Beeldende kunst

Organisaties

Bovenstaande figuren geven een indicatie van het aantal musea en galeries die opereren binnen de beeldende kunstsector. Naast musea en galeries spelen ook instellingen voor hedendaagse beeldende kunst (ook wel ‘presentatie-instellingen’ genoemd), kunstbeurzen, kunstacademies, postacademische instellingen en festivals een belangrijke rol in het beeldende kunstenveld. In de Collectieve Selfie 5: cijfers en trends in de beeldende kunst (Vinken et al. 2025) is een overzicht te vinden van de zelfstandige post-academische instellingen (4 in 2025, waarvan twee in Amsterdam, één in Oisterwijk en één in Maastricht), instellingen voor hedendaagse beeldende kunst (98 in 2025 verspreid door het hele land, op basis van het ledenaantal van De Zaak Nu) en kunstbeurzen (15 in 2021). Recente informatie over beeldende kunstfestivals is niet beschikbaar, maar een eerdere editie van de Collectieve Selfie liet zien dat er in 2019 sprake was van bijna 100 beeldende kunstfestivals. Naast het aantal organisaties, wordt in de Collectieve Selfie 5 onder andere een weergave gemaakt van de beschikbare informatie over financiering van postacademische instellingen en festivals, die in de komende jaren waarschijnlijk aangevuld zullen worden vanuit de sector.

Het CBS verzamelt cijfers over musea en maakt daarin een onderscheid tussen musea voor kunst, geschiedenis, bedrijf & techniek en natuurhistorie & volkenkunde. De categorie ‘kunst’ beslaat een brede categorie musea voor verschillende soorten kunst, en gaat dus niet specifiek over musea voor beeldende kunst.

Arbeidsmarkt

Bezoek & beoefening

Geldstromen

Fair pay & Fair practice

Fair Pay

Fair Pay is een essentiële stap om het inkomen van beeldend kunstenaars dichter naar het Nederlandse gemiddelde te brengen en is noodzakelijk om de sector duurzaam, wendbaar en weerbaar te maken. Uit verschillende onderzoeken blijkt dat de beeldende kunstsector een grote achterstand heeft op dit gebied. In 2023 is in kaart gebracht wat de meerkosten zijn voor Fair Pay in de culturele sector: voor de categorie ‘Beeldende kunst en creatieve industrie’ is 3,2 miljoen euro nodig. 63 procent daarvan (2 miljoen euro) is nodig voor de beeldende kunst. Dit hoge percentage wordt veroorzaakt doordat de beeldende kunst veel kleine en middelkleine organisaties telt die slechts kortdurend of beperkt subsidie ontvangen. Van de meerkosten binnen de beeldende kunst en creatieve sector heeft bijna de helft (1,5 miljoen euro) betrekking op meerkosten van personeel in loondienst en iets meer dan de helft (1,7 miljoen euro) op zzp’ers (Geukema et al. 2023).

Om Fair Pay te bewerkstelligen heeft de sector een aantal instrumenten ontwikkeld, zoals de Richtlijn functie- en loongebouw instellingen voor beeldende kunst van De Zaak Nu, en cao’s zoals de Museum cao. Ook is er sinds 2017 de Richtlijn Kunstenaarshonorarium. Uit een evaluatie van de richtlijn is duidelijk geworden dat in de periode 2018-2020 presentatie-instellingen hiervoor de meeste fondsenaanvragen deden (Berenschot 2021). Ook liet de evaluatie zien dat de richtlijn werd beschouwd als een nuttig instrument, maar dat er een wens was voor verdere verfijning en differentiatie in de richtlijn. Op basis van deze evaluatie is de Richtlijn Kunstenaarshonorarium herijkt, met meer mogelijkheden tot differentiatie namelijk  flexibele op- en afbouwuren, aanvullende artistiek-inhoudelijke werkzaamheden en grootte van de instelling (Goudriaan et al. 2023). De nieuwe voorgestelde richtlijn, die per 1 januari 2025 zou gelden, ging echter gepaard met onduidelijkheden. Ook zouden bij zowel kunstenaars als instellingen de aanpassingen tot onvoorziene financiële gevolgen kunnen leiden (fairPACCT 2025). Een onafhankelijke second opinion (Social Finance Matters) is ingeschakeld om de richtlijn opnieuw te onderzoeken. Naar aanleiding daarvan zal voor 1 september 2025 duidelijkheid moeten komen over de te volgen richtlijn. In de tussentijd kunnen organisaties bij het Mondriaanfonds een tegemoetkoming aanvragen met zowel de nieuwe als klassieke Richtlijn Kunstenaarshonorarium.

