Letteren

Tijd voor een leesoffensief

De resultaten van het internationale PISA-onderzoek naar (onder andere) het leesplezier van vijftienjarigen zijn alarmerend. De leesvaardigheid van Nederlandse jongeren is tussen 2018 en 2022 opnieuw gedaald. Momenteel heeft één op de drie 15-jarigen onvoldoende leesvaardigheid. Nederland presteert daarmee voor het eerst onder het OESO-gemiddelde en heeft de op-een-na-laagste score van Europa (Meelissen et al. 2023, Leesmonitor 2023f).

De cijfers passen in een lange reeks van onderzoeken die gezamenlijk laten zien dat zowel jongeren als volwassenen al jaren minder lezen. Die onderzoeken geven bovendien aan dat jongeren lezen steeds minder leuk gaan vinden naarmate ze ouder worden, waarbij leesmedia het in de vrije tijd vaak afleggen tegen andere media (Leesmonitor 2021a, 2021b, 2023b). Toch zijn er ook positieve geluiden: meer Nederlanders lezen sinds de coronapandemie dan ervoor (KVB Boekwerk 2023b). Ruim 60 procent van de Nederlanders leest maandelijks een boek en het deel dat voor zijn plezier leest, is gestegen van 48 procent in 2019 naar 55 procent in 2023 (Nagelhout et al. 2023, KVB Boekwerk 2023c).

‘Ontlezing’ en de teruglopende leesvaardigheid behoren desondanks de belangrijkste thema’s binnen het domein Letteren. Met tal van campagnes, interventies en programma’s probeert de sector deze tegen te gaan. Jaarlijks worden vele tienduizenden jongeren bereikt met programma’s als BoekStart en de Bibliotheek op school, de lesprogramma’s van De Schoolschrijver, de auteursoptredens van De Schrijverscentrale en campagnes als Heel Nederland Leest, de Boekenweek van Jongeren, de Jonge Jury, Read2Me, Stap op de Rode Loper!, de LEES-app en De Nationale Voorleeswedstrijd. Onderzoek toont aan dat dergelijke programma’s positieve effecten hebben op de leesmotivatie, leesvaardigheid en het leesplezier (De Schoolschrijver z.j., De Schrijverscentrale z.j., Leesmonitor 2021d, 2022a, 2023c, 2023d, 2023e, 2024a, 2024b, 2024c).

Daarnaast is er veel aandacht voor de plek die lezen en literatuur in het vaste onderwijscurriculum innemen. Op een groot deel van de scholen wordt er veel gedaan om negatieve leeservaringen te voorkomen en positieve te bieden. Zo is er op basisscholen steeds meer aandacht voor vrij lezen, en groeit op het voortgezet onderwijs de aandacht voor Young Adult Literatuur als brug tussen jeugd- en volwassenliteratuur (Leesmonitor 2022b, 2023a). Positief en belangrijk is daarnaast dat in de plannen voor het nieuwe onderwijscurriculum een grotere plek wordt gevraagd voor leesmotivatie, dat er 29,7 miljoen extra (oplopend tot 58,7 miljoen in 2025) is vrijgemaakt voor bibliotheken, onder andere ten behoeve van leesplezier en leesvaardigheid, en dat er in 2022 gestart is met het vernieuwen van het examenprogramma Nederlands (Curriculum.nu 2019, Uslu 2023, Teunis 2024). In december 2023 ging daarnaast LeesEvolutie van start, een achtjarig onderzoeksproject om het Nederlandse leesonderwijs te verbeteren (Stichting Lezen 2023).

Duidelijk is dat in leesbevordering de letterensector en het onderwijs hand in hand moeten gaan. Dat is dan ook een belangrijk onderdeel van het leesoffensief waartoe in 2019 de Raad voor Cultuur en de Onderwijsraad opriepen (Raad voor Cultuur et al. 2019). In 2020 herhaalden de Leescoalitie en verscheidene partners de noodzaak tot een ambitieus leesoffensief. Ook werd het ministerie nadrukkelijk om meer inspanningen en extra investeringen gevraagd (Leescoalitie 2020).

