Audiovisueel

De bioscoopbranche: een verstoorde bloeiperiode

De coronapandemie heeft bepaalde trends binnen de audiovisuele sector afgeremd, terwijl andere ontwikkelingen juist in een stroomversnelling zijn geraakt. Een belangrijk startpunt voor een inventarisatie is de Nederlandse bioscoopbranche, waar geruime tijd sprake was van een ongekende bloeiperiode. Sinds 2007 steeg het aantal bezoeken aan bioscopen en filmtheatersbijna ieder jaar: van 23 miljoen bezoekers in 2007 naar 38 miljoen bezoekers in 2019 (zie de figuur ‘Bezoek aan Nederlandse bioscopen en filmtheaters’). Deze bezoekers waren in 2019 goed voor een bioscooprecette van maar liefst 347,6 miljoen euro – het zoveelste recordjaar op rij voor de branche (zie de figuur ‘Omzet audiovisueel in Nederland’).

In 2020 en 2021 waren de bioscopen vanwege de pandemie respectievelijk 15 weken en 24 weken gesloten. Ook kampten ze met een beperkte zaalcapaciteit in de meeste andere weken, vanwege de geldende coronamaatregelen. Dat dit de stijgende lijnen qua bezoek en recettedrastisch de kop heeft ingedrukt, mag dan ook geen verrassing heten. De totale brutorecette was in 2020 slechts 151,6 miljoen euro, een daling van ruim 56 procent ten opzichte van het recordjaar 2019. In 2021 lag het aantal bioscoopbezoeken op 14,3 miljoen en daalde de brutorecette naar 143 miljoen euro. Dat maakt 2021 het één na slechtste jaar ooit qua bioscoopbezoek sinds de metingen vanaf 1918 (FDN en NVBF 2022a). Desalniettemin konden de Nederlandse bioscopen tussen de twee lockdowns van 2020 en 2021 in rekenen op een gretig publiek (Blokland 2021, Dijksterhuis 2021a, Entertainment Business 2021).

In 2022 lieten de cijfers over de bioscoopbranche het begin van herstel zien. In totaal werden er 25 miljoen bezoeken gebracht aan bioscopen, een stijging van 75 procent ten opzichte van 2021. De totale brutorecette was 258 miljoen euro, een stijging van 81 procent ten opzichte van 2021 (zie de figuren ‘Omzet audiovisueel in Nederland’ en ‘Bezoek een Nederlandse bioscopen en filmtheaters’). Uit een vergelijking met de pre-coronajaren blijkt echter dat er nog geen sprake was van een volledig herstel: het aantal bezoeken in 2022 lag 32 procent lager dan het gemiddelde van 2017 tot en met 2019, de brutorecette was 20 procent lager.

In 2023 registreerden bioscopen en filmtheaters in Nederland bijna 32 miljoen verkochte bioscoopkaartjes. 2023 markeerde het eerste jaar dat bioscopen en filmtheaters volledig open waren sinds het uitbreken van de pandemie. Deze heropening resulteerde in een toename van het bioscoopbezoek, waarbij Nederlanders gemiddeld 1,8 keer naar de bioscoop of filmtheater gingen, vergeleken met 1,4 keer in 2022. Dit vertaalde zich in een omzet van € 338 miljoen, wat een stijging van 31% betekende ten opzichte van het voorgaande jaar (FDN en NVBF 2024b), maar het totale bezoek in 2023 blijft echter 14% lager dan voor de crisis, gemeten over de jaren 2017-2019 (zie de figuur ‘Aantal bezoeken aan Nederlandse bioscopen en filmtheaters, 2005-2023’).

In 2023 werden meer dan 4 miljoen bioscoopkaartjes verkocht voor Nederlandse films, wat vergelijkbaar is met voorgaande jaren. Het marktaandeel daalde echter van 16% in 2022 naar 14% in 2023, voornamelijk vanwege het grotere aanbod van buitenlandse films. De Tatta’s, uitgebracht aan het eind van 2022, was de absolute hit met meer dan 500.000 bezoekers in 2023 (bijna 700.000 in totaal). Het vervolg, De Tatta’s 2, dat halverwege december verscheen, trok ook direct veel belangstelling in de eerste weken (284.000 bezoekers in 2023). Bon Bini: Bangkok Nights, dat een week later uitkwam, presteerde ook goed (226.000 bezoekers in 2023). Verder deden de Sinterklaasfilms het opnieuw goed, samen met de familiefilm De Bellinga’s: Vakantie op Stelten en de thriller Sweet Dreams, de grote winnaar van de Gouden Kalveren, werd uiteindelijk bijna 75.000 keer bezocht.

