeten gaan. Dat is dan ook een belangrijk onderdeel van het leesoffensief waartoe in 2019 de Raad voor Cultuur en de Onderwijsraad opriepen (Raad voor Cultuur et al. 2019). In 2020 herhaalden de Leescoalitie en verscheidene partners de noodzaak tot een ambitieus leesoffensief. Ook werd het ministerie nadrukkelijk om meer inspanningen en extra investeringen gevraagd (Leescoalitie 2020).
Voormalig staatssecretaris Cultuur en Media Gunay Uslu schreef in mei 2022 in haar Hoofdlijnenbrief cultuur 2022 dat het kabinet blijft werken aan een toekomstbestendige bibliotheekvoorziening in elke gemeente, en dat de OCW-bewindslieden zich gezamenlijk blijven inzetten om op het gebied van leesbevordering de samenwerking tussen scholen, bibliotheken en de omgeving rond jongeren te versterken (Uslu 2022a). Ook in het Masterplan Basisvaardigheden van voormalig minister voor Primair en Voortgezet Onderwijs Dennis Wiersma is veel aandacht voor het vergroten van de leesvaardigheid en -motivatie (Wiersma 2022). Eind 2022 werd bekend dat beide bewindspersonen samen structureel ruim 60 miljoen euro gaan investeren in bibliotheken en leesbevordering. Gemeenten worden daarnaast
Herstel en groei
Tijdens de coronapandemie steeg het aandeel mensen dat las en de frequentie waarmee lezers lazen (KVB Boekwerk 2021b, 2022d, 2022e). Nieuwe data laten zien dat dit aantal stabiel bleef in 2022 (KVB Boekwerk 2023b). Ook de markt eindigde in de plus: de boekafzet is in 2023 stabiel met een stijging van 0,1 procent ten opzichte van
Waar in de coronajaren de omzet en afzet van e-commercekanalen toenam ten koste van die van fysieke winkels, is die groei in 2023 afgenomen. Al jaren groeide het marktaandeel van het e-commercekanaal, maar deze ontwikkeling raakte in 2020 in een stroomversnelling: webwinkels zagen hun omzet stijgen terwijl fysieke winkels verlies leden. In 2022 en 2023 zijn fysieke winkels en e-commercekanalen beide verantwoordelijk voor 50 procent van de omzet, terwijl het afzetaandeel van fysieke winkels met 56 procent groter is dan dat van e-commercekanalen (KVB Boekwerk 2024a).
Het is niet bekend hoeveel boekwinkels in de coronajaren 2020-2021 de deuren hebben moeten sluiten, al lijkt de snelle daling van het aantal boekhandels te zijn afgelopen. Zag het CBS het aantal boekwinkels gedurende 2021 nog met 8,1 procent dalen, in 2022 steeg het aantal winkels met 0,5 procent (CBS 2023b). Daarin is een positieve ontwikkeling te zien, al is het herstel zeker nog niet compleet. De coronacrisis was een belangrijke reden van de sluiting, maar ook de al bestaande opmars van webwinkels, de leegloop van de fysieke winkelstraat en moeite met het vinden van opvolgers spelen hierbij een rol. Het is dan ook niet vanzelfsprekend dat alle problemen voorbij zijn. De afgelopen jaren hebben boekwinkels hogere kosten gehad en schulden gemaakt, en hadden ze minder geld om te investeren in aanbod of voorraad. Een nieuwe vraag is daarnaast hoe winkels geraakt zijn door de energie- en inflatiecrisis.
Naast fysieke boekwinkels zijn over het algemeen ook makers bezig met het herstel. Sinds 2021 stijgt het aantal bemiddelingen voor auteursoptredens (De Schrijverscentrale 2023). De leenrechtvergoedingen zijn in 2022 toegenomen ten opzichte van 2021, al heeft dat deels te maken met eenmalige betalingen voor Belgisch Leenrecht over de periode 2016-2020 die in 2022 zijn uitgekeerd (Lira 2023).