Fair Practice

De Fair Practice Code werd in 2017 gelanceerd en gaat over méér dan alleen Fair Pay – het dient als moreel kompas voor iedereen die in de culturele sector werkt en onderschrijving ervan (‘pas toe én leg uit’) is een voorwaarde voor subsidietoekenning voor gesubsidieerde instellingen. Verschillende instellingen proberen de laatste jaren vanwege de nog altijd hardnekkige ongelijkheden de druk op te voeren en de toegenomen aandacht voor inclusie en diversiteit om te zetten in structurele, concrete verandering. Zo presenteerden De Zaak Nu en Kunsten ’92 in 2021 Fair care: gedragscode en protocol. Deze aanvulling op de Fair Practice Code zou aan de hand van duidelijke richtlijnen een belangrijke stap richting veiligere, inclusieve werksferen kunnen betekenen. Verschillende fondsen en instellingen zetten sterker in op het naleven van de Fair Practice Code door hiervoor meer handvatten te bieden. De Gallery Fair Practice Code is zo’n tool om Fair Practice beter te incorporeren in de galeriesector. Het Mondriaan Fonds stelt de Gallery Fair Practice Code inmiddels als vaste voorwaarde voor galeries die bijvoorbeeld een bijdrage willen ontvangen voor een buitenlandse kunstbeurs. Het doel is om te zorgen dat de principes uit de Fair Practice Code ook vanzelfsprekend worden in de galeriesector (Mondriaan Fonds z.j.).

Verbinding met de regio

Cultuur moet beter toegankelijk worden voor de regio – zo geldt voor de hele cultuursector na kritiek in de afgelopen jaren op een oneerlijke verdeling van overheidsondersteuning waarbij sommige regio’s er bekaaid van afkwamen. De Raad voor Cultuur sprak zich hierover uit in het stelseladvies Toegang tot cultuur (2024). Ook het Interprovinciaal Overleg (IPO) en Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG) onderschrijven het belang hiervan. Als gevolg van deze focus op de regio zetten ook de Rijkscultuurfondsen zich in om te onderzoeken hoe zij zich beter kunnen verbinden met de regio en de afstand tot de fondsen te verkleinen. Zo heeft bijvoorbeeld het Mondriaanfonds haar team van regiomakelaars uitgebreid en een regio coördinator aangesteld.

De beeldende kunstsector is sterk verbonden met lokaal beleid. Dit toont zich onder meer wanneer de inkomstenmix van musea voor beeldende kunst wordt vergeleken met die van overige musea. Daaruit blijkt dat musea voor kunst voor een groter deel van hun inkomsten afhankelijk zijn van gemeentelijke subsidies dan andere musea. In het financieren van beeldende kunst geven de gemeenten die geld krijgen uit de Decentralisatie-Uitkering Beeldende Kunst en Vormgeving al jaren het grootste deel van dit budget uit aan musea (Vinkenburg et al. 2018). Het aandeel van presentatie-instellingen stijgt eveneens, maar met 8 procent komt dit nog lang niet in de buurt van de 63 procent die musea voor beeldende kunst ontvangen (Ibid.).

Kunstmusea na corona

De culturele sector staat steeds steviger in de schoenen sinds het einde van de coronapandemie. Dit geldt ook voor kunstmusea. In 2023 hadden musea voor kunst een eigen inkomen van 257 miljoen euro, waarmee het uit is gestegen boven het pre-pandemie niveau van 2019 (237 miljoen euro) (zie figuur ‘eigen inkomsten musea voor kunst’ onder ‘Overzicht  en kerncijfers’). Ook het aantal bezoekers blijft stijgen, laten cijfers uit de Collectieve Selfie 5 en Museana zien (zie onderstaande figuren). Bij musea voor beeldende kunst zien we dat de omvang van het publiek weer bijna – maar nog niet helemaal – terug is op het niveau van voor de pandemie. Wel is een verandering in samenstelling van het publiek zichtbaar: het gemiddelde aantal bezoeken van volwassenen tussen 18-64 jaar blijft aan de lage kant ten opzichte van de andere leeftijdsgroepen, die weer nagenoeg op hetzelfde niveau zijn als 2019 (Vinken et al. 2025). Ook het brancheonderzoek Museumcijfers 2023 laat zien dat het binnenlands bezoek weer op het niveau is van 2019, hoewel het buitenlands bezoek nog niet volledig is hersteld (Museumvereniging 2024). De Collectieve Selfie 5 laat verder met cijfers over het aantal werkzame personen in musea zien dat musea in de coronajaren op grote schaal afscheid hebben moeten nemen van o.a. freelancers (‘overige bezoldigden’) – en in 2022 is juist bij deze groep weer een sterk herstel te zien (Vinken et al.  2025).