Verschuivingen in de productieketen

Naast een verdubbeling van het aandeel Nederlandse films in het bioscoopbezoek bracht de pandemie ook een andere tijdelijke verschuiving teweeg in de verhouding tussen nationaal en internationaal. Doordat grote mediaconglomeraten, de zogeheten majors, hun peperdure films terugtrokken in 2020 hebben de minors het ontstane gat in het bioscoopaanbod gevuld. Plots hadden deze onafhankelijke distributeursin 2020 hetzelfde marktaandeel als de majors een jaar eerder (respectievelijk 63,4 procent tegenover 63,7 procent) (Nederlands Filmfonds 2021a). In 2021 was het marktaandeel van de minors in bioscoopbezoek alweer gedaald naar 42,1 procent. De majors hebben de distributie van bioscoopfilms weer grotendeels in handen (Nederlands Filmfonds 2022a).

Na de heropening van de Nederlandse bioscopen was het dringen geblazen voor een plekje op het witte doek, iets waar de sector eind 2020 al op anticipeerde (Busch 2020, Zwol 2021). In 2020 en 2021 werden in Nederland respectievelijk ‘slechts’ 340 en 301 films uitgebracht in de bioscoop, tegenover 492 films in 2019. In 2022 nam het aantal uitgebrachte films weer toe, naar 468 nieuwe titels (zie de figuur ‘Aantal uitgebrachte films’) (FDN en NVBF 2023a).

Om te voorkomen dat nieuwe Nederlandse films verdrinken in dit stuwmeer van onuitgebrachte films en om tegenwicht te bieden aan de marketingmachine van Hollywood, lanceerde het Nederlands Filmfonds in 2021 speciale subsidieregelingen voor zowel Nederlandse distributeurs als bioscoopexploitanten. Een filmdistributeur kon bijvoorbeeld een aanvullende bijdrage aanvragen voor uitbrengkosten, terwijl bioscopen in aanmerking kwamen voor een vertoningsbijdrage van maximaal 1 euro per betalende bezoeker aan een Nederlandse productie (Nederlands Filmfonds 2021b, 2022b). Ook in 2022 konden bioscopen nog gebruikmaken van deze zogeheten Full Circle regelingen (Nederlands Filmfonds 2022c). Deze regelingen hebben er mogelijk toe bijgedragen dat het aantal uitgebrachte Nederlandse films in 2022 een record van 83 premières bereikte (zie de figuur ‘Aantal uitgebrachte films’) (FDN en NVBF 2023b).

De relatief snelle en goed georganiseerde hervatting van het productiewerk heeft er misschien voor gezorgd dat de invloed van de coronacrisis op het productievolume enigszins meevalt. In 2020 werden er namelijk alsnog 47 speelfilms geproduceerd, tegenover een gemiddelde van ongeveer 56 speelfilms per jaar in 2017, 2018 en 2019. De productiewaarde van deze 47 speelfilms was met 87,1 miljoen euro een stuk lager dan in voorgaande jaren: in 2017, 2018 en 2019 werd respectievelijk voor 94,2, 122,3 en 141,5 miljoen euro aan films geproduceerd (zie de figuren ‘Aantal geproduceerde films’ en ‘Productiewaarde Nederlandse films’). Deels komt dit verschil doordat er in 2020 minder films werden gedraaid en er in 2018 en 2019 enkele bovengemiddeld dure filmsgemaakt werden. Ook gemiddeld daalde echter het productiebudget: van 2,11 miljoen euro per film in de periode 2017-2019 naar 1,85 miljoen euro in 2020 (Nederlands Filmfonds 2018, 2019, 2020, 2021a).