De inkomenspositie van auteurs staat echter al langer onder druk. Zo gaat er elk jaar een iets groter deel van de omzet naar anderstalige boeken en bestsellers (KVB Boekwerk 2023g). Veel aandacht was er de laatste jaren voor de vergoedingen voor het toenemende aantal uitleningen via bibliotheken op scholen. Door een onderwijsvrijstelling in de Auteurswet moesten er bij deze uitleningen soms wel leenrechtvergoedingen worden afgedragen (als het uitgeleende boek in bezit was van de bibliotheek) en soms niet (als het uitgeleende boek in bezit was van de school). Dit leidde tot onduidelijkheid en een conflict. In juli 2022 zijn daarom door alle betrokkenen nieuwe afspraken gemaakt over onder meer een aanpassing van de Auteurswet. Het ministerie van OCW stelt voortaan jaarlijks 3,5 miljoen euro beschikbaar voor uitleningen via bibliotheken op school, naast eenmalig 6 miljoen euro compensatie voor makers voor misgelopen vergoedingen in voorgaande jaren (Auteursbond 2022, Stichting Lezen 2021, VOB 2022).
Aandeel literair-culturele segment en bestsellers
Deze cijfers van KVB Boekwerk laten zien dat de boekafzet elk jaar bestaat uit een groter aantal unieke titels. In 2023 werden er 652.000 unieke titels verkocht, waarvan 136.000 Nederlandstalig. Niettemin genereerden in 2022 slechts 250 toptitels 19 procent van de totale Nederlandstalige boekomzet.
Bron: KVB Boekwerk
De digitalisering van de boekenmarkt biedt voor auteurs eveneens uitdagingen, bijvoorbeeld door de opkomst van streaming- en abonnementsdiensten voor e-books en luisterboeken. Deze platforms bepalen hoeveel elke uitgever en auteur krijgt uitbetaald, maar hierover bestaat nog lang niet altijd duidelijkheid of overeenstemming. Wordt er bijvoorbeeld betaald wanneer een boek een bepaalde tijd gelezen is, of na een bepaald aantal gelezen pagina’s? Een recente ontwikkeling hierin is dat staatssecretaris Uslu in mei 2022 aankondigde 3,15 miljoen euro extra te investeren in digitale uitleningen van de openbare bibliotheek, ten behoeve van auteurs en hun uitgevers (Uslu 2022a).
Ook bibliotheken zijn
De talloze campagnes, nieuwe (digitale) initiatieven en diverse steunmaatregelen om de effecten van de crisis te dempen zijn grotendeels afgerond, maar de komende jaren moeten uitwijzen wat de langetermijngevolgen zijn voor de sector. Die zijn voor de letterensector in elk geval niet alleen maar negatief. De afgelopen jaren werd er meer gelezen én meer voorgelezen (Leesmonitor 2021c, KVB Boekwerk 2023b, Nagelhout et al. 2023, KVB Boekwerk 2023c). De waarde en het belang van boeken, van de bibliotheek en van de (lokale) fysieke boekwinkel is eens te meer bevestigd. Innovatie kwam in een stroomversnelling en de samenwerking en collectiviteit binnen de sector werden gesterkt.