Toch blijven vooral de kleine en middelkleine musea zich financiële zorgen maken. In 2023 ontvingen zij beduidend minder bezoeken dan in 2019: voor kleine musea geldt dit met -33 procent, voor middelkleine musea met -18 procent (Museumvereniging 2024). Dit geldt overigens voor alle musea samengenomen, niet alleen voor kunstmusea.

Internationale kunstmarkt

Mondiaal gezien is de kunstmarkt hersteld van de coronapandemie. In 2021 en 2022 steeg de totale waarde van de verkopen op de kunstmarkt ten opzichte van 2020. In 2023 daalde de waarde 4 procent ten opzichte van het jaar ervoor (naar 65 miljoen dollar). Toch blijft de totale waarde van het aantal verkopen op de internationale kunstmarkt boven het niveau van 2019 (toen 64,4 miljard dollar) (McAndrew 2024). Wel is de groei van de markt minder hoog dan verwacht, onder andere vanwege politieke en economische instabiliteit wereldwijd (McAndrew 2023). Ondanks de terugval van de totale waarde van de verkopen in 2023, is de hoeveelheid transacties dat jaar wel gestegen (met 4 procent ten opzichte van 2022) – er waren vooral meer transacties op lagere prijsniveaus en minder transacties aan de bovenkant van de markt (McAndrew 2024).

‘Online-only’ verkopen op de internationale markt blijven stijgen, ondanks de afname van de totale waarde van alle verkopen. In 2023 werd er voor 11,8 miljard dollar online verkocht, een stijging van 7 procent ten opzichte van 2022. De online verkopen zijn twee keer zo groot als in 2019 en de jaren daarvoor, en maken in 2023 liefst 18 procent uit van de totale marktomzet (Ibid.). Cijfers over online aankopen bij Nederlandse galeries versterken het beeld van een sterke stijging van online verkopen. Het Onderzoek Kunstmarkt 2021 (NGA 2022) laat zien dat in 2017 kopers online kochten op de website van de kunstenaar (8 procent) of website van de galerie (6 procent), waar dit in 2021 een flink groter aandeel is van 20 procent online aankopen op de website van de kunstenaar en 18 procent op de website van de galerie.

Het zou waardevol zijn om inzicht te krijgen in het aandeel dat Nederlandse kunstenaars uitmaken van de internationale kunstmarkt. De hedendaagse beeldende kunst vormt een belangrijke afzetmarkt voor de beeldende kunstsector, en die hedendaagse kunstmarkt opereert voor een belangrijk deel internationaal. Er zijn nog geen cijfers beschikbaar die inzichtelijk maken hoeveel Nederlandse kunst er wordt verkocht aan/in andere delen van de wereld. Wel heeft DutchCulture een database beschikbaar waarin het activiteiten van Nederlandse kunstenaars in het buitenland bijhoudt. Daarin valt te zien dat de beeldende kunstsector in 2023 goed is voor 12 procent van alle internationale activiteiten van de Nederlandse cultuursector (DutchCulture 2023). In 2024 vinden de activiteiten van Nederlandse kunstenaars plaats in Europa (61 procent), Azië (20 procent), Noord-Amerika (14 procent), Zuid-Amerika en de Cariben (2 procent), Oceanië (1 procent) en Afrika (1 procent). Sinds 2017 zijn deze verhoudingen min of meer gelijk gebleven, hoewel het aantal activiteiten in Europa gestaag blijft stijgen (DutchCulture 2024).