Waar afgeronde films elkaar verdringen in de bioscoop, treffen uitgestelde projecten nogal wat concurrentie op de Nederlandse productiemarkt. Een grote inhaalslag op het gebied van productie heeft namelijk gezorgd voor tekorten op de arbeidsmarkt, bleek uit gesprekken met de audiovisuele sector tijdens de zomer van 2021. In 2022 steeg het aantal geproduceerde Nederlandse speelfilms (inclusief minoritaire coproducties) verder naar 65, met een totale gecombineerde productiewaarde van 129.05 miljoen euro. Van deze films werden er acht niet in de bioscoop uitgebracht (waarvan sommige via VOD zijn uitgebracht, mogelijk vanwege het grote aantal Nederlandse releases dat de bioscoopcapaciteit maximaliseerde). Zowel het aantal films als de totale productiewaarde laten een stijging zien in vergelijking met 2021 (45 films, 117 miljoen euro productiewaarde)(Nederlands Filmfonds 2023).

De stroomversnelling in streamingland

In 2022 werd er een recordomzet van ruim 1 miljard euro verdiend door SVOD (subscription-video-on-demand, platforms waar je met een abonnement toegang hebt tot alle beschikbare titels, zoals Netflix en Videoland) en TVOD (transactional-video-on-demand, waarbij je eenmalig betaalt voor toegang tot een specifieke film via bijvoorbeeld Pathé Thuis of Picl ) samen, wat een stijging is van 22% ten opzichte van het voorgaande jaar (822 miljoen euro). Eén TVOD-service (Picl) werkt rechtstreeks samen met bioscopen en distributeurs en biedt gebruikers de mogelijkheid om films thuis te bekijken terwijl ze nog in de bioscoop draaien. Gebruikers betalen de prijs van een regulier bioscoopkaartje en kunnen ervoor kiezen om hun toegangsprijs te “doneren” aan een van de bijbehorende theaters. Het grootste deel van dat geld, ongeveer 955 miljoen euro, kwam van de SVOD-markt (naast films ook reality-tv, sport en series). Aan de andere kant neemt de verkoop van dvd’s en Blu-ray’s al jaren af, en 2022 was hierin geen uitzondering. Fysieke winkels (dvd- en Blu-ray dragers) hebben in totaal 20 miljoen euro verdiend, een daling van 13% vergeleken met 2021 (NVPI/FDN/GfK).

Het aantal VOD-platforms dat beschikbaar is voor het Nederlandse publiek is de afgelopen jaren toegenomen. In totaal zijn er 55 TVOD- en SVOD-platforms beschikbaar (inclusief catch-up). In 2022 werden er drie grote VOD-platforms geïntroduceerd in Nederland: HBO Max, Viaplay en SkyShowtime. Hoewel specifieke cijfers niet openbaar worden gemaakt, wijst het Filmfonds erop dat de groei van het totale aantal abonnees van VOD-diensten vertraagt.

Uit onderzoek van de VOD-monitor van Filmdistributeurs Nederland blijkt dat 73% van de Nederlandse huishoudens in het laatste kwartaal van 2022 VOD-platforms heeft gebruikt, een percentage dat bijna gelijk is aan dezelfde periode in 2021 (72%). Netflix blijft nog steeds het meest gebruikte SVOD-platform in Nederland. Van alle Nederlandse huishoudens zegt 63% Netflix te hebben gebruikt in het laatste kwartaal van 2022. Wat betreft het kijken van Nederlandse films heeft Videoland het grootste aanbod en is na Netflix de meest gebruikte service. Kijkend naar betalende gebruikers telde Netflix eind 2021 3,2 miljoen abonnees, gevolgd door Videoland (1,3 miljoen) en Disney+ (1,1 miljoen). Geen van de platforms vertoont een grote stijging of daling in het aantal abonnees vergeleken met 2021. Het meest populaire TVOD-platform in Nederland is Pathé Thuis: 11% van de huishoudens geeft aan dit platform te gebruiken om online films te huren of te kopen (VOD Monitor, FDN en Nederlands Filmfonds).

In de strijd om streamingabonnees speelt exclusieve content een cruciale rol. In 2021 kocht Amazon bijvoorbeeld de Amerikaanse filmstudio MGM voor een bedrag van bijna zeven miljard euro, waarmee een catalogus van ruim vijfduizend titels is binnengehaald voor Amazon Prime Video. Een andere strategie is het bundelen van de krachten, zoals in 2021 toen mediabedrijven RTL Nederland en Talpa Network kondigden hun voornemen aan om samen te gaan, met als doel een sterkere concurrentiepositie te verwerven tegen internationale rivalen. De fusie is uiteindelijk niet gelukt. Tot slot beconcurreren streamingsdiensten elkaar ook op de abonnementsprijs. Om een lage prijs aan te kunnen (blijven) bieden, geven Netflix, Disney+, HBO Max en Discovery Plus in een aantal landen de mogelijkheid een abonnement met advertenties te kiezen, dat goedkoper is dan een advertentievrij abonnement.

