Architectuur

Domein

De domeinpagina Architectuur gaat in op ontwikkelingen binnen het werkveld van ruimtelijk ontwerpers in Nederland. Architectuur als domein omvat de vier disciplines architectuur, stedenbouw, interieurarchitectuur en tuin- en landschapsarchitectuur. Samen met het domein Design valt Architectuur onder de bredere ontwerpsector. 

Depot Boijmans Van Beuningen / Fotografie: Lisa Maatjens

Samenvatting

Ruimtelijke ontwerpopgaven spelen in Nederland op elk schaalniveau: van verbouwingen tot gebouwen, en van stedenbouwkundige plannen voor woonwijken tot regionale landschapsontwerpen. De opdrachten komen tot stand via uiteenlopende opdrachtgevers en op diverse manieren, waarbij ook het takenpakket per project sterk kan verschillen. Aldus kenmerkt de ruimtelijke ontwerpsector zich door een grote diversiteit aan werkvormen. 

Ook wordt er steeds meer van de sector gevraagd. Een stapeling van maatschappelijke opgaven – waaronder klimaatadaptatie, woningbouw en zorgvraagstukken – vraagt niet alleen om slimmer gebruik van gebouwen en grond, maar ook om bredere kennis uit vakgebieden zoals ecologie, sociologie en ouderenkunde. Deze toenemende druk komt boven op de al bestaande hoge werkdruk en vaak ongunstige werkomstandigheden waar ruimtelijk ontwerpers mee te maken hebben.

Overzicht en kerncijfers

Ruimtelijk ontwerpers, waaronder architecten, geven vorm aan de ruimte waarin wij wonen, werken en recreëren; van interieur tot gebouw en van stad tot landschap. De gebouwde omgeving vormt de culturele onderlegger waarop mensen gezamenlijk vormgeven aan hun sociale leven, tradities en lokale geschiedenis ​(Platform Ontwerp NL 2024)​. 

Het ruimtelijk ontwerp van onze leefomgeving vindt plaats op verschillende schaalniveaus. Daarom kijken we binnen het domein Architectuur niet alleen naar de ontwerpdiscipline op het niveau van gebouwen, maar beschouwen we vier disciplines die de ruimtelijk ontwerpsector vormen: architectuur, interieurarchitectuur, stedenbouw en tuin- en landschapsarchitectuur. Binnen het beleid vallen deze disciplines vaak onder de bredere ontwerpsector – waar ook design en digitale cultuur onder vallen – en onder de creatieve industrie. 

Vier beschermde titels

De beroepstitels architect, stedenbouwkundige, interieurarchitect en tuin- en landschapsarchitect worden sinds 1988 beschermd door de Wet op de Architectentitel (WAT). Het Architectenregister voert de wet uit en beheert de officiële registratie van architecten. Door opleidingseisen te stellen bij inschrijving in het register – en ook in de periode na inschrijving – wordt de vakbekwaamheid van ruimtelijk ontwerpers in het register bewaakt. Sinds 2015 is naast een masterdiploma binnen één van de vier disciplines ook het succesvol doorlopen van de Beroepservaringsperiode (BEP) voorwaarde voor inschrijving in het register. Tijdens de Beroepservaringsperiode doen afgestudeerde masterstudenten in een periode van twee jaar werkervaring op in de gekozen discipline. Met de invoering van de BEP werd beoogd de kloof tussen het onderwijs en de beroepspraktijk te overbruggen. 

Eind 2024 telde het Architectenregister in totaal 13.977 registraties. Ruim driekwart daarvan is voor de titel van architect​ (Architectenregister 2025)​. Slechts een klein deel (3 procent) van de ingeschreven ontwerpers is onder meer dan één discipline geregistreerd. Wel ziet het Architectenregister dat de belangstelling voor een dubbele titel toeneemt, als gevolg van de toegenomen interdisciplinariteit binnen het werkveld. 