Diversiteit, inclusie en gelijkwaardigheid

Aan initiatieven om diversiteit, inclusie en gelijkwaardigheid te bevorderen lijkt er binnen de beeldende kunst geen gebrek. Sommige instellingen richten zich vooral op het betrekken van publiek, zoals het toegankelijk maken van exposities voor bezoekers met een beperking. Andere instellingen zijn vooral bezig met de inhoud van hun exposities, door een kritische blik op de vaste collectie te werpen, hun koloniale verleden te onderzoeken en te focussen op dekolonisatie, of genderdiversiteit en meerstemmigheid mee te laten wegen in het aankoopbeleid. Mede in het verlengde hiervan vindt rondom het taalgebruik in exposities ook veel reflectie plaats. Verschillende inzichten met betrekking tot inclusieve expositieteksten zijn samengevat in de Handreiking Waarden Voor Een Nieuwe Taal van Code Diversiteit & Inclusie (Samuel 2022) en Woorden doen ertoe (Modest 2018).

De openheid rondom het thema neemt toe. Een voorbeeld hiervan is het Stedelijk Museum Amsterdam dat zijn veranderingsproces richting meer diversiteit en inclusie in het museum liet vastleggen in de documentaire White Balls on Walls. Dit heeft een impuls gegeven aan deze discussies binnen het domein Beeldende kunst, waar in toenemende mate wordt gereflecteerd op de ongelijkheden die binnen het domein – en de samenleving – spelen. Toch is het maar de vraag of reflectie zich altijd vertaalt naar daadwerkelijke kansengelijkheid, zowel wat inkomsten als wat invloed betreft. Ongelijkheid blijkt namelijk op verschillende vlakken ongewenst gedrag in de hand te spelen, waarover ook op Nederlandse kunstacademies en binnen organisaties voor beeldende kunst veel meldingen zijn binnengekomen (Leden 2022).

Bovenstaande figuren zijn afkomstig uit het onderzoek Diversiteit van personeel, zelfstandigen toezichthouders en adviseurs in de culturele en creatieve sector: wat is de stand in 2024? (Bosma et al. 2025). Ze laten diversiteit in de zin van herkomst, sekse en leeftijd zien per culturele discipline: de cijfers hebben betrekking op het personeel (inclusief betaalde stagiairs) van gesubsidieerde instellingen. Beeldende kunst, musea en erfgoed worden hier gezamenlijk als één discipline beschouwd. Wat betreft herkomst laten de cijfers zien dat binnen deze categorie 74 procent van het personeel een Nederlandse herkomst heeft, 11 procent een Europese herkomst en 15 procent een buiten-Europese herkomst. Daarmee heeft de categorie beeldende kunst, musea en erfgoed het grootste aandeel personeel met een Nederlandse herkomst ten opzichte van de andere disciplines, waar relatief vooral meer werkenden zijn met een buiten-Europese herkomst (film uitgezonderd). De verhoudingen bij beeldende kunst, musea en erfgoed wijken echter niet opvallend veel af van het landelijke gemiddelde: daar heeft in 2023 75 procent van de werkenden een Nederlandse herkomst, 9 procent een Europese herkomst en 16 procent een buiten-Europese herkomst.

Wat betreft leeftijd is de grootste groep werkenden tussen de 35 tot 65 jaar binnen de beeldende kunst, musea en erfgoed (61 procent). Met de verdeling van de leeftijdscategorieën wijkt deze discipline daarmee niet bijzonder af van de andere disciplines: allen bij film is er een aanzienlijk grotere groep jonge mensen tot 35 jaar werkzaam. Landelijk gezien is de verdeling wel anders: daar is 43 procent jonger van 35 jaar, 53 procent 35 tot 65 jaar en 4 procent 65 jaar en ouder. Er werken dus bovengemiddeld meer mensen tussen 35 en 65 jaar in de beeldende kunst, musea en erfgoed sector (dit geldt echter ook voor de meeste andere culturele sectoren).

Gender(on)gelijkheid

De positie van vrouwen in de beeldende kunst is achtergesteld op die van hun mannelijke collega’s, zo blijkt uit verschillende onderzoeken (o.a. door Women Inc. in 2021 (Heithuis et al. 2021) en Boekmanstichting in 2024 (Haeren et al. 2024)). Aan het onderwerp worden in de laatste jaren regelmatig nieuwsberichten en programma’s gewijd en het neigt de boventoon te voeren in gesprekken over diversiteit en inclusie binnen de beeldende kunst.

