Design

Ontwerpen voor systeemverandering

Geopolitieke spanningen, vervuiling en andere klimaatproblemen, schaarste aan grondstoffen zijn nog altijd grote wereldthema’s waar ontwerpers het hoofd aan bieden. Andere urgente onderwerpen zijn  armoede, eenzaamheid, ongelijkheid, geweld, dood en polarisatie – van globaal tot individueel niveau (zie bijvoorbeeld Dutch Design Foundation 2023, Bijl 2025 en Arnolds 2024). Ontwerpers richten zich sterker op het gezamenlijk ontwerpen van een betere toekomst, wat onder andere te merken was tijdens de Dutch Design Week 2024 (DDW24) en tijdens Graduation Shows aan verschillende academies. Vorig jaar verschoof bij deze tentoonstellingen gender als ‘hot topic’, richting de ‘female gaze’ (zie paragraaf ‘Female gaze’). Ook biculturele perspectieven, onderbelichte onderwerpen en onvertelde verhalen op onder andere het gebied van (de)kolonialisme, racisme en migratie, blijven actuele onderwerpen. Kunstmatige intelligentie (AI) wordt steeds volwassener (Junte 2024), terwijl het tegelijkertijd een sterkere tegenhanger heeft gekregen aan het andere eind van het spectrum met het floreren van de ambachtelijke en analoge manier van werken (zie paragraaf ‘Ambacht’).

Dutch Design Foundation (DDF) omschrijft op de website van de door haar georganiseerde Dutch Design Week (DDW) voor 2025 een aantal missies en perspectieven om het huidige designveld te beschrijven. Op deze manier biedt het evenement de mogelijkheid om deelnemende ontwerpers en voor hen relevant publiek te verbinden . Daarnaast laten deze missies en perspectieven een momentum zien van de belangrijkste trends onder ontwerpers (Dutch Design Week z.j.).

Het ‘ontwerpen voor systeemverandering’ is in de afgelopen jaren telkens in verschillende vormen terug te vinden op de Dutch Design Week, die toonaangevend is voor trends en ontwikkelingen in de designsector. In 2022 was het thema van DDW ‘Get Set’, waarbij een oproep werd gedaan om concrete stappen te zetten en in actie te komen  (Dutch Design Foundation 2022). In 2023 was het onderwerp ‘Picture This’ – waarin de blik op toekomstscenario’s werd geworpen en designers nieuwe perspectieven boden om mensen mee te kunnen nemen in een proces van verandering en om nieuwe perspectieven te omarmen (Dutch Design Foundation 2023)

Het thema van Dutch Design Week 2024 luidde: ‘Real Unreal’. Het nodigde ontwerpers uit om de complexe uitdagingen van onze tijd te verkennen en de vraag te stellen wat als waarheid beschouwd kan worden in een tijd waarin de opkomst van ‘fake news’ en AI de (online) wereld bevolkt. Ontwerpers bieden hierbij antwoorden op vragen als: Hoe navigeren we tussen de verschillende realiteiten waar onze wereld vandaag de dag uit bestaat? Wat is echt en wat niet, en waar komen al onze zeer diverse perspectieven samen?  (Dutch Design Week 2024).
 
Platform What Design Can Do (WDCD) geeft ontwerpers de gelegenheid om wereldverbeterende innovatieve strategieën en visies te presenteren, onder andere door middel van ontwerpwedstrijden. Winnaars krijgen begeleiding bij de uitvoering van die concepten en/of opschaling binnen hun praktijk. De Make It Circular Challenge, een initiatief van WDCD en Ikea Foundation, leverde dit jaar dertien winnaars op met veelbelovende  innovaties die gericht zijn op een herstellende en regeneratieve toekomst. Ze tonen de kracht van creativiteit: van zeewierverpakkingen van Mujō en upcyclingmarktplaatsen tot het Nederlandse bedrijf CoolBricks dat recyclebare en ongebakken bakstenen van lokale koeienmest en aarde maakt dat, vooralsnog in Oeganda, een betaalbare, schone, veilige en opschaalbare oplossing is voor mensen met lage inkomens.

