Design

Een groeiende en vitale arbeidsmarkt

Het is een van de belangrijkste conclusies van de Monitor Creatieve Industrie 2019: het aantal banen in de creatieve industrie is het sterkst toegenomen in de designsector. In drie jaar tijd zijn er ruim 12.000 banen bij gekomen: van 22.300 banen in 2015 naar 34.800 banen in 2018 (zie de figuur ‘Aantal banen in design als culturele deelsector’). Het gaat hierbij om álle banen binnen de bedrijfstak design: van creatievelingen tot ondersteunend personeel. Omdat design zich zowel binnen als buiten het culturele veld manifesteert, is het echter van belang om ook naar beschikbare cijfers over de gehele arbeidsmarkt te kijken.

Voor de brede arbeidsmarkt brengt het CBS bijvoorbeeld creatieve beroepsgroepen in kaart, waarbij design wordt geschaard onder de ontwerpende beroepen (CBS 2021). Voor design worden hierbinnen data bijgehouden voor de twee specifieke beroepsgroepen ‘product- en kledingontwerpers’ en ‘grafisch ontwerpers en multimediaontwerpers’. Evenals de Monitor Creatieve Industrie rapporteert het CBS een groei op de arbeidsmarkt van design. Het aantal product- en kledingontwerpers steeg van 14.000 in 2013/2015 naar 18.000 in 2017/2019. In dezelfde periode nam het aantal grafisch ontwerpers en multimediaontwerpers toe van 36.000 naar 40.000 (zie de figuur ‘Aantal designers in de gehele arbeidsmarkt’). De getoonde aantallen zijn dus inclusief designers die buiten de culturele sector werken, zoals in het bedrijfsleven, waarmee een breder beeld van een groeiende arbeidsmarkt wordt geschetst.

Volgens de laatste Branchemonitor van de Beroepsorganisatie Nederlandse Ontwerpers (BNO) is ook de gemiddelde jaaromzet van zelfstandig ontwerpers en ontwerpbureaus gestegen: tussen 2015 en 2019 met respectievelijk 17,2 procent en 14,9 procent  (zie de figuur ‘Gemiddelde jaaromzet per fte’). Belangrijk om hierbij te vermelden is dat de Branchemonitor gaat over de bredere ontwerpsector, wat door de BNO als volgt wordt gecategoriseerd: communicatie en/of grafisch ontwerp; service en/of experience design; industrieel en/of productontwerp; en ruimtelijk en/of interieurontwerp en -architectuur. Zelfstandig ontwerpers en ontwerpbureaus met als hoofdactiviteit communicatie en/of grafisch ontwerp waren volgens de Branchemonitor in 2019 verantwoordelijk voor 52 procent van de omzet binnen de ontwerpsector (zie de figuur ‘Verdeling totaalomzet ontwerpsector in 2019’).

Hoewel de cijfers in de Branchemonitor gebaseerd zijn op een beperkte steekproef onder uitsluitend leden van de BNO, wordt ook hier het beeld van een vitale arbeidsmarkt geschetst. Omdat vergelijkbare data voor het jaar 2020 op het moment van schrijven niet beschikbaar zijn, kan nog niet gekeken worden naar de eventuele impact van de coronacrisis, en in hoeverre dit de hierboven gerapporteerde groei heeft gestagneerd.

Social design

Bewust design. Design thinking. Het nieuwe ontwerpen. Design met impact. Het zijn verschillende manieren om een overkoepelende trend binnen design te duiden: het belang van design bij het aankaarten, oplossen of onderzoeken van urgente problemen in de maatschappij. De zogeheten discipline social design is hier een concreet voorbeeld van. Nieuw is dit fenomeen zeker niet, maar er is wel steeds meer maatschappelijk draagvlak voor (Dijksterhuis 2020a).

Wat is social design precies? In de praktijk wordt de term verschillend geïnterpreteerd. Enerzijds wordt social design gebruikt voor het benoemen van de veranderende houding van designers, waarbij een toenemend bewustzijn van de sociale en maatschappelijke omgeving wordt gesignaleerd. Over de nieuwe generatie designers schrijft cultuurjournalist Edo Dijksterhuis bijvoorbeeld: ‘Zij denken aan het algemeen welzijn en stellen zich dienstbaar op – het tegenovergestelde van de sterdesigners van weleer met hun opgepompte ego’s. De nieuwe generatie verkiest maatschappelijke impact boven esthetische verleiding’ (Dijksterhuis 2020b, 67).

Anderzijds wordt social design gezien als een concrete subdiscipline binnen het designveld in plaats van een denkwijze. Social designers beogen met hun werk een sociale verandering in gang te zetten, door bijvoorbeeld te kijken naar de inrichting van bepaalde sociale processen. ‘Een social designer wil niet alleen agenderen of bewustzijn creëren, maar ook daadwerkelijk de wereld veranderen en mensen ander gedrag laten vertonen’, stelt social designer Tabo Goudswaard (Leden 2019, 14). Met het project Social Design Politie werkt Goudswaard bijvoorbeeld samen met de nationale politie, waarbij wijkagenten worden gekoppeld aan creatieve professionals. Er wordt gezocht naar andere manieren van politiewerk, met een positieve impact op de samenleving als beoogd resultaat. 