Bovenstaande figuren laten wat betreft sekse zien dat er 65 procent vrouwen en 35 procent mannen werkzaam zijn bij gesubsidieerde instellingen binnen de beeldende kunst, musea en erfgoed. Vrouwen zijn dus in een ruime meerderheid, wat redelijk overeenkomt met de andere disciplines. Het onderzoek Vrouwelijke beeldend kunstenaars in Nederland: arbeidsmarktpositie, carrièreverloop, representatie (Haeren et al. 2024) laat zien dat van het aantal beeldend kunstenaars dat in Nederland werkzaam is, er tussen 2017-2022 gemiddeld 54 procent vrouw was en 46 procent man. Verder laat dit onderzoek zien dat van de afgestudeerde beeldend kunstenaars tussen 2002-2022 gemiddeld 64 procent vrouw is. Er studeren dus meer vrouwen af als beeldend kunstenaar dan dat er uiteindelijk werkzaam zijn op de arbeidsmarkt.

De reden hiervoor is vanuit de cijfers niet aan te tonen, maar vanuit gesprekken die voor het onderzoek (Haeren et al. 2024) gevoerd zijn met de sector valt op te maken dat de ontoegankelijkheid van de beeldend kunstsector voor kustenaars met (jonge) kinderen hierin mogelijk een rol speelt. Er is in de afgelopen jaren dan ook in toenemende mate aandacht voor de positie van ouders (en in het specifiek moeders) die als beeldend kunstenaar werken. Het enquête-onderzoek Zwangerschap & ouderschap in de beeldende kunstsector laat zien dat een meerderheid van de kunstenaars (zowel man als vrouw) het ouderschap geheel of gedeeltelijk onverenigbaar vindt met een carrière in de beeldende kunst. Ook ervoer 64 procent van de ondervraagde vrouwen negatieve stereotypering rondom hun zwangerschap, waar mannen dit niet of nauwelijks ervaarden. Het Mondriaan Fonds heeft, in reactie op geluiden over de ontoegankelijkheid van de beeldende kunstsector voor ouders, in 2024 de ‘Voucher Kunstenaar met kind’ in het leven geroepen. Ouders kunnen deze aanvragen wanneer zij financiële ondersteuning nodig hebben in de zorg voor hun niet-leerplichtige kind wanneer zij bijvoorbeeld een residentie volgen.

Het onderzoek van Haeren et al. (2024) maakt bovendien duidelijk dat het gemiddelde persoonlijk inkomen van vrouwelijke beeldend kunstenaars 20 procent lager is dan dat van hun mannelijke collega’s – hoewel dit nóg lager is bij het totaal van de overige creatieve beroepen (20 procent) (zie onderstaande figuur). Het onderzoek naar diversiteit onder personeel laat verder zien dat vrouwen van 35 jaar en ouder substantieel minder vaak hoge salarissen verdienen dan mannen van dezelfde leeftijd (Bosma et al. 2025). Dat beeld komt overeen met een verkennend onderzoek van het Verwey-Jonker instituut, waarin respondenten aangaven dat vrouwen naar hun idee oververtegenwoordigd zijn in de sector als geheel, maar dat de hoge functies voornamelijk door witte mannen worden bekleed (Bosma et al. 2025, De Wit et al. 2023). Deze laatste observatie geldt overigens voor de culturele en creatieve sector in zijn geheel, en niet alleen voor beeldende kunst.

Bestaande onderzoekennaar de representatie van vrouwen in musea maken duidelijk dat vrouwen sterk ondervertegenwoordigd zijn binnen verschillende onderdelen van de kunstwereld. Cijfers over de representatie van kunst van vrouwelijke makers in musea ontbreekt nog op landelijk schaal. Er zijn echter waardevolle initiatieven zoals ‘De Collectie Nederland in Cijfers’ van Metropolis M die, hoewel de cijfers een schatting betreffen en in 2024 slechts 14 musea aan kunnen geven hoe de verdeling m/v/x is binnen hun collectie, duidelijk laten zien dat kunst van vrouwen ondervertegenwoordigd is in museumcollecties.  

Tot slot is over de representatie van vrouwelijke kunstenaars op beurzen en in galeries in Nederland nog onvoldoende bekend, al laten de beschikbare cijfers zien dat het aandeel vrouwelijke kunstenaars op internationale beurzen de afgelopen jaren is gestegen (zie onderstaande figuur).