Eerste stappen naar financiële circulariteit

Doordat video-on-demand sinds 2020 meer dan een half miljard euro omzet opleverde in Nederland, is de discussie rondom financiële circulariteit in de productieketen nog urgenter geworden. Een heet hangijzer binnen de audiovisuele sector is namelijk de scheve verdeling van inkomsten: opbrengsten vloeien vooral naar eindexploitanten zoals streamingdiensten en bioscopen, terwijl zij amper bijdragen aan ontwikkeling en productie in Nederland. In de beleidsplannen voor 2013-2016 wees het Nederlands Filmfonds reeds op de noodzaak om dit recht te trekken, wat in de jaren daaropvolgend werd beaamd door onder meer de Raad voor Cultuur (Nederlands Filmfonds 2012, Raad voor Cultuur 2018, Rutten 2019, Reijn et al. 2019).

Op 31 oktober 2023 stemde de Eerste Kamer in met een langverwacht wetsvoorstel van voormalig staatssecretaris Gunay Uslu (Cultuur en Media), dat grote streamingdiensten in Nederland verplicht vanaf 1 januari 2024 5% van hun jaaromzet te investeren in Nederlandse audiovisuele producties. Deze maatregel, die van toepassing is op streamingdiensten met een jaaromzet van meer dan € 10 miljoen, zoals Netflix, Disney+ en Amazon Prime, wordt verwacht zo’n € 45 miljoen extra investeringen op te leveren voor Nederlandse films, series en documentaires. Dit wetsvoorstel vormt een belangrijk onderdeel van bredere initiatieven om de Nederlandse audiovisuele sector te versterken.

De investeringsverplichting biedt streamingdiensten de mogelijkheid om te investeren in verschillende soorten producties (met uitzondering van sport). Minstens de helft van het bedrag moet gaan naar Nederlandse films, series en documentaires, wat de ontwikkeling van het culturele aanbod zal stimuleren en de concurrentiepositie ten opzichte van internationale aanbieders zal versterken. Bovendien zal minstens 60% van de producties worden gemaakt door onafhankelijke producenten, wat de diversiteit in het aanbod bevordert en de audiovisuele sector versterkt. Een evaluatie na 3 jaar zal de praktische effecten van deze investeringsverplichting beoordelen.

Talent- en scenario-ontwikkeling

Dat het van belang is om te investeren in de kwaliteit en zichtbaarheid van Nederlandse films kwam tevens naar voren in de Uitgangspunten cultuurbeleid 2021-2024 van toenmalig minister Van Engelshoven. Zo zou er weer meer aandacht besteed moeten worden aan de ontwikkeling van scenario’s en filmplannen (Engelshoven 2019, 25). Sindsdien zijn er meerdere initiatieven op het gebied van audiovisuele talentontwikkeling ontstaan, bijvoorbeeld de nieuwe netwerkorganisatie FilmForward, die zich ook expliciet inzet voor een diversere en inclusievere sector. Daarnaast zijn Netflix en ROSE stories in 2022 een driejarige samenwerking aangegaan om te investeren in de ontwikkeling van creatief talent in Nederland, waarbij ze meer mogelijkheden willen creëren voor groepen die nog ondervertegenwoordigd zijn in de tv- en filmindustrie (ROSE stories 2022). Andere voorbeelden zijn de nationale wedstrijden Generation Inclusion en 3LAB Serie Contest, maar ook regionale initiatieven zoals Cinesud en New Noardic Wave, waarmee een impuls wordt gegeven aan de mogelijkheden buiten de randstad.