Diversiteit, inclusie en gelijkwaardigheid in de letteren
Tegen de achtergrond van onder meer de Black Lives Matter-beweging en de invoer van de Code Diversiteit & Inclusie werd er in de letterensector in 2021 veel
Dát er in de letterensector te weinig aandacht is voor diversiteit en inclusie lijkt algemeen te worden erkend en is al
Volgens gesprekspartners is het bewustzijn van de noodzaak om actie te ondernemen op het punt van diversiteit sinds 2021 sterk toegenomen. Eén van die acties is het krijgen van meer inzicht in de stand van zaken op het gebied van diversiteit en inclusie binnen de letteren. Begin 2022 publiceerde KVB Boekwerk daarom een eerste verkennend onderzoek naar waar het boekenvak staat op het gebied van
Ook in de bibliotheeksector wordt
Naast onderzoek is echter vooral het ondernemen van actie van belang. Vele organisaties in de keten hebben ambities uitgesproken om bij te dragen aan een inclusievere letterensector, of hebben daartoe al stappen gezet. Daarnaast zijn er tal van organisaties en initiatieven die hier in het bijzonder een grote en waardevolle rol in spelen. KVB Boekwerk verzamelde begin 2022 31 Nederlandse initiatieven die zich inzetten voor diversiteit en inclusie in het boekenvak (KVB Boekwerk 2022c). Voor een divers en inclusief (kinder)boekenaanbod kunnen boekkopers bijvoorbeeld terecht bij boekwinkel EduCulture, of zij kunnen een inclusief boekenabonnement afsluiten bij Books by Ani. Dit diversere boekenaanbod is onder meer afkomstig van uitgeverijen als Rose Stories, Uitgeverij Wilde Haren of Uitgeverij Pluim in samenwerking met de podcast Dipsaus. Organisaties als Alphabet Street (‘gilde voor Zwarte (beeld)taalkundigen’), Poetry Circle (‘hét landelijk platform voor schrijvende performers en performende schrijvers’) en El Hizjra (‘literaire bruggenbouwer tussen Nederland en de Arabischtalige wereld’) zetten zich daarnaast in voor een diverse groep auteurs, en verbinden hen met elkaar of met publiek. Schrijverscollectief Fixdit is opgericht om het bewustzijn over genderongelijkheid te vergroten.
Innovatie binnen en buiten het boek
Mede als gevolg van digitalisering hebben er binnen domeinen als Muziek, Games en Audiovisueel de afgelopen jaren grote veranderingen plaatsgevonden in productie, distributie en consumptie. In het boekenvak is dit minder het geval. Papieren boeken vormen nog altijd 92 procent van de totale boekafzet, en de helft van deze boeken wordt verkocht in fysieke boekwinkels (KVB Boekwerk 2023a).
Toch vindt er rondom het papieren boek op allerlei manieren innovatie plaats. Zo wordt er geïnnoveerd met nieuwe manieren om boeken en lezers elkaar te laten vinden. In 2020 werd in het kader van het zogenoemde ‘Deltaplan voor het boekenvak’ nagedacht over meer efficiency en kostenbesparing in de keten. Dit resulteerde in zes vernieuwingsprojecten en een onderzoeksproject, waarvan er enkele inmiddels zijn afgerond (KVB Boekwerk 2021a, 2022a). Een interessant project hiervan betreft de Themacodering, die CB sinds 1 januari verplicht voor Nederlandstalige A-boeken. Deze Themacodering maakt het mogelijk om boeken véél
Met deze codering kunnen boekhandels of bibliotheken dan ook veel specifieker aanbevelingen doen, of kunnen lezers beter zelf zoeken naar boeken. Vanuit het oogpunt van diversiteit is dit eveneens een interessante ontwikkeling: niet alleen zou met de themacodering beter inzicht kunnen ontstaan in de diversiteit van verhalen die boeken vertellen, ook zou het voor een lezer makkelijker worden om die diverse verhalen te vinden (Dessing 2018).
Ook wordt gewerkt aan verduurzaming van boekproductie en -distributie. Zo zoeken uitgevers naar manieren om boeken zo duurzaam mogelijk te laten drukken en oplages te optimaliseren (Klein Lankforst 2019, Dessing 2022a, GAU z.j.) en slaan distributeurs slagen op het gebied van verpakkingsmateriaal en vervoer (zie bijvoorbeeld Bol.com z.j., CB z.j.b). Ook zetten steeds meer boekhandels duurzame stappen (Dessing 2022b). Libris Blz. vraagt uitgevers vanaf de zomeraanbieding in 2024 om hun catalogi te uploaden, zodat boekhandels de gehele bestelling digitaal kunnen afhandelen (Dessing 2024).
Een veelbesproken vorm van innovatie was de aankondiging van NBD Biblion in maart 2022 dat boekbesprekingen voortaan door kunstmatige intelligentie (AI) geschreven zouden worden, die daarmee de huidige 700 menselijke recensenten vervangt. Hoewel deze software boekinformatie sneller beschikbaar kan maken voor bibliotheken, zijn er zorgen over de kwaliteit van de kunstmatige teksten en de gevolgen daarvan voor bibliotheekcollecties en de kennis over boeken (Jong 2022).