In 2024 werden in totaal 475 ontwerpers nieuw in het register ingeschreven. Doordat er ook uitschrijvingen plaatsvinden, steeg het totale aantal ingeschrevenen met 17 registraties ten opzichte van een jaar eerder. Anders dan bij andere disciplines was het aantal uitschrijvingen onder interieurarchitecten groter dan het aantal inschrijvingen, waardoor het aantal registraties binnen die discipline licht afnam. 

n | Bron: Architectenregister 2025
n | Bron: Architectenregister 2025

Ontwikkeling werkveld

De arbeidsmarkt van de architectenbranche kenmerkte zich – als gevolg van de financiële crisis uit 2008 – door krimp en verregaande versnippering: een jarenlange afname van het aantal banen bij architectenbureaus, gepaard met een sterke aanwas van het aantal zelfstandige ondernemers zonder personeel ​(CRa 2021)​. De kwetsbaarheid van zelfstandige architecten, zowel in economische zin als in innoverend vermogen, leidde tot een verschuiving in de (machts)relaties binnen de bouwketen en de wijze waarop concurrentie in de markt plaatsvindt​ (Koetsenruijter 2018, CRa 2020)​. 

De trend van versnippering lijkt zich de afgelopen jaren geleidelijk te keren. In het eerste kwartaal van 2025 telde het CBS 6.830 ontwerpbureaus ​(CBS 2025)​ binnen de SBI-code voor Architectenbureaus en Interieurarchitecten (SBI 7111). Dit is een stijging van 6 procent over de afgelopen tien jaar. Ongeveer één op de vijf van deze architectenbureaus heeft personeel in dienst.

Het aantal werknemers in dienst bij architectenbureaus nam in de afgelopen jaren toe met 29 procent: van 8.570 werknemers in 2015 naar 11.030 werknemers in 2024 ​(CBS 2025)​. Tegelijkertijd zien we een daling van het aantal zelfstandig architecten: van 4.980 in 2015 naar 4.370 in 2023 (een afname van 12 procent). 

Deze ontwikkelingen laten zien dat de situatie in het werkveld zich gestaag lijkt te stabiliseren. Daarmee is echter niet gezegd dat de kwetsbaarheden in deze beroepsgroep, en dan met name voor zelfstandigen, zijn afgenomen. Nog steeds zijn nagenoeg drie op de tien werkenden bij Architectenbureaus zelfstandig ondernemer, waar dat in 2010 ongeveer twee op de tien betrof ​(CBS 2025)​. 

De ontwikkeling van bedrijven en werkenden in de disciplines Stedenbouw en Tuin- en Landschapsarchitectuur is minder goed in beeld te brengen, doordat deze disciplines onder de bredere bedrijfstak van Ingenieurs vallen. Wel weten we op basis van onderzoek van het CBS iets over de verhouding tussen de ruimtelijke disciplines in 2021 ​(CBS 2023)​. Zo weten we dat stedenbouwers en tuin- en landschapsarchitecten gemiddeld het hoogste uurloon verdienen (36 euro per uur) terwijl het uurloon voor interieurarchitecten aanzienlijk lager ligt (27 euro per uur). Het uurloon van architecten ligt hier tussenin (31 euro per uur).

n | Bron: CBS 2025
n | Bron: CBS 2025
€ | Bron: CBS 2023

Partijen in het veld

Binnen elk van de disciplines binnen het ruimtelijk ontwerp is een branche- of beroepsvereniging actief: de Branchevereniging Nederlandse Architectenbureaus (BNA), Beroepsvereniging van Nederlandse Stedebouwkundigen en Planologen (BNSP), Beroepsvereniging Nederlandse Interieurarchitecten (BNI) en de Nederlandse Vereniging voor Tuin- en Landschapsarchitectuur (NVTL). Deze verenigingen werken samen binnen het verband van Platform Ontwerp NL om het belang van ontwerp en ontwerpend onderzoek te agenderen en het gesprek over de ruimtelijke kwaliteit van Nederland te bevorderen.

Het beleid rondom architectuur en ruimtelijk ontwerp wordt vormgegeven vanuit de ministeries van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (OCW) en Volkshuisvesting en Ruimtelijke Ordening (VRO). Vanuit deze ministeries wordt vormgegeven aan het Actieprogramma Ruimtelijk Ontwerp (ARO) waarin het beleid omtrent ruimtelijk ontwerp in Nederland voor een periode van vier jaar wordt vastgelegd. Het meest recente programma Ontwerp verbindt (2021-2024) zet ontwerp in als ‘belangrijk instrument’ om veranderingen zoals klimaatadaptatie en de omschakeling naar kringlooplandbouw te laten slagen ​(BZK en OCW 2020)​. Op dit moment wordt gewerkt aan een nieuw actieprogramma voor de periode van 2025 tot 2028, waarin nadruk zal liggen op het versterken van ontwerpend onderzoek ​(CRa 2024)​. 