Voormalig staatssecretaris Cultuur en Media Gunay Uslu schreef in mei 2022 in haar Hoofdlijnenbrief cultuur 2022 dat het kabinet blijft werken aan een toekomstbestendige bibliotheekvoorziening in elke gemeente, en dat de OCW-bewindslieden zich gezamenlijk blijven inzetten om op het gebied van leesbevordering de samenwerking tussen scholen, bibliotheken en de omgeving rond jongeren te versterken (Uslu 2022a). Ook in het Masterplan Basisvaardigheden van voormalig minister voor Primair en Voortgezet Onderwijs Dennis Wiersma is veel aandacht voor het vergroten van de leesvaardigheid en -motivatie (Wiersma 2022). Eind 2022 werd bekend dat beide bewindspersonen samen structureel ruim 60 miljoen euro gaan investeren in bibliotheken en leesbevordering. Gemeenten worden daarnaast verplicht een toekomstgerichte bibliotheekvoorziening voor hun inwoners te verzorgen (Uslu 2022b, Uslu 2022c, Stichting Lezen 2022b). Een verdere concrete ontwikkeling in 2022 is dat de Bibliotheekwet werd aangepast zodat iedereen onder de 18 jaar gratis lid kan worden van de bibliotheek (Stichting Lezen 2022a).

Herstel en groei

Tijdens de coronapandemie steeg het aandeel mensen dat las en de frequentie waarmee lezers lazen (KVB Boekwerk 2021b, 2022d, 2022e). Nieuwe data laten zien dat dit aantal stabiel bleef in 2022 (KVB Boekwerk 2023b). Ook de markt eindigde in de plus: de boekafzet is in 2023 stabiel met een stijging van 0,1 procent ten opzichte van 2022 (KVB Boekwerk 2024a).
Waar in de coronajaren de omzet en afzet van e-commercekanalen toenam ten koste van die van fysieke winkels, is die groei in 2023 afgenomen. Al jaren groeide het marktaandeel van het e-commercekanaal, maar deze ontwikkeling raakte in 2020 in een stroomversnelling: webwinkels zagen hun omzet stijgen terwijl fysieke winkels verlies leden. In 2022 en 2023 zijn fysieke winkels en e-commercekanalen beide verantwoordelijk voor 50 procent van de omzet, terwijl het afzetaandeel van fysieke winkels met 56 procent groter is dan dat van e-commercekanalen (KVB Boekwerk 2024a).

Het is niet bekend hoeveel boekwinkels in de coronajaren 2020-2021 de deuren hebben moeten sluiten, al lijkt de snelle daling van het aantal boekhandels te zijn afgelopen. Zag het CBS het aantal boekwinkels gedurende 2021 nog met 8,1 procent dalen, in 2022 steeg het aantal winkels met 0,5 procent (CBS 2023b). Daarin is een positieve ontwikkeling te zien, al is het herstel zeker nog niet compleet. De coronacrisis was een belangrijke reden van de sluiting, maar ook de al bestaande opmars van webwinkels, de leegloop van de fysieke winkelstraat en moeite met het vinden van opvolgers spelen hierbij een rol. Het is dan ook niet vanzelfsprekend dat alle problemen voorbij zijn. De afgelopen jaren hebben boekwinkels hogere kosten gehad en schulden gemaakt, en hadden ze minder geld om te investeren in aanbod of voorraad. Een nieuwe vraag is daarnaast hoe winkels geraakt zijn door de energie- en inflatiecrisis.

Naast fysieke boekwinkels zijn over het algemeen ook makers bezig met het herstel. Sinds 2021 stijgt het aantal bemiddelingen voor auteursoptredens (De Schrijverscentrale 2023). De leenrechtvergoedingen zijn in 2022 toegenomen ten opzichte van 2021, al heeft dat deels te maken met eenmalige betalingen voor Belgisch Leenrecht over de periode 2016-2020 die in 2022 zijn uitgekeerd (Lira 2023).

De inkomenspositie van auteurs staat echter al langer onder druk. Zo gaat er elk jaar een iets groter deel van de omzet naar anderstalige boeken en bestsellers (KVB Boekwerk 2023g). Veel aandacht was er de laatste jaren voor de vergoedingen voor het toenemende aantal uitleningen via bibliotheken op scholen. Door een onderwijsvrijstelling in de Auteurswet moesten er bij deze uitleningen soms wel leenrechtvergoedingen worden afgedragen (als het uitgeleende boek in bezit was van de bibliotheek) en soms niet (als het uitgeleende boek in bezit was van de school). Dit leidde tot onduidelijkheid en een conflict. In juli 2022 zijn daarom door alle betrokkenen nieuwe afspraken gemaakt over onder meer een aanpassing van de Auteurswet. Het ministerie van OCW stelt voortaan jaarlijks 3,5 miljoen euro beschikbaar voor uitleningen via bibliotheken op school, naast eenmalig 6 miljoen euro compensatie voor makers voor misgelopen vergoedingen in voorgaande jaren (Auteursbond 2022, Stichting Lezen 2021, VOB 2022).