Waar sommige instellingen al grote stappen zetten richting een programmering, personeel, publiek en partners die inclusiever en diverser zijn, weten andere instellingen niet altijd waar ze moeten beginnen, en zien ze het toewerken naar diversiteit, inclusie en gelijkwaardigheid als een grote en complexe opgave (Borg 2020). Wat betekenen diversiteit en inclusie op instellingsniveau? Hoe kunnen verschillende instellingen het beste invulling geven aan deze begrippen? Moeten bestaande collecties fundamenteel aangepast worden, of is een nieuwe, ‘kritische’ lezing voldoende? De themarapportage Diversiteit, inclusie en gelijkwaardigheid gaat hier verder op in en laat zien welke metingen al gedaan worden, maar gaat ook in op de complexiteit van het meten van diversiteit. Is het wel mogelijk om het effect van verschillende aanpakken op een overzichtelijke manier te meten, of zijn diversiteit en inclusie niet kwantitatief te vatten? Dergelijke vraagstukken worden steeds meer het hoofd geboden en zullen de komende jaren nog veel verschillende antwoorden oproepen – maar dat een grondige discussie rond (on)gelijkheid, diversiteit en inclusie zich nu manifesteert in de beeldende kunst is duidelijk.

Digitalisering

Digitalisering heeft een diepgaande invloed op de beeldende kunst, zo beschrijft de publicatie Waarde van beeld, beeld van waarde (Manshanden 2023). Steeds vaker ontstaan hybride vormen of digitale werken. Tegelijkertijd draagt de winst die digitalisering kan opbrengen, bijvoorbeeld in het verhogen van bereik en toegang, vooralsnog niet bij aan betere economische posities van makers. De online omgeving draait om ‘delen’, het incasseren van een redelijke vergoeding voor ‘content’ (zij het amateurkunst of professionele beeldend kunst) is daarom geen eenvoudige zaak. Voor de vele manieren waarop beeld online kan worden gebruikt, is voor beeldend kunstenaars nog niet altijd een passende compensatie beschikbaar – al zet auteursrechtenorganisatie Pictoright zich in voor vergoedingen voor visuele makers.

Het onderzoek Online inbreuken in beeld (Blaker et al. 2025) brengt het onrechtmatige online gebruik van foto’s is in beeld, naar aanleiding van een motie die door de Tweede Kamer werd aangenomen over de noodzaak tot een eerlijke vergoeding voor fotografen van het online gebruik van hun foto’s. In het onderzoek wordt gefocust op ‘kleine gebruikers’ (privépersonen, kleine niet-commerciële organisaties zoals stichtingen en verenigingen, en zzp’ers). Het onderzoek laat zien dat er onder deze kleine gebruikers een laag kennisniveau is over beeldrecht: van het bestaan weet men wel af, maar welke regels er precies aan kleven is voor velen onbekend. Van alle kleine gebruikers (zo’n 286 tot 360 duizend) plaatsen jaarlijks zo’n 30 procent een foto waarbij een online inbreuk plaatsvindt – het gaat uiteindelijk om honderdduizenden inbreuken per jaar. Slechts een klein deel van die gebruikers is zich ervan bewust dat ze een inbreuk doen op beeldrechten. Het onderzoek laat verder ook zien dat er een substantiële kloof is tussen de jaarlijkse licentiewaarde die fotografen door de online inbreuken misgelopen (tussen de 26,9 en 36,4 miljoen euro) en de betalingsbereidheid hiervan door de kleine gebruikers (tussen de 1,4 en 1,9 miljoen euro). Dit komt volgens focusgroepgesprekken die voor het onderzoek zijn gevoerd overeen met het gevoel van fotografen, die zeggen weinig waardering te voelen voor hun vak (Blaker et al. 2025).