AI is op verschillende niveaus gespreksonderwerp in de letterensector. Waar sommigen kansen zien en het boekenvak oproepen er vandaag nog mee aan de slag te gaan (KVB Boekwerk 2024b), zien anderen ook de risico’s en roepen zij op tot samenwerking om verantwoord om te gaan met AI (Bibliotheeknetwerk 2024). Ook de vraag hoe de sector omgaat met auteursrecht in relatie tot generatieve AI is actueel en nog onbeantwoord (Auteursbond 2023a, 2023b).
Een vorm van innovatie die niet vanuit de boekenbranche, maar vanuit lezers is ontstaan, is BookTok. Dit is een community binnen het platform TikTok, waarin gebruikers video’s maken over boeken die ze gelezen hebben of tips die ze willen delen. BookTok is vooral onder jongeren erg populair, 42 procent van de jongeren haalt boekentips uit sociale media en een kwart van hen zegt boeken te lezen die ze op TikTok hebben gezien. Vooral Engelstalige boeken zijn hierbij populair, een derde van de 16-25-jarigen leest het liefst in het Engels (KVB Boekwerk 2023d). De populariteit van BookTok is ongekend en stimuleert de sector daarop in te spelen, bijvoorbeeld door Engelstalige uitgaven of via speciale BookTok-tafels in boekhandels (‘Bekend van BookTok’) of de BookTok Top 10.
Ook buiten het traditionele boek vindt innovatie plaats, bijvoorbeeld op het gebied van digitaal lezen en digitale literatuur. Zo hadden de meeste inzendingen op de longlist van innovatieprijs Renew the Book 2022 te maken met digitaal lezen, waaronder de uiteindelijke winnaar Pathbooks (Renew the Book 2022). Andere voorbeelden zijn onderzoek naar de mogelijkheden om digitale literatuur onderdeel te maken van bibliotheekcollecties, de interactieve en digitale Jaarlijn Lezen en Schrijven van De Schoolschrijver, of de samenwerking tussen Boekenweek van Jongeren en Readification om via verhalen en boekentips in games meer jongeren aan het lezen te krijgen (Bibliotheeknetwerk z.j.b, Stichting Lezen 2024).
Naast digitale literatuur is ten slotte ook gesproken literatuur in opmars. Het ontstaan van podcasts en luisterboeken is geen recente ontwikkeling, maar hun snel toegenomen populariteit is dat wel. Zo vertwaalfvoudigde het aantal via de bibliotheek gedownloade luisterboeken tussen 2015 en 2022, en maar liefst 48 procent van de Nederlanders luistert weleens naar een podcast, waar dat in 2019 nog 28 procent was. Van de jongeren tussen 12 en 18 jaar geeft zelfs 66 procent aan weleens een podcast te luisteren (CBS 2023a, Petit et al. 2022). Een andere vorm van gesproken literatuur biedt het werk van spoken word-artiesten en voordrachtskunstenaars. Hoewel ook voordrachtskunst zeker niet nieuw is, is het wel een discipline die steeds meer in de belangstelling staat. Sinds 2018 kunnen deze makers zich bijvoorbeeld aansluiten bij De Schrijverscentrale, en vanaf 2021 kunnen zij voor het eerst structureel subsidie aanvragen bij het Nederlands Letterenfonds. In 2022 opende het fonds daarnaast een nieuwe subsidieregeling voor ‘makers buiten het boek’ (Nederlands Letterenfonds z.j., 2022). Deze pilotregeling liep tot september 2023 en wordt geëvalueerd.
Gebruik van de digitale bibliotheek
Het gebruik van de landelijke digitale openbare bibliotheek is de afgelopen jaren gestegen, en groeide met name fors tijdens de coronapandemie. De cijfers in de figuren hieronder betreffen enkel licenties en uitleningen via het reguliere kanaal, en zijn dus exclusief tijdelijke campagnes als de VakantieBieb of ThuisBieb.
Bron: CBS en KB
Wat willen we verder weten over het domein Letteren?