De digitalisering van de boekenmarkt biedt voor auteurs eveneens uitdagingen, bijvoorbeeld door de opkomst van streaming- en abonnementsdiensten voor e-books en luisterboeken. Deze platforms bepalen hoeveel elke uitgever en auteur krijgt uitbetaald, maar hierover bestaat nog lang niet altijd duidelijkheid of overeenstemming. Wordt er bijvoorbeeld betaald wanneer een boek een bepaalde tijd gelezen is, of na een bepaald aantal gelezen pagina’s? Een recente ontwikkeling hierin is dat staatssecretaris Uslu in mei 2022 aankondigde 3,15 miljoen euro extra te investeren in digitale uitleningen van de openbare bibliotheek, ten behoeve van auteurs en hun uitgevers (Uslu 2022a).

Ook bibliotheken zijn in ontwikkeling. De subsidies van gemeenten en provincies zijn de afgelopen jaren gestegen (CBS 2023c); voormalig staatsecretaris Uslu trekt dit jaar 29,7 miljoen euro extra uit om bibliotheken te versterken, oplopend tot 58,7 miljoen in 2025 (Uslu 2023). Het aantal fysieke uitleningen laat een stijging van 34 procent zien, met 53,3 miljoen uitgeleende boeken in 2022 ten opzichte van 39,8 miljoen in 2021 (CBS 2023c). Het gebruik van het online aanbod neemt daarnaast ook verder toe. In 2022 werden bijna 7,5 miljoen e-boeken en luisterboeken geleend (CBS 2023a). Het aantal activiteiten dat bibliotheken organiseren neemt ook steeds verder toe, na een aantal jaren waarin bibliotheken noodgedwongen experimenteerden met nieuw (digitaal) aanbod en aangepaste dienstverlening (KB 2023b).

De talloze campagnes, nieuwe (digitale) initiatieven en diverse steunmaatregelen om de effecten van de crisis te dempen zijn grotendeels afgerond, maar de komende jaren moeten uitwijzen wat de langetermijngevolgen zijn voor de sector. Die zijn voor de letterensector in elk geval niet alleen maar negatief. De afgelopen jaren werd er meer gelezen én meer voorgelezen (Leesmonitor 2021c, KVB Boekwerk 2023b, Nagelhout et al. 2023, KVB Boekwerk 2023c). De waarde en het belang van boeken, van de bibliotheek en van de (lokale) fysieke boekwinkel is eens te meer bevestigd. Innovatie kwam in een stroomversnelling en de samenwerking en collectiviteit binnen de sector werden gesterkt.

Diversiteit, inclusie en gelijkwaardigheid in de letteren

Tegen de achtergrond van onder meer de Black Lives Matter-beweging en de invoer van de Code Diversiteit & Inclusie werd er in de letterensector in 2021 veel gesproken over diversiteit en inclusie. Een directe aanleiding daarvoor was daarnaast de kritiek op de keuze voor de vertaler van Amanda Gormans eerste dichtbundel en haar inauguratiegedicht The Hill We Climb (Bahara 2021).

Dát er in de letterensector te weinig aandacht is voor diversiteit en inclusie lijkt algemeen te worden erkend en is al lang bekend. Diverse onderzoeken onderstrepen dit beeld. Zo wordt het werk van vrouwelijke auteurs structureel minder gewaardeerd in het literaire veld (Koolen 2018), stellen Nederlandse jeugdboeken vooral het witte perspectief centraal (Bossche 2020), spelen in het uitgeefvak (onbewuste) (voor)oordelen mee die in het nadeel werken van auteurs van kleur (Koren et al. 2019, Saha et al. 2020) en overheerst op leeslijsten in het voortgezet onderwijs ‘het beeld van de witte, mannelijke schrijver uit Nederland’ (Dera 2019). Hiervoor lijkt ook een aantal jaar na deze onderzoeken nog geen structurele oplossing voor gevonden te zijn.

Volgens gesprekspartners is het bewustzijn van de noodzaak om actie te ondernemen op het punt van diversiteit sinds 2021 sterk toegenomen. Eén van die acties is het krijgen van meer inzicht in de stand van zaken op het gebied van diversiteit en inclusie binnen de letteren. Begin 2022 publiceerde KVB Boekwerk daarom een eerste verkennend onderzoek naar waar het boekenvak staat op het gebied van diversiteit en inclusie. Hiertoe werd een enquête ingevuld door 203 auteurs, 129 vertalers en 31 uitgevers. De resultaten zijn vooral indicatief, maar laten zien dat diversiteit en inclusie door een groot deel van de respondenten als belangrijk wordt gezien, en dat een aanzienlijk deel hier ook aandacht aan besteedt. Tegelijkertijd is deze aandacht vaak niet structureel of ingebed in een organisatie. Er is dan ook nog ruimte voor verbetering: zo krijgt de diversiteit van het boekenaanbod slechts een krappe voldoende, en wordt het boekenvak nog vooral gezien als een wit en hoogopgeleid bolwerk (KVB Boekwerk 2022b).