Binnen de sector zijn er discussies ontstaan over de kwaliteit van Nederlandse films op de internationale markt. Een onderzoek uitgevoerd door het Britse onderzoeksbureau Olsberg SPI, in opdracht van het Filmfonds en gepresenteerd op 23 september 2023 tijdens het Nederlands Film Festival, toont aan dat Nederlandse speelfilms significant minder succesvol zijn in het buitenland vergeleken met die uit België, Denemarken, Oostenrijk en Zweden. Ondanks dat Nederland de meeste films produceert van de onderzochte landen, worden deze zelden geselecteerd voor belangrijke festivals of winnen ze grote prijzen. Het Filmfonds heeft al geruime tijd opgemerkt dat Nederland goed presteert op het gebied van documentaires, VR-producties en korte films, maar minder succesvol is op het gebied van speelfilms, ondanks aanzienlijke investeringen in dit genre. Toch bleek uit hetzelfde rapport dat diverse Nederlandse speelfilms veel bezoekers naar de Nederlandse bioscopen en filmtheaters trokken (Zie: ‘De bioscoopbranche: een verstoorde bloeiperiode’ hier boven.)

Op 1 februari 2024 lanceerde het Nederlands Filmfonds haar beleidsplan voor de periode 2025-2028, waarin vijf belangrijke prioriteiten worden vastgelegd: focus op kwaliteit, het centraal stellen van makers, het benadrukken van talent, het vergroten van publieksbereik en het bieden van experimenteerruimte. Het plan reageert op de bevindingen van het Olsberg-rapport. “We kiezen voor kwaliteit boven kwantiteit, voor meer creatieve vrijheid voor makers en meer aandacht voor het publiek,” verklaarde directeur-bestuurder Sandra den Hamer. Te midden van het sterk groeiende filmaanbod uit diverse landen en op verschillende platformen, benadrukt het Filmfonds het belang van voldoende aandacht en budget voor de productie van originele, onderscheidende Nederlandse films en series.

FM in Transitie: Nieuwe Spelers en Trends in de Radiowereld 

De landelijke FM-frequenties zijn in juli 2023 opnieuw geveild onder regie van de Rijksinspectie Digitale Infrastructuur. Deze veiling vond plaats omdat de vergunningen voor landelijke FM-frequenties een beperkte geldigheidsduur hebben en na afloop opnieuw worden verdeeld. In 2022 werden de vergunningen verlengd door de toenmalige staatssecretaris van Economische Zaken en Klimaat, maar dit besluit werd aangevochten door radiozender Kink en gewonnen, waardoor de veiling alsnog in 2023 plaatsvond. 

Hoewel het luisteren naar radio via FM afneemt, neemt het luisteren via online platforms en DAB+ juist toe. Niettemin luistert nog altijd 47 procent van de Nederlanders van 10 jaar en ouder naar radiozenders via FM (Audify 2023). Jongeren maken steeds minder gebruik van traditionele media, wat niet alleen een effect van leeftijd is maar ook van generatie. Hierdoor groeit de kloof in mediagebruik tussen generaties. Sociale media hebben vooral onder jongeren een prominente positie ingenomen in het dagelijkse mediagebruik, terwijl 65-plussers voornamelijk televisie, radio en dagbladen gebruiken (Scholtens et al. 2023). 

De veiling heeft geleid tot veranderingen in een deel van de radiomarkt. Twee nieuwe zenders zijn toegevoegd. JOE van DPG Media begon op 1 september 2023 met uitzenden en richt zich op muziek uit de jaren ’70, ’80 en ’90. Radio4All, een nieuwe zender van internetondernemer Joost Zuurbier, is sinds november 2023 begonnen met uitzenden. Daarnaast zijn twee van de negen zenders verhuisd naar een andere FM-frequentie, terwijl vijf zenders hun huidige frequentie behielden. Talpa Network behield drie zenders, terwijl Mediahuis van vier naar twee zenders ging. DPG Media had één zender en heeft er nu twee. BNR blijft eigenaar van de geclausuleerde zender voor nieuws (Scholtens et al. 2023). 

Dat jongeren steeds minder gebruikmaken van traditionele media is geen leeftijdseffect maar een generatie-effect. De kloof in het mediagebruik tussen generaties wordt steeds groter. Sociale media hebben een vaste plek in het dagelijkse mediagebruik veroverd, met name onder jongeren. Waar 65-plussers met name televisiezenders, radiozenders en dagbladen gebruiken, zijn sociale media, online kijken en online luisteren bij jongeren de belangrijkste mediatypen (Scholtens et al. 2023). 