Signalen vanuit verschillende culturele domeinen duiden er verder op dat er grenzen zijn aan de inzet van digitale middelen in het bereiken van publiek. Zo vond ook tijdens de coronapandemie de eerste interactie van een kunstkoper met een kunstwerk vaak op locatie plaats, en niet online (NGA 2022). De coronajaren gaven voor musea echter een positieve impuls aan het digitaal beschikbaar maken van hun collectie. In 2023 is 70 procent van permanente collectie van musea via internet toegankelijk voor het publiek – in 2015 was dit nog maar 23 procent (Museumvereniging 2024). Het aantal musea dat een online activiteit aanbiedt is in 2022 vooral onder de kleine en middelkleine musea afgenomen (ruim 30 procent). Bij de grotere musea is die daling minder sterk. In 2023 zet de ontwikkeling van die daling door, behalve bij de middelkleine musea. Die laten als enige een toename in online aanbod in activiteiten zien (Museumvereniging 2024). Zie de pagina Erfgoed voor een verdere uiteenzetting van cijfers over online activiteiten van musea.

Fotografie

Fotografie is met de komst van de smartphone een alomtegenwoordig medium geworden, het dringt door in alle haarvaten van de maatschappij. Het brengt ons nieuws, illustreert teksten, vertelt verhalen in tijdschriften en boeken en verkoopt producten en diensten (Prüst 2025). Fotografie laat zich niet makkelijk afbakenen omdat het vele verschijningsvormen kent en binnen een groot aantal culturele disciplines voorkomt. Het bevindt zich echter zowel in het domein van de cultuur als het domein van media en creatieve industrie, maar kan daarbinnen ook weer in elkaar overvloeien (Prüst 2025). Fotografie kent in Nederland eigen musea, kunstbeurzen, galeries en beroepsverenigingen. In 2022 genereerde de bedrijfstak fotografie (waaronder fotochemische producten, fotograferen en ontwikkelen, de apparatuur, licenties en royalty’s vallen) ruim 1 miljard euro aan toegevoegde waarde voor de Nederlandse economie – goed voor 3,5 procent van de totale toegevoegde waarde die de gehele sector cultuur en media levert aan de Nederlandse economie (CBS 2025). Toch is er bijvoorbeeld vanuit de Raad voor Cultuur geen apart sectoradvies voor fotografie en worden er vanuit de BIS (culturele basisinfrastructuur) geen fotografie-instellingen gefinancierd. Fotografen dreigen voor subsidieaanvragen tussen wal en schip te vallen, zo illustreert ook het advies Toegang tot cultuur van de Raad voor Cultuur (2024b, 86) – dit geldt overigens ook voor andere disciplines zoals hiphop en games. Ook de essaybundel Scherpstellen van het Mondriaan Fonds (2023) laat zien dat niet iedereen het bijvoorbeeld eens is over de vraag of fotografie thuishoort binnen de beeldende kunst (Mondriaan Fonds 2023). Zoals blijkt uit verschillende brandbrieven voelt de fotografische sector zich onvoldoende erkend (Kruit 2022).

Er zijn weinig data over de fotografiesector beschikbaar en de data die beschikbaar zijn worden niet op een centrale plek samengebracht. Ondersteund door de fotografiesector bracht Marc Prüst daarom in 2025 een verkenning uit van de fotografiesector. In dit onderzoek wordt in kaart gebracht welke beschikbare gegevens er zijn over onder andere de beroepspraktijk, geldstromen, onderwijs, vrijetijdsbesteding en instellingen binnen de (culturele) fotografie. Het is een relevante eerste inventarisatie van de fotografiesector in cijfers. Toch ontbreken er nog meerjarige en betrouwbare bronnen die fotografie als zelfstandig afgebakende sector in beeld brengen. Het onderzoek roept dan ook de fotografiesector zelf op om structureel en gezamenlijk gegevens te monitoren, opdat die de bodem kunnen vormen van een betere verankering van fotografie in het Nederlandse cultuurbestel (Prüst 2025).

Wat weten we wel?