Samenwerking van design met andere sectoren

Gezien de hedendaagse urgente wereldproblematiek ontstaat een groeiend aantal initiatieven waarin de krachten worden gebundeld om noodzakelijke systeemveranderingen te bewerkstelligen, met als doel meer slagkracht hebben en een betere toekomst ontwerpen.

Voorbeeld hiervan zijn initiatieven op het gebied van het klimaat en de gronstoffentransitie, die niet zelden worden geïnitieerd door bijvoorbeeld Rijkswaterstaat, provincies en gemeentes. Zo vroeg de Gemeente Terneuzen (in samenwerking met Regio Deal North Sea Port District (NSPD) en Provincie Zeeland) een ontwerpers Leonne Cuppen en Digna Knosse om de culturele broedplaats Nesse in Terneuzen op te zetten dat zich bezighoudt met zogeheten ‘forever chemicals’, zoals PFAS en lood. Het achterliggende idee volgens de initiatiefnemers is om niet te polariseren, maar ontwerpers met hun creatieve denkkracht mee laten praten over de aanpak van problematieken en samen oplossingen bedenken (MaterialDistrict Utrecht 2025b). Vanuit deze broedplaats wil Marte Mei bijvoorbeeld met haar door het Stimuleringsfonds ondersteunde project Pfas/Vlas de PFAS-vervuiling terugdringen door op vervuilde plekken vlas te verbouwen, te oogsten en er producten mee te ontwikkelen.
 
What if Lab (onderdeel van Dutch Design Foundation) werkt als matchmaker en facilitator aan langdurige, duurzame samenwerkingsverbanden tussen designstudio’s en organisaties, zoals Fokker Elmo en Leolux, bij het ontwerpen van oplossingen voor maatschappelijke problemen. Zo helpen ontwerpers ProRail bij het doel om alle NS-stations in Nederland in 2050 circulair te hebben ontworpen. Of Vattenfall, dat in 2024 met het project ‘Upcycled Turbines’ ontwerpers uitgedaagde nieuwe toepassingen te bedenken voor windturbines die het einde van hun levensduur hebben bereikt. Ontwerpers kwamen met verrassende oplossingen door het afval te benaderen als nieuwe middelen, zoals lokaal geproduceerde ‘tiny houses’ of drijvende huizen als oplossing voor het huizentekort.

Regeneratief ontwerpen

Regeneratief ontwerpen is werken aan een gezonde en leefbare omgeving, waarbij de mens onderdeel wordt van de ecosystemen van de aarde, zodat natuurlijke hulpbronnen via een kringloop uiteindelijk worden versterkt in plaats van uitgeput (Material District Utrecht 2025b). Dat gaat dus nog een stap verder dan duurzaamheid en het bedenken van biobased en circulaire producten en systemen.

Een toenemend aantal jonge talenten ziet het als een morele en ethische verplichting om zich als ontwerper in te spannen voor een betere toekomst van mens en aarde en kiest voor regeneratieve vraagstukken, zo is bijvoorbeeld te zien in de catalogus van de Design Academy Graduation Show 2024. Dit blijkt ook uit de subsidieaanvragen bij de regeling Vormgeving van het Stimuleringsfonds Creatieve Industrie: steeds meer projecten gaan over regeneratief ontwerpen en specifieker over materiaalonderzoek en het verduurzamen van de gehele ontwerpketen, zo blijkt uit gesprek met het Stimuleringsfonds.

Tijdens Material District Utrecht 2025, een platform waar in de breedte de nieuwste ontwikkelingen in innovatieve, duurzame, biobased, circulaire en regeneratieve materialen worden tentoongesteld, was deze benadering ook goed zichtbaar. Onder andere nieuwe bouwmaterialen van food waste zoals eierschalen, koffiedrab, cacao, kersen- en dadelpitten en walnootdoppen, maar ook wol, vilt en mycelium werden als veelbelovende materialen tentoongesteld in projecten voor gezonde (interieur)producten (Material District 2025a, 2025b).