Diversiteit, gelijkwaardigheid en inclusie in de beroepspraktijk

In februari 2022 verscheen het onderzoeksrapport Beter is nog niet goed: de positie van vrouwen in de film- en televisiesector 2011-2020, waaruit blijkt dat vrouwen ondervertegenwoordigd zijn binnen de beroepspraktijk van de audiovisuele sector. Met name in technische functies zoals cameraman/-vrouw en sound designer is het aandeel vrouwen laag: respectievelijk slechts tien en vijf procent. Ook toont het onderzoek aan dat de ongelijkheid tussen mannen en vrouwen toeneemt wanneer producties duurder en langer zijn (Sanders 2022). Na het onderzoek en de conferentie Point of View: Naar een nieuw perspectief in film en tv (april 2022) hebben Vrouwen in Beeld, Point of VieW, de Dutch Academy For Film (DAFF) en het Nederlands Film Festival (NFF) een alliantie gevormd. Gezamenlijk zetten zij zich in voor initiatieven en activiteiten die bijdragen aan een dieper inzicht en bewustwording van de uitdagingen, en streven ze naar verbeteringen, waaronder het onderzoekstraject Ervaringen en perspectieven van vrouwelijke film- en televisieprofessionals. De onderzoeksresultaten zullen in de zomer van 2024 worden gepubliceerd. 

Data van het Filmfonds, gepubliceerd in maart 2024, tonen aan dat er nog steeds een verschil bestaat tussen het aantal toekenningen aan mannelijke en vrouwelijke makers in verschillende categorieën. Vrouwen dienen minder vaak aanvragen in bij het Fonds vergeleken met mannen en zijn vaker betrokken bij filmproducties met lagere budgetten, zoals documentaires en korte of experimentele films. Een positieve ontwikkeling is dat het aandeel vrouwelijke producenten van toegekende projecten in 2023 steeg naar bijna 48%. Echter, slechts ruim 41% van de toekenningen in het afgelopen jaar ging naar filmprojecten met een vrouwelijke regisseur, terwijl bijna 70% van het totale realiseringsbudget in 2023 nog ging naar projecten met een mannelijke regisseur. Het Filmfonds streeft naar verandering en wil het aantal aanvragen van vrouwelijke makers stimuleren.

Het in de zomer van 2020 gelanceerde initiatief KLEUR – bedoeld als aanjager van meer inclusie binnen de Nederlandse audiovisuele industrie – wees reeds op de noodzaak van een nulmeting van diversiteit in de sector (KLEUR 2022). Op verzoek van KLEUR en DAFF heeft het Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (OCW) een onderzoek laten uitvoeren naar de representatie van mensen van kleur in de Nederlandse film- en televisiesector. Het onderzoeksrapport Je kunt niet zijn wat je niet kunt zien over diversiteit en inclusie in de audiovisuele sector (Crone et al. 2023) is een belangrijke mijlpaal voor de sector, aangezien het de eerste keer is dat de etnische diversiteit en inclusie binnen deze industrie zijn onderzocht. Uit het onderzoek blijkt dat er enigszins sprake lijkt te zijn van een representatieve vertegenwoordiging van etnische groepen in vergelijking met het landelijke gemiddelde. Maar het onderzoek wijst ook uit dat er accentverschillen zijn op basis van etnische achtergrond. Makers afkomstig uit Aziatische, Marokkaanse en Turkse achtergronden zijn minder vertegenwoordigd in de sector, terwijl makers van Surinaamse, Antilliaanse en Indonesische afkomst relatief meer vertegenwoordigd zijn. Makers van kleur lijken een minder stevige positie te hebben dan hun witte collega’s. Ze hebben minder werk, zijn vaak korter actief in de sector en ondervertegenwoordigd in leidinggevende functies. Zelf ervaren een groot aantal makers van kleur de mate van inclusie als onvoldoende, wat zich ook vertaalt in een negatiever oordeel over de sociale veiligheid op de werkvloer. Opvallend is dat vooral oudere professionals met leidinggevende functies een meer positieve beoordeling geven als het gaat om diversiteit en inclusie. Deze groep bestaat voornamelijk uit witte mannen. Gezien hun invloedrijke posities zouden zij een belangrijke rol moeten spelen bij het bevorderen van diversiteit en het vaststellen van beleid op dit gebied. Het kan echter soms een uitdaging zijn, aangezien sommige van deze personen zich niet altijd volledig bewust zijn van de kwestie. Het onderzoek eindigt met een oproep aan zowel de sector als het ministerie van OCW om bewustwording te stimuleren, vooral bij degenen die verantwoordelijk zijn voor het diversiteits- en inclusiebeleid binnen de sector.