Financiering

Wat betreft ondersteuning vanuit het Rijk ontbreken fotografie-instellingen in de BIS en wordt in de cultuurplanperiode 2025-2028 alleen FOTODOK (platform voor fotografie in Utrecht) via het Mondriaan Fonds door het Rijk gefinancierd. Vanuit de Erfgoedwet wordt van de specifieke fotografiemusea alleen het Nederlands Fotografiemuseum (Rotterdam) structureel gefinancierd. Er zijn echter wel andere musea die fotografie beheren in hun collectie die ook vanuit de Erfgoedwet financiering ontvangen, zoals het Eye Filmmuseum en het Rijksmuseum. De Raad voor Cultuur zegt over de BIS in haar Advies Culturele basisinfrastructuur 2025-2028, dat het opvallend is dat veel aanvragende instellingen de grenzen van hun discipline opzoeken en daar overheen stappen door andere kunstvormen en genres te incorporeren. “Dit leidt er toe dat interdisciplinariteit meer ruimte krijgt en dat kunstvormen en genres als fotografie, musical en circustheater toch deel uitmaken van het BIS-aanbod zelfs al zijn er geen specifieke fotografie-, musical- en circusinstellingen tot de BIS toegelaten” (Raad voor Cultuur 2024a, 11). De Raad voor Cultuur ziet fotografie dus voornamelijk terug in cross-overs, wat een terechte observatie is, maar wat er ook voor kan zorgen dat fotografie als zelfstandige discipline buiten de boot valt – dat geldt voor zowel fotografen als fotografie-instellingen (Raad voor Cultuur 2024a, 2024b p.86).

Aantal bedrijven

Het CBS heeft cijfers beschikbaar over de bedrijfstak Fotografie (74201) (exclusief bedrijven voor foto-ontwikkeling), waaronder echter geen fotografen worden gespecificeerd die als kunstenaar werken. Bijvoorbeeld: een kunstenaar die fotografie als (voornamelijk) medium gebruikt en zich laat registreren als beeldend kunstenaar in het handelsregister, komt in de cijfers terug als beeldend kunstenaar terwijl die in de praktijk als fotograaf gezien wordt. Dezelfde mogelijke overlap geldt overigens voor designers en beeldend kunstenaars. Daarnaast komt fotografie zoals eerder gezegd binnen een groot aantal (culturele) disciplines voor. Het is dus lastig om in één oogopslag vat te krijgen op de omvang van fotografie als sector. Onderstaande cijfers van het CBS geven wel een duidelijk overzicht van het aantal vestigingen van fotografie bedrijven, hoeveel mensen daar werken en hoe deze zich verspreiden over het land.

Deze cijfers van het CBS laten zien dat het aantal fotografie bedrijven in de afgelopen 15 jaar een continue stijging doormaakt, en dat het aantal in die tijd ruim verdubbeld is. Dit is een opvallende ontwikkeling als we bedenken dat fotografie in die periode ook voor iedereen toegankelijk is geworden middels de smartphone. De cijfers laten ook zien dat bijna alle fotografen als zzp’er werken: de groep fotografie-vestigingen met 1 medewerker is veruit het grootste. In het onderzoek van Prüst (2025) wordt een verdere splitsing gemaakt tussen fulltime en parttime banen in de fotografie. Veruit de meeste fotografen zijn gevestigd in Noord- en Zuid-Holland, gevolgd door Noord-Brabant en Gelderland. Toch hoeft het niet zo te zijn dat al deze fotografen actief zijn in de cultuursector. Hier zitten dus ook bruiloftsfotografen tussen bijvoorbeeld.

Wat willen we nog meer weten over fotografie?

Waar in andere domeinen brancheorganisaties zoals de Museumvereniging of de VNPF (Vereniging Nederlandse Poppodia en Festivals) gegevens op systematische wijze verzamelen en ontsluiten over hun leden, ontbreekt binnen de fotografie nog een vergelijkbare informatiestructuur. Denk aan gegevens over de beroepspraktijk (waaronder het aandeel autonoom werkende fotografen), aanbod, publieksbereik, subsidiestromen en de verwevenheid met andere domeinen zoals media en design. Ook de data vanuit het CBS laten zich nog onvoldoende uitsplitsen. Fijnmazige data zijn van belang om fotografie beter in beeld te brengen. Vanuit de Cultuurmonitor zullen we de ontwikkelingen in de sector blijven volgen en de beschikbare data zichtbaar maken. We constateren – in lijn met het advies van de Raad voor Cultuur – dat het huidige systeem van dataverzameling en beleid niet altijd toegankelijk is voor alle vormen van cultuur. Dit geldt niet alleen voor fotografie, maar ook voor domeinen als hiphop, games en digitale cultuur, die vaak tussen wal en schip vallen (zie ook Raad voor Cultuur 2024b, 86). In samenspraak met het veld willen we in de Cultuurmonitor blijven werken aan betere zichtbaarheid en erkenning van de breedte van cultuur in al haar disciplines en verschijningsvormen.