Inclusief design

Het groeiende maatschappelijke bewustzijn onder designers zorgt ook voor een groeiende belangstelling voor inclusief ontwerp. Ontwerp dat toegankelijk en bruikbaar is voor iedereen. Hoewel diversiteit en inclusie een maatschappijbreed thema vormen, wordt het leveren van een actieve bijdrage aan inclusie juist van creatieve disciplines zoals design verwacht. Het ontwerpvak dringt immers door tot in alle haarvaten van de maatschappij, stelt ook de BNO in haar statement over inclusiviteit (BNO 2020).

Design wordt vaak gedreven door persoonlijke fascinaties. Daardoor zijn het in de praktijk vooral individuele ontwerpers die actief inclusie, racisme of andere vormen van uitsluiting aankaarten met hun werk, zo stelt designjournalist Jeroen Junte. Ook is het daarbij belangrijk om gelijkwaardige ruimte te geven aan bijvoorbeeld ontwerpers van kleur, uit de lhbtiq+-gemeenschap, of met een beperking. Daarbij is het van doorslaggevend belang dat zij niet enkel opdrachten krijgen die voortvloeien uit hun achtergrond, en juist als gelijkwaardige professionals worden opgenomen in het ontwerpveld (Junte 2020). 

Cross-overs en interdisciplinair werken

Doordat designers een ontwerp in toenemende mate benaderen met een bewustere houding, worden ook de meer overkoepelende, maatschappelijke processen in ogenschouw genomen. Het werkveld van designers verbreedt hierdoor. Daarmee neemt het belang van externe expertise toe, omdat designers vaak kennis van anderen nodig hebben om hun idee te realiseren. Cross-overs tussen design en andere sectoren vinden daarom vaker plaats, zo blijkt ook uit gesprekken met het designveld. Materiaalontwerpers zoeken contact met biologen, social designers werken samen met antropologen en designers in de brede zin van het woord worden steeds meer betrokken bij innovatiegebieden zoals nanotechnologie of energietransitie. Bij de jonge generatie designers lijkt het denken in disciplines of hokjes bovendien weg te vallen, wat het ontstaan van interdisciplinaire samenwerkingen bevordert. 

Ook kunnen designers een ontwerpvraag vanuit verschillende perspectieven benaderen en helpen een antwoord te vinden op conflicten daarbinnen. Onderzoeker Nynke Tromp legt uit dat hedendaagse ontwerpers daarom een cruciale rol te vervullen hebben in het aanpakken van complexe maatschappelijke vraagstukken, bijvoorbeeld rondom de impact van ons consumptiepatroon op klimaatverandering. Binnen een veelzijdig team is het volgens Tromp namelijk de ontwerper die de sleutel vormt tot interdisciplinair denken (Tromp 2015). 

Richard van der Laken, creatief directeur van What Design Can Do, benadrukt net als Tromp dat juist ontwerpers hun kwaliteiten goed in kunnen zetten bij oplossingen voor bijvoorbeeld het klimaatprobleem. ‘Ontwerpers kunnen een systeemverandering teweegbrengen door praktische oplossingen te bedenken om de hele productieketen te verduurzamen’, zo stelt hij. Als voorbeeld van interdisciplinaire samenwerkingen wordt de Clean Energy Challenge in 2018 genoemd. Daarbij ontwikkelden designers, architecten en techneuten bijvoorbeeld ‘artistieke zonnepanelen die een heel gebouw kunnen bedekken, gemarmerde bouwstenen van gerecycled plastic en aantrekkelijk vormgegeven lampen die energie uit planten halen’ (Meulen 2021, 20).

Duurzaamheid

Zoals hierboven ook naar voren is gekomen, is duurzaamheid een belangrijk thema binnen de designsector. Niet voor niets stond duurzaamheid in 2019 centraal bij onder andere de Dutch Design Awards en de Milan Design Week (Junte 2019a en 2019b). En het meest besproken duurzaamheidsontwerp van Nederlandse bodem is waarschijnlijk The Ocean Cleanup van uitvinder Boyan Slat. Een werkelijk duurzaam design gaat tegenwoordig echter niet alleen over een materiaal dat gebruikt wordt, maar over de hele keten die achter de totstandkoming van een ontwerp schuilt. Duurzaamheid en de hierboven genoemde trend van cross-overs en interdisciplinair werken zijn daarom onlosmakelijk met elkaar verbonden.

Dat de duurzaamheidsgedachte breed leeft in de designsector is ook terug te zien in verschillende andere ontwikkelingen. Designers experimenteren steeds meer met nieuwe, organische materialen (zoals mycelium of bananenleer) en sluiten aan bij het wereldwijde streven naar hergebruik en circulariteit. Zo brengt Fashion for Good – dat met haar innovatieplatform tot doel heeft het hele mode-ecosysteem te verduurzamen – tal van dit soort innovators op het gebied van grondstoffen en recycling in de mode-industrie bij elkaar voor nieuwe samenwerkingen. 

Ook het ontwerpen van voedselsystemen en nieuwe vormen van voeding is zo’n mondiale trend. Deze wordt vaak gedreven door de wens om plantaardig te eten en daarmee onafhankelijk te worden van de bio-industrie (zie bijvoorbeeld De Lange 2021). In 2014 werd binnen de Design Academy Eindhoven de afdeling Food Non Food opgericht (tegenwoordig Studio Living Matter). Sindsdien ontstaat er in Nederland steeds meer synergie tussen voedsel(verspilling), dierenwelzijn, horeca, innovatie en design, iets wat bijvoorbeeld goed zichtbaar werd op de laatste edities van de Dutch Design Week (DDW). Het Dutch Institute of Food & Design en de oprichting van de Future Food Design Awards onderstrepen de kracht van deze tendens (DDW 2018).