Belangrijke partners bij de uitvoering van het ARO zijn het College van Rijksbouwmeester en Rijksadviseurs (CRa) en het Stimuleringsfonds voor Creatieve Industrie (Stimuleringsfonds). Het CRa opereert vanuit het atelier van de Rijksbouwmeester en bestaat sinds 2021 uit Rijksbouwmeester Francesco Veenstra (architect), Rijksadviseur voor de Fysieke Leefomgeving Jannemarie de Jonge (landschapsarchitecte) en Rijksadviseur voor de Fysieke Leefomgeving Wouter Veldhuis (stedenbouwkundige). Het CRa adviseert het Rijk bij vraagstukken die raken aan ruimtelijke kwaliteit, maar is daarnaast ook verantwoordelijk voor het selecteren van architecten bij opdrachten vanuit de Rijksoverheid.  

In 2024 publiceerde het CRa het advies Ontwerpen aan transities: Zes adviezen voor het Actieprogramma Ruimtelijk Ontwerp 2025-2028. Daarin benadrukt het CRa dat naast ontwerpend onderzoek ook andere vormen van ruimtelijk ontwerp essentieel zijn voor het bevorderen van omgevingskwaliteit, met strategisch ontwerp en operationeel ontwerp als voorbeeld. Daarnaast zou een te strikte focus op ontwerpend onderzoek ertoe kunnen leiden “dat het middel belangrijker wordt dan het uiteindelijke doel: een duurzame, rechtvaardige en kwalitatieve leefomgeving” ​(CRa 2024)​. 

Het Stimuleringsfonds bevordert ontwerpkracht bij de transities waar Nederland voor staat vanuit het stimuleringsprogramma ARO. Dat doet zij onder meer door Open Oproepen en flankerende activiteiten. Zo nodigde het fonds de afgelopen periode ontwerpers uit te werken aan projecten rondom duurzame en inclusieve woningbouw (Anders werken aan wonen), landbouw- en energietransitie (Prachtige productielandschappen), bodem- en waterkwaliteit bij verstedelijking (Bouwen vanuit de bodem), mobiliteit ten behoeve van brede welvaart (Wegen naar welzijn), rechtvaardige transities (Ruimte voor rechtvaardigheid) en ruimtelijke uitdagingen in grensgebieden (Over grenzen). 

Omzet en diversiteit aan werkvormen 

Op basis van een onderzoek onder de leden van de BNA schat de branchevereniging de totale omzet van de architectenbureaus op 1.055 miljoen euro in 2022 ​(Panteia 2023)​. Dat is gebaseerd op een gemiddelde omzet per bureau van 502.000 euro per jaar. Het grootste deel van de omzet kwam voort uit woningbouw (48 procent), gevolgd door opdrachten voor kantoren (12 procent), gezondheidszorg (9 procent) en overige projecten (9 procent). Grotere bureaus laten hierbij een meer gevarieerde opdrachtenportefeuille zien, terwijl kleinere bureaus zich voornamelijk richten op woningbouwopgaven. 

Ruimtelijke ontwerpopgaven spelen in Nederland op elk schaalniveau: van verbouwingen tot gebouwen, van stedenbouwkundige plannen voor woonwijken tot regionale landschapsontwerpen. Daarbij zijn er veel verschillende opdrachtgevers: particulieren, projectontwikkelaars, woningcorporaties, gemeentes, bouwbedrijven, en combinaties. Zo nemen projectontwikkelaars soms ook corporatieopgaven mee in hun ontwikkelingen, en ontwikkelen sommige architecten zelf projecten. Aldus kenmerkt de ontwerpsector zich door een grote diversiteit aan werkvormen. Het onderzoek van de BNA laat zien dat het grootste deel van de opdrachtgevers voor architectenbureaus in 2022 particulieren (29 procent) waren, gevolgd door projectontwikkelaars (19 procent) en bedrijven (18 procent). Van alle opdrachten werd ruim driekwart (76 procent) niet in concurrentie verkregen ​(Panteia 2023)​. 

Opdrachten kunnen direct gegund worden, al dan niet met hulp van een adviesbureau, of via een ontwerpprijsvraag of