Zoals gezegd kent het domein Letteren een uitgebreide kennisinfrastructuur, en wordt er vanuit alle schakels in de keten al veel en regelmatig onderzoek gedaan. Een wens die in gesprekken voor deze analyse benoemd werd, is evenwel meer inzicht in en duiding van regionale data. Hoe verschilt de letterenconsumptie per regio, en hoe kunnen bijvoorbeeld de markt en leesbevorderingsactiviteiten daarop inspelen? Hierover zijn data toegevoegd in het Dashboard van de Cultuurmonitor. Daarnaast bevat ook de Regionale Cultuurmonitor van de Boekmanstichting en Atlas Research een hoofdstuk over regionale spreiding in de letteren (Berg et al. 2022).
Een wens voor de Cultuurmonitor als geheel is daarnaast om vergelijkingen te maken en kruisverbanden te tonen tussen verschillende domeinen binnen de culturele sector. Die laten zien hoe en waar domeinen aan elkaar raken en bieden de mogelijkheid om geïnspireerd te raken door of te leren van praktijken in andere domeinen.
Tot slot zou in de toekomst ook de internationale context meer betrokken kunnen worden. Zo zou het zinvol zijn om internationale activiteiten en vertalingen van en naar het Nederlands in kaart te brengen. Daarnaast zou een vergelijking tussen de Nederlandse letterensector met het buitenland mogelijk inspiratie en nieuwe inzichten kunnen bieden.
Meer weten over het domein Letteren?
Bekijk meer data over het domein Letteren in het Dashboard van de Cultuurmonitor.
Het domein Letteren kent verschillende monitoren die veel informatie over de sector bevatten, zoals de Leesmonitor van Stichting Lezen, Bibliotheekinzicht van de KB en het Consumentenonderzoek en de Markt-, Makers-, Uitgevers-, en Boekverkopersmonitor van KVB Boekwerk.
Meer literatuur over het domein Letteren is ook te vinden in de Kennisbank van de Boekmanstichting.
Vorige edities van de tekst op deze domeinpagina kunnen hier gevonden worden:
2021
2022
Literatuur
Auteursbond (2022) ‘Misgelopen leenrecht jeugdboekenmakers gecompenseerd’. Op: www.auteursbond.nl, 11 juli.
Auteursbond (2023a) ‘De snelle opkomst van ChatGPT’. Op: www.auteursrecht, 7 juni.
Auteursbond (2023b) ‘AI en auteursrecht’. Op: www.auteursrecht.nl, 2 oktober.
Bahara, H. (2021) ‘Zaïre Krieger over The Hill We Climb: “Als je geen ervaring hebt met spoken word, kun je deze zinnen niet vertalen”’. Op: www.volkskrant.nl, 2 september.
Berg, N. van den et al. (2022) Regionale cultuurmonitor: editie 2022. Amsterdam: Atlas Research en Boekmanstichting.
Bibliotheeknetwerk (z.j.a) ‘Pluriforme en inclusieve bibliotheekcollecties’. Op: www.bibliotheeknetwerk.nl.
Bibliotheeknetwerk (z.j.b) ‘Lezen en innovatie in de boekenketen’. Op: www.bibliotheeknetwerk.nl.
Bibliotheeknetwerk (2023) ‘Dashboard bibliotheekleden’. Op: www.bibliotheeknetwerk.nl, 15 september.
Bibliotheeknetwerk (2024) ‘Samen veilig AI gebruiken. Doe je mee?’. Op: www.bibliotheeknetwerk.nl, 21 december.
Bol.com (z.j.) ‘Bol.com & verantwoord ondernemen’. Op: duurzaamheid.bol.com.
Bossche, S. van den en A. Klomberg (2020) Jeugdliteratuur door de lens van etnisch-culturele diversiteit. Amsterdam: Stichting Lezen.
Bruijn, Y. de en J. Mesman (2022) Diversiteit en collectievorming bij de Bibliotheek op school. Amsterdam: Stichting Lezen.
CB (z.j.a) ‘De introductie van het internationale Thema in het Nederlandse boekenvak’. Op: www.cb.nl.
CB (z.j.b) ‘Samen duurzaam’. Op: www.cb.nl.
CBS (2023a) Landelijke digitale openbare bibliotheek, 2015-2022. Den Haag/Heerlen: Centraal Bureau voor de Statistiek.