Het smeden van ketens is belangrijk voor het opschalen en commercialiseren van biobased, circulaire en regeneratieve materialen. De omvang van die bewegingen is significant aan het groeien, blijkt uit gesprekken met de sector over de vele initiatieven waar ontwerpers deel van uitmaken in de wens om duurzame systeemveranderingen te realiseren. Ze ontwikkelen waardeketens als model voor nieuwe economische systemen en om de grondstoffentransitie te maken van een lineaire naar een circulaire economie.

Leonne Cuppen, Anne Ligtenberg en Marijn van der Poll werken bijvoorbeeld als een van de initiators en adviseurs aan het regeneratieve project Nieuw Zwanenburg samen met diverse opleidingen, waaronder een project met een dertigtal studenten van Design Academy Eindhoven. De 17-eeuwse hoeve annex creatieve maakplek met tien hectare grond net buiten Eindhoven, dient als onderzoekslaboratorium om gewassen zoals hennep, zonnekroon en olifantsgras te verbouwen en te ontwikkelen voor gebruik als biobased materialen in de grond, weg- en waterbouw. Ontwerpers, ondernemers, boeren, onderwijs- en (semi)overheidsinstellingen werken hierin samen. De uitkomsten van het project rond regeneratieve landbouw werd vorig jaar tijdens DDW gepresenteerd (Dutch Design Daily 2024).

Ook grotere partijen zijn betrokken, zoals Rijkswaterstaat en de onafhankelijke non-profit organisatie Building Balance, dat samen met diverse ministeries en provincies de Nationale Aanpak Biobased Bouwen (NABB) uitvoert. Het is gericht op het starten, stimuleren en ondersteunen van ketensamenwerkingen tussen de agrarische sector, verwerkers, de bouw en overheden en agendeert daarnaast de remmende regelgeving.

Ontwerpend onderzoek

Het vorige kabinet reserveerde negen miljoen euro voor ‘ontwerpend onderzoek’ (Stimuleringsfonds 2022) en onderstreepte daarmee dat ontwerpers belangrijke bijdragen kunnen leveren aan maatschappelijke problemen als de woningnood, eenzaamheid, armoede, klimaatverandering en de stikstofcrisis (Junte 2024). Ontwerpend onderzoek is een manier van ontwerpen waarbij de (social) designer nog meer dan voorheen een teamspeler is en al doende naar de beste oplossing zoekt. Het resulteert in samenwerkingen tussen ontwerpers en beleidsmakers, de politie of professionals in de zorg waarbij de belangrijke bijdrage van de ontwerper bestaat uit het maken van creatieve systeemanalyses en een out-of-the-box-aanpak om tot innovatieve oplossingen voor lastige vraagstukken te komen (Ibid.)

Om deze methode te stroomlijnen heeft het ministerie van OCW het Programma de Publieke Ontwerppraktijk (PONT) gelanceerd, dat wordt uitgevoerd door Dutch Design Foundation. Enkele pilots zijn al met succes afgerond, zoals het project van Afdeling Buitengewone Zaken en het ministerie van Sociale Zaken om burgers met een ‘laag doenvermogen’ te begeleiden bij (zorg)toeslagen. Ontwerpers in Arnhem zijn gematcht met energienetwerkleverancier Alliander om praktische creatieve concepten te bedenken voor de energietransitie, onder wie Rosalie Apituley. Ontwerpstudio Ink Social Design ontwikkelde het programma Bouw Box voor het personeel van ABN-Amro om vaderschapsverlof als nieuwe norm te introduceren. DDF zal PONT de komende drie jaar verder uitrollen in de vorm van lezingen, workshops en casestudies (Junte 2024).