Ook in de bibliotheeksector wordt onderzoek naar diversiteit gedaan. De KB en TU Delft werken samen aan een onderzoek als mogelijke basis voor nieuwe recommender-technologie ‘die meer recht doet aan de veelvormigheid en meerstemmigheid van de bibliotheek’ (Bibliotheeknetwerk z.j.a). Sinds 2022 publiceren de KB en CBS samen een dashboard dat openbare bibliotheken meer inzicht geeft in de leden en niet-leden in hun werkgebied (Bibliotheeknetwerk 2023). In juni 2022 verscheen daarnaast een onderzoek dat liet zien dat diversiteit en inclusie in de collecties van schoolbibliotheken weliswaar belangrijk wordt gevonden, maar in de praktijk om verschillende redenen als moeilijk te realiseren wordt ervaren (Bruijn et al. 2022).

Naast onderzoek is echter vooral het ondernemen van actie van belang. Vele organisaties in de keten hebben ambities uitgesproken om bij te dragen aan een inclusievere letterensector, of hebben daartoe al stappen gezet. Daarnaast zijn er tal van organisaties en initiatieven die hier in het bijzonder een grote en waardevolle rol in spelen. KVB Boekwerk verzamelde begin 2022 31 Nederlandse initiatieven die zich inzetten voor diversiteit en inclusie in het boekenvak (KVB Boekwerk 2022c). Voor een divers en inclusief (kinder)boekenaanbod kunnen boekkopers bijvoorbeeld terecht bij boekwinkel EduCulture, of zij kunnen een inclusief boekenabonnement afsluiten bij Books by Ani. Dit diversere boekenaanbod is onder meer afkomstig van uitgeverijen als Rose Stories, Uitgeverij Wilde Haren of Uitgeverij Pluim in samenwerking met de podcast Dipsaus. Organisaties als Alphabet Street (‘gilde voor Zwarte (beeld)taalkundigen’), Poetry Circle (‘hét landelijk platform voor schrijvende performers en performende schrijvers’) en El Hizjra (‘literaire bruggenbouwer tussen Nederland en de Arabischtalige wereld’) zetten zich daarnaast in voor een diverse groep auteurs, en verbinden hen met elkaar of met publiek. Schrijverscollectief Fixdit is opgericht om het bewustzijn over genderongelijkheid te vergroten.

Innovatie binnen en buiten het boek

Mede als gevolg van digitalisering hebben er binnen domeinen als Muziek, Games en Audiovisueel de afgelopen jaren grote veranderingen plaatsgevonden in productie, distributie en consumptie. In het boekenvak is dit minder het geval. Papieren boeken vormen nog altijd 92 procent van de totale boekafzet, en de helft van deze boeken wordt verkocht in fysieke boekwinkels (KVB Boekwerk 2023a).

Toch vindt er rondom het papieren boek op allerlei manieren innovatie plaats. Zo wordt er geïnnoveerd met nieuwe manieren om boeken en lezers elkaar te laten vinden. In 2020 werd in het kader van het zogenoemde ‘Deltaplan voor het boekenvak’ nagedacht over meer efficiency en kostenbesparing in de keten. Dit resulteerde in zes vernieuwingsprojecten en een onderzoeksproject, waarvan er enkele inmiddels zijn afgerond (KVB Boekwerk 2021a, 2022a). Een interessant project hiervan betreft de Themacodering, die CB sinds 1 januari verplicht voor Nederlandstalige A-boeken. Deze Themacodering maakt het mogelijk om boeken véél gedetailleerder te categoriseren.

Met deze codering kunnen boekhandels of bibliotheken dan ook veel specifieker aanbevelingen doen, of kunnen lezers beter zelf zoeken naar boeken. Vanuit het oogpunt van diversiteit is dit eveneens een interessante ontwikkeling: niet alleen zou met de themacodering beter inzicht kunnen ontstaan in de diversiteit van verhalen die boeken vertellen, ook zou het voor een lezer makkelijker worden om die diverse verhalen te vinden (Dessing 2018).