CBS (2023b) ‘Minder winkels in 2023’. Op www.cbs.nl, 10 mei.
CBS (2023c) ‘Openbare bibliotheken’. Op: opendata.cbs.nl, 15 september.
Curriculum.nu (2019) Samen bouwen aan het primair en voortgezet onderwijs van morgen. S.l.: Curriculum.nu.
De Schoolschrijver (z.j.) ‘Ons verhaal’. Op: www.deschoolschrijver.nl.
De Schrijverscentrale (z.j.) ‘Over ons’. Op: www.deschrijverscentrale.nl.
De Schrijverscentrale (2023) Jaarverslag 2022. Amsterdam: De Schrijverscentrale.
Dera, J. (2019) De praktijk van de leeslijst: een onderzoek naar de inhoud en waardering van literatuurlijsten voor het schoolvak Nederlands op havo en vwo. Amsterdam: Stichting Lezen.
Dessing, M. (2018) ‘Exit NUR, enter Thema – het boekenvak krijgt nieuw classificatiesysteem (Boekblad)’. Op: maartendessing.blogspot.com, 28 december.
Dessing, M. (2022a) ‘Duurzaamheid bij uitgeverijen: “Het heeft niet altijd zin om harde eisen te stellen”’. Op: www.boekblad.nl, 29 juni.
Dessing, M. (2022b) ‘Duurzaamheid leeft bij steeds meer boekhandels’. Op: www.boekblad.nl, 30 juni.
Dessing, M. (2024) ‘Libris Blz. vraagt uitgevers catalogi te uploaden’. Op: www.boekblad.nl, 16 januari.
Europees Parlement en Raad van de Europese Unie (2019) Richtlijn (EU) 2019/790 van het Europees Parlement en de Raad van 17 april 2019 inzake auteursrechten en naburige rechten in de digitale eengemaakte markt en tot wijziging van Richtlijnen 96/9/EG en 2001/29/EG. Brussel: Europees Parlement en Raad van de Europese Unie.
FEP (2022) European Book Market Statistics 2021-2022. Brussel: Federation of European Publishers.
FEP (2023) European Book Market Statistiscs 2022-2023. Brussel: Federation of European Publishers.
GAU (z.j.) ‘Duurzaamheid’. Op: www.algemene-uitgevers.nl.
Gommers, K. (2022) ‘Bibliotheken sluiten zich aan bij landelijke campagne Warme Kamers’. Op: www.bibliotheeknetwerk.nl, 27 oktober.
Jong, L. de (2022) ‘Bibliotheek kiest voortaan boeken op basis van computerrecensie’. Op: www.volkskrant.nl, 11 maart.
KB (2023a) Databestand gegevenslevering WSOB 2022 – openbare bibliotheken. Den Haag: Koninklijke Bibliotheek.
KB (2023b) ‘Activiteiten en evenementen in de bibliotheek’. Op: www.bibliotheeknetwerk.nl, 27 juli.
KB (2023d) ‘Diversiteit in de bibliotheek’. Op: www.bibliotheeknetwerk.nl, 28 juli.
KB (2024) ‘Bibliotheeklocaties en -faciliteiten’. Op: www.bibliotheeknetwerk.nl, 7 februari.
Klein Lankforst, M. (2019) ‘Van bos tot boekenkast: zo maken we de boeken van De Correspondent duurzaam’. Op: www.decorrespondent.nl, 20 mei.
Koolen, C.W. (2018) Reading beyond the female: the relationship between perception of author gender and literary quality. Amsterdam: Universiteit van Amsterdam (proefschrift).
Koren, T. en C. Delhaye (2019) ‘Depoliticising literature, politicising diversity: ethno-racial boundaries in Dutch literary professionals’ aesthetic repertoires’. In: Identities, jrg. 26, nr. 2, 184-202.
KVB Boekwerk (2021a) ‘Werkwijze en besluitvorming Deltaplan’. Op: www.kvbboekwerk.nl, 1 juli.
KVB Boekwerk (2021b) ‘Nederlander leest meer voor plezier in coronajaar’. Op: www.kvbboekwerk.nl, 23 juli.