Waar een aantal jaar geleden social design steeds meer maatschappelijk draagvlak kreeg (Dijksterhuis 2020), is het inmiddels een gevestigde vorm van design en flink in ontwikkeling. Zo zette de Raad voor Cultuur in 2023 de ontwerpkracht van ‘design thinking’ in om haar advies voor de herziening van het cultuurbestel te voeden (Raad voor Cultuur 2023). Social design werd binnen het Stimuleringsfonds Creatieve Industrie als volwaardige discipline behandeld binnen de regeling Vormgeving, maar wordt voor de cultuurplanperiode 2025-2028 meer omschreven als een brede beweging binnen de verschillende vakgebieden in de creatieve industrie (Stimuleringsfonds 2024). Binnen het fonds bestaan adviseurs die zich specifiek richten op social design subsidie-aanvragen.

Kunstmatige intelligentie (AI)

Kunstmatige intelligentie (AI) wordt al geruime tijd toegepast in het dagelijkse leven en binnen professionele omgevingen. Na een voorzichtige kennismaking tussen mens en AI volgde een verhouding waarin naast enthousiasme ook twijfel een rol begon te spelen. De beperkingen van generatieve AI begonnen zich duidelijk af te tekenen, met name beeldgeneratoren toonden hun fouten en bevooroordeelde, ‘normatieve’, kant: zo genereren ze een hand met zes vingers, of is een CEO of astronaut altijd een witte man (Junte 2024).

Binnen het designdomein is er inmiddels langzaam een gevorderde en gelijkwaardiger relatie tussen mens en AI aan het ontstaan, zo is te lezen in het Dutch Designers Yearbook ’24-’25 (Junte 2024, 84). Instrumenten als ChatGPT, Midjourney en Gemini worden met meer mate ingezet, en digitale ontwerpers laten hun beelden niet door maar mét Midjourney of Dall-E creëren. Promptenen beeldbewerking worden op zichzelf staande vaardigheden die steeds waardevoller worden voor designers om te bezitten. Een belangrijk aspect binnen deze ontwikkeling is het vergroten van kennis over de werking van AI en wat de beperkingen zijn. Better Images of AI laat zien dat het met dat bewustzijn de goede kant op lijkt te gaan: deze database met gratis afbeeldingen focust zich op realistische, ethische en niet-stereotype beeldgeneratie. Daarmee maken ze de complexe impact en werking van AI inzichtelijk (Ibid.).

Een voorbeeld van een project dat de relatie tussen mens en AI bevraagt is Poetics of Prompting, dat als expositie ook onderdeel uitmaakte van de DDW ‘24. MU Hybrid Arthouse en The Hmmm verkennen in dit project de nieuwe talen die voortkomen uit en rond de samenwerking tussen AI en menselijke creativiteit, oftewel: de relatie tussen prompting en poëzie. Hierin bevragen ze wat het betekent om de taal van de tool goed te spreken, en hoe je manieren kunt vinden om mét de machines te praten, in plaats van áls een machine. Lukt het bijvoorbeeld om een andere reactie te krijgen, als de gebruikte taal voor de prompt een meer creatieve of poëtische vorm aanneemt?

Het navigeren en inzetten van AI is dus een nieuwe competentie die designers nodig hebben. Zo laat ook het Future of Jobs Report 2025 van het World Economic Forum zien dat AI en ‘big data’ wereldwijd wordt gezien als de snelst groeiende vaardigheid voor de komende vijf jaar. AI heeft duidelijk toegevoegde waarde, vinden gesprekspartners uit de sector. Er zijn meer data en tools beschikbaar om concepten aan te toetsen, software kan sneller en eenvoudiger ontwikkeld worden, processen kunnen worden geautomatiseerd en AI kan bovendien creatief worden ingezet om ‘nieuwe’ beelden te creëren.

Er worden daarnaast nog steeds genoeg vraagtekens bij AI gesteld. Welke gevolgen heeft het voor de arbeidsmarkt van designers? Is het gebruik van AI ethisch verantwoord, en waar ligt de eigenaarschap als er AI aan een proces te pas komt? Hoe gaan we hier mee om en hoe beoordelen we dat? Een zorg is dat AI wordt gevoed en getraind door bestaande, veelal normatieve informatie die online staat en daardoor biased, bevooroordeeld, is. Het is juist belangrijk dat informatie uit verschillende gemarginaliseerde samenlevingen en sociale structuren – die vaak niet online te vinden zijn en juist dicht bij natuur en tradities staan –  betrokken worden in dit systeem (What Design Can Do Live 2024).