Ook wordt gewerkt aan verduurzaming van boekproductie en -distributie. Zo zoeken uitgevers naar manieren om boeken zo duurzaam mogelijk te laten drukken en oplages te optimaliseren (Klein Lankforst 2019, Dessing 2022a, GAU z.j.) en slaan distributeurs slagen op het gebied van verpakkingsmateriaal en vervoer (zie bijvoorbeeld Bol.com z.j., CB z.j.b). Ook zetten steeds meer boekhandels duurzame stappen (Dessing 2022b). Libris Blz. vraagt uitgevers vanaf de zomeraanbieding in 2024 om hun catalogi te uploaden, zodat boekhandels de gehele bestelling digitaal kunnen afhandelen (Dessing 2024).

Een veelbesproken vorm van innovatie was de aankondiging van NBD Biblion in maart 2022 dat boekbesprekingen voortaan door kunstmatige intelligentie (AI) geschreven zouden worden, die daarmee de huidige 700 menselijke recensenten vervangt. Hoewel deze software boekinformatie sneller beschikbaar kan maken voor bibliotheken, zijn er zorgen over de kwaliteit van de kunstmatige teksten en de gevolgen daarvan voor bibliotheekcollecties en de kennis over boeken (Jong 2022).
AI is op verschillende niveaus gespreksonderwerp in de letterensector. Waar sommigen kansen zien en het boekenvak oproepen er vandaag nog mee aan de slag te gaan (KVB Boekwerk 2024b), zien anderen ook de risico’s en roepen zij op tot samenwerking om verantwoord om te gaan met AI (Bibliotheeknetwerk 2024). Ook de vraag hoe de sector omgaat met auteursrecht in relatie tot generatieve AI is actueel en nog onbeantwoord (Auteursbond 2023a, 2023b).

Een vorm van innovatie die niet vanuit de boekenbranche, maar vanuit lezers is ontstaan, is BookTok. Dit is een community binnen het platform TikTok, waarin gebruikers video’s maken over boeken die ze gelezen hebben of tips die ze willen delen. BookTok is vooral onder jongeren erg populair, 42 procent van de jongeren haalt boekentips uit sociale media en een kwart van hen zegt boeken te lezen die ze op TikTok hebben gezien. Vooral Engelstalige boeken zijn hierbij populair, een derde van de 16-25-jarigen leest het liefst in het Engels (KVB Boekwerk 2023d). De populariteit van BookTok is ongekend en stimuleert de sector daarop in te spelen, bijvoorbeeld door Engelstalige uitgaven of via speciale BookTok-tafels in boekhandels (‘Bekend van BookTok’) of de BookTok Top 10.

Ook buiten het traditionele boek vindt innovatie plaats, bijvoorbeeld op het gebied van digitaal lezen en digitale literatuur. Zo hadden de meeste inzendingen op de longlist van innovatieprijs Renew the Book 2022 te maken met digitaal lezen, waaronder de uiteindelijke winnaar Pathbooks (Renew the Book 2022). Andere voorbeelden zijn onderzoek naar de mogelijkheden om digitale literatuur onderdeel te maken van bibliotheekcollecties, de interactieve en digitale Jaarlijn Lezen en Schrijven van De Schoolschrijver, of de samenwerking tussen Boekenweek van Jongeren en Readification om via verhalen en boekentips in games meer jongeren aan het lezen te krijgen (Bibliotheeknetwerk z.j.b, Stichting Lezen 2024).

Naast digitale literatuur is ten slotte ook gesproken literatuur in opmars. Het ontstaan van podcasts en luisterboeken is geen recente ontwikkeling, maar hun snel toegenomen populariteit is dat wel. Zo vertwaalfvoudigde het aantal via de bibliotheek gedownloade luisterboeken tussen 2015 en 2022, en maar liefst 48 procent van de Nederlanders luistert weleens naar een podcast, waar dat in 2019 nog 28 procent was. Van de jongeren tussen 12 en 18 jaar geeft zelfs 66 procent aan weleens een podcast te luisteren (CBS 2023a, Petit et al. 2022). Een andere vorm van gesproken literatuur biedt het werk van spoken word-artiesten en voordrachtskunstenaars. Hoewel ook voordrachtskunst zeker niet nieuw is, is het wel een discipline die steeds meer in de belangstelling staat. Sinds 2018 kunnen deze makers zich bijvoorbeeld aansluiten bij De Schrijverscentrale, en vanaf 2021 kunnen zij voor het eerst structureel subsidie aanvragen bij het Nederlands Letterenfonds. In 2022 opende het fonds daarnaast een nieuwe subsidieregeling voor ‘makers buiten het boek’ (Nederlands Letterenfonds z.j., 2022). Deze pilotregeling liep tot september 2023 en wordt geëvalueerd.