KVB Boekwerk (2022a) ‘Afronding van het Deltaplan Programma’. Op: www.kvbboekwerk.nl, 17 februari.
KVB Boekwerk (2022b) Diversiteit en inclusie in de boekenmarkt: een verkennend onderzoek. Amsterdam: KVB Boekwerk.
KVB Boekwerk (2022c) Inclusie(f) op eigen initiatief. Amsterdam: KVB Boekwerk.
KVB Boekwerk (2022d) ‘Hoe leesgedrag is veranderd door corona’. Op: www.kvbboekwerk.nl, 2 juni.
KVB Boekwerk (2022e) ‘Leesfrequentie stabiel sinds corona’. Op: www.kvbboekwerk.nl, 1 juli.
KVB Boekwerk (2023a) ‘Verkoopcijfers 2022’. Op www.kvbboekwerk.nl, 23 februari.
KVB Boekwerk (2023b) ‘Meer Nederlanders lezen na coronaperiode dan daarvoor’. Op: www.kvbboekwerk.nl, 23 maart.
KVB Boekwerk (2023c) ‘Nederlanders blijven lezen, kopen weer vaker in fysieke winkel’. Op: www.kvbboekwerk.nl, 19 juni.
KVB Boekwerk (2023d) ‘In de leeswereld van jongeren’. Op www.kvbboekwerk.nl, 12 september.
KVB Boekwerk (2023e) ‘Makersmonitor 2022’. Op: www.kvbboekwerk.nl, 12 september.
KVB Boekwerk (2023f) ‘Uitgevermonitor 2022’. Op www.kvbboekwerk.nl, 12 oktober.
KVB Boekwerk (2023g) ‘Inkomsten Auteurs 2022’. Op: www.kvbboekwerk.nl, 14 december.
KVB Boekwerk (2024a) ‘Verkoopcijfers 2023’. Op: www.kvbboekwerk.nl, 25 januari.
KVB Boekwerk (2024b) ‘Seminar 2024: AI-mogelijkheden en kansen’. Op www.kvbboekwerk.nl, 25 januari.
Leescoalitie (2020) Oproep tot een ambitieus leesoffensief. Amsterdam: Leescoalitie.
Leesmonitor (2021a) ‘Leesplezier daalt met leeftijd’. Op: www.lezen.nl, 3 maart.
Leesmonitor (2021b) ‘Lezen minder in trek dan andere media-activiteiten’. Op: www.lezen.nl, 3 maart.
Leesmonitor (2021c) ‘Ouders lezen vaker voor tijdens coronacrisis’. Op: www.lezen.nl, 8 juni.
Leesmonitor (2021d) ‘BoekStart stimuleert de taalontwikkeling’. Op: www.lezen.nl, 28 oktober.
Leesmonitor (2022a) ‘De Bibliotheek op school stimuleert het lezen’. Op: www.lezen.nl, 13 oktober.
Leesmonitor (2022b) ‘Young Adult Literatuur mag vaak op de leeslijst’. Op: www.lezen.nl, 13 oktober.
Leesmonitor (2023a) ‘Basisscholen maken vooral tijd voor vrij lezen en voorlezen’. Op: www.lezen.nl, 16 mei.
Leesmonitor (2023b) ‘Leestijd daalt met leeftijd’. Op: www.lezen.nl, 17 mei.
Leesmonitor (2023c) ‘BoekStart bereikt vier op tien jonge ouders’. Op: www.lezen.nl, 8 augustus.
Leesmonitor (2023d) ‘De Bibliotheek op school steeds meer in zwang’. Op: www.lezen.nl, 8 augustus.
Leesmonitor (2023e) ‘Schrijverstournee bereikt bijna 8.000 jongeren’. Op: www.lezen.nl, 27 september.
Leesmonitor (2023f) ‘Kloof tussen sterke en zwakke lezers groeit’. Op www.lezen.nl, 6 december.
Leesmonitor (2024a) ‘Aantal deelnemende scholen De Nationale Voorleeswedstrijd groeit door’. Op: www.lezen.nl, 2 februari.