De BNO nam in 2024 een enquête af onder haar leden en vroeg ze naar hun mening over en ervaring met AI (BNO Branchemonitor 2025). De vragenlijst werd ingevuld door 37 ontwerpbureaus en 73 zelfstandig ontwerpers in Nederland. In onderstaande figuren zijn de resultaten te bekijken. Ook in de voorgaande editie van de BNO Branchemonitor stelde de BNO vragen over het gebruik, de invloed van en investeringen in AI: deze zijn terug te lezen op de vorige versie van deze pagina.

Female gaze

Gender(on)gelijkheid, diversiteit, inclusie en gelijkwaardigheid zijn nog steeds belangrijke thema’s binnen het design domein. De rol van vrouwen in design blijft een onderwerp dat in het specifiek onder de aandacht wordt gebracht door ontwerpers. Dat constateert ook het Stimuleringsfonds, waar zich binnen de regeling Vormgeving in 2024 een duidelijke toename aftekende van aanvragen voor projecten met een feministisch perspectief (Bijl 2024).

Binnen deze beweging ridiculiseren ontwerpers de male gaze en kaarten zij onderwerpen aan als feminisme, femicide en misogynie, als antidotum voor het dominante mannelijke perspectief (Junte 2024, 90). Daarnaast ontwerpen ze oplossingen voor problemen waar alleen vrouwen mee te maken hebben en weten ze onderbelichte taboeonderwerpen in de schijnwerpers te plaatsen. Een voorbeeld hiervan is Nienke Helder, die zich specialiseert in de vrouwelijke seksualiteit, onder andere met haar project Sexual Healing. Femicide wordt aangekaart door ontwerpers als Rachelle Jeuring en Stephanie Charis Bakker. En Anna Aagaard Jensen, die speelt met traditionele rolpatronen en vooroordelen over gender en manspreading, is de eerste radicaalfeministische ontwerper met een solo-expositie in een landelijk museum (het Centraal Museum Utrecht) (Junte 2024b).

Zo zijn er nog tal van voorbeelden te noemen: de Beroepsorganisatie Nederlandse Ontwerpers (BNO) plaatste portretten van vrouwelijke ontwerpers online onder de noemer ‘Female Gaze’, Pakhuis de Zwijger startte met FemCity een intersectioneel feministisch platform dat zich hard maakt voor gendergelijkheid, en in het Design Museum Den Bosch kun je in de tentoonstelling Vrouwen als technologie vier even belangrijke als problematische rollen ontdekken die vrouwen (kunnen) spelen: vrouwen als huismakers, rekenmachines, broedmachines en lustmachines (Design Museum Den Bosch 2025).

Vrouwelijke ontwerpers zijn gemiddeld ruim oververtegenwoordigd aan de diverse designacademies, maar zijn vervolgens ondervertegenwoordigd in het werkveld en op tentoonstellingen in musea en galeries. Onderstaande figuren laten het aantal vrouwelijke alumni zien bij de bachelor-opleidingen Beeldende kunst & Vormgeving, en Vormgeving of Design. In 2023 waren respectievelijk 66 procent en 70 procent van de alumni van deze opleidingen vrouw. Kijken we vervolgens naar cijfers uit de Collectieve Selfie 5 over het aantal werkzame vrouwen op de arbeidsmarkt in verschillende beeldende en vormgevende beroepen, tekent zich daar een andere verhouding af. In 2023 waren 45 procent van de grafisch ontwerpers en productontwerpers vrouw, en 58 procent van de beeldend kunstenaars vrouw. Het is lastig vast te stellen in welke beroepsgroep designers uiteindelijk werkzaam zijn: niet alle afgestudeerden van bovengenoemde opleidingen die uiteindelijk wel binnen hun vakgebied aan de slag gaan, zullen op de arbeidsmarkt geregistreerd staan in voorgenoemde beroepsgroepen. Toch is, zelfs als we ter vergelijking kijken naar het gemiddelde van de overige beroepsgroepen, het percentage werkzame vrouwen op de arbeidsmarkt altijd lager dan het percentage vrouwen dat afstudeerde.