Leesmonitor (2024b) ‘Ruim 30.000 brugklassers doen mee aan voorleeswedstrijd Read2Me!’. Op: www.lezen.nl, 13 februari.
Leesmonitor (2024c) ‘Ruim 130.000 leerlingen krijgen junior-editie van Nederland Leest’. Op: www.lezen.nl, 13 februari.
Lira (2023) Jaarverslag 2022. Hoofddorp: Stichting Lira.
Meelissen, M. et al. (2023) Resultaten PISA-2022 in vogelvlucht. Enschede: Universiteit Twente.
Nagelhout, E., Richards, C. en L. Qing (2023) Boeken lezen, lezen en kopen. Reguliere meting 2023 (meting 23). Bilthoven: Stichting Marktonderzoek Boekenvak.
Nederlands Letterenfonds (z.j.) ‘Makers buiten het boek’. Op: wwww.letterenfonds.nl.
Nederlands Letterenfonds (2020) Beleidsplan 2021-2024. Amsterdam: Nederlands Letterenfonds.
Nederlands Letterenfonds (2023) Jaarverslag 2022. Amsterdam: Nederlands Letterenfonds.
NVPI (2022) ‘Auteursrechtrichtlijn’. Op: www.nvpi.nl, 28 april.
Raad voor Cultuur en Onderwijsraad (2019) Lees! Een oproep tot een leesoffensief. Den Haag: Raad voor Cultuur en Onderwijsraad.
Renew the Book 2022 (2022) ‘Deze vijf inzendingen staan op de longlist van Renew the Book 2022’. Op: www.renewthebook.com, 14 september.
Robbers, P. (2020) ‘Thema-codes? Nuttig!’. Op: www.cb.nl, 13 oktober.
Saha, A. en S. van Lente (2020) Rethinking ‘diversity’ in publishing. London: Goldsmiths, University of London.
Stichting Lezen (2021) ‘Passend systeem leenrecht schoolbibliotheek noodzakelijk’. Op: www.lezen.nl, 1 juli.
Stichting Lezen (2022a) ‘Bibliotheek gratis voor iedereen onder 18 jaar’. Op: www.lezen.nl, 24 februari.
Stichting Lezen (2022b) ‘Stevige impuls leesbevordering via Masterplan basisvaardigheden’. Op: www.lezen.nl, 27 september.
Stichting Lezen (2023) ‘Lancering onderzoek LeesEvolutie’. Op: www.lezen.nl, 15 december.
Stichting Lezen (2024) ‘Meeste jongeren lezen gameverhalen niet uit, maar waardering is positief’. Op: www.lezen.nl, 12 januari.
Teunis, B. (2024) ‘Actualisatie kerndoelen en examenprogramma’s’. Op: www.slo.nl, 5 februari.
Uslu, G. (2022a) Hoofdlijnenbrief cultuur 2022: herstel, vernieuwing en groei. Den Haag: Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap.
Uslu, G. (2022b) De kracht van creativiteit: cultuur midden in de samenleving. Den Haag: Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap.
Uslu, G. (2022c) Een abonnement op de hele wereld: versterken van het stelsel van openbare bibliotheken. Den Haag: Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap.
Uslu, G. (2023) Kamerbrief over stand van zaken versterken van het stelsel van openbare bibliotheken. Den Haag: Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap.
VOB, SPN en KB (2021) Netwerkagenda openbare bibliotheekvoorzieningen 2021-2023. Utrecht, Assen en Den Haag: Vereniging van Openbare Bibliotheken, Stichting Samenwerkende POI’s Nederland en Koninklijke Bibliotheek.
VOB (2022) ‘Leenrechtvergoeding uitleningen dBos’. Op: www.debibliotheken.nl, 19 juli.
Wiersma, D. (2022) Masterplan basisvaardigheden. Den Haag: Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap.
Verantwoording tekst en beeld
Redactie: Een eerdere versie van deze pagina is geschreven door Bjorn Schrijen.
Gesprekspartners: In 2021 hebben we verschillende personen gesproken ten behoeve van informatieverzameling voor de ontwikkeling van deze domeinpagina.
Beeld: Bibliotheek Broederenkerk in Zutphen / Fotografie: Lisa Maatjens.