Ambacht

Wellicht als tegenhanger van AI, en zelfs van de computer, zijn er opmerkelijk veel ambachtelijk gemaakte (interieur) ontwerpen met een letterlijke vingerafdruk van de maker. De Graduation Shows van verschillende academies en beurzen als Object Rotterdam (2025), maakten duidelijk dat de ambachtelijke, analoge manier van werken floreert.

Daarbij lijkt het een opvallende tendens dat de makers alles in eigen hand willen hebben. Ze ontwerpen namelijk ook eigen tools en creatieve machines om niet afhankelijk te zijn van bijvoorbeeld producenten en distributeurs. Op de DAE (Design Academy Eindhoven) hebben ontwerpers Kiki & Joost de Studio Thinking Hands opgezet, een studierichting die designstudenten kunnen volgen, waar geen computer te pas komt in het ontwerpproces. Deze studio versterkt de hang naar en speelt in op ambachtelijk werken.

Ambachten worden ook een steeds sterker onderdeel van alle andere designopleidingen. Studenten worden aangemoedigd ambachten zelf aan te leren, of werken samen met ambachtslieden in hun ontwerpproces. Dit werd ook benadrukt in gesprekken met makers/designers, die verder uitlegden dat ambachtslieden vaak minder zichtbaar zijn omdat ze weinig met een galerie of openbare instelling werken en hun werk vaak op internet verkopen. Verder zette het Stimuleringsfonds Creatieve Industrie in de afgelopen jaren een paar keer de ‘Open Oproep Eigentijds gebruik van ambachten’ uit, waarmee het fonds, met het oog op een duurzame toekomst van het ambacht, de gelijkwaardige samenwerking tussen ontwerpers en ambachtsbeoefenaars wil versterken (Stimuleringsfonds 2023).

Het Stimuleringsfonds constateert dat bij de aanvragen voor de regeling Vormgeving 2025 opmerkelijk veel projecten teruggrijpen naar ambacht, zo blijkt uit gesprek met het fonds. Dit doen aanvragers zowel om weer ‘traagheid’ in het ontwerpproces te brengen, als om meer terug te keren naar de kern van bepaalde ambachtelijke technologieën en methodieken. Vaak gaat dit gepaard met een breder onderzoek naar, bijvoorbeeld, de eigen familiegeschiedenis of migratieachtergrond in relatie tot specifieke vormen van cultureel erfgoed en ambacht. Een voorbeeld hiervan is het project ‘Tussen draden en geweven verhalen’ van Weefstudio Leatemia, een multidisciplinair cultuurproject dat is gericht op het samen met deelnemers maken, bespreken, herinterpreteren, vernieuwen en presenteren van het ambacht en cultureel erfgoed van Ikat.

Fair pay en fair practice

Fair pay en fair practice is in de beroepsgroep van designers en ontwerpers, net als in veel andere creatieve beroepsgroepen, nog niet altijd aan de orde. Een groot aantal ontwerpers is zzp’er, anderen zijn in loondienst bij een ontwerpbureau, en een derde groep werkt in loondienst binnen bedrijven, (semi-)publieke organisaties of maatschappelijke organisaties waar ontwerp niet de hoofdactiviteit is. In al die verschillende constructies van het beroep speelt de vraag wat een eerlijke en passende beloning is voor ontwerpers (Arnoldus et al. 2022). Ook is vanuit de overheid bijvoorbeeld de ARVODI (Algemene Rijksinkoopvoorwaarden voor diensten) niet goed afgestemd op de beroepsgroep . Platform ACCT (Arbeidsmarkt Culturele en Creatieve Toekomst) zet zich in voor ontwerpers door bijvoorbeeld de sector een handreiking te doen met een publicatie over tariefopbouw. Fair pay blijft een urgent onderwerp dat aandacht behoeft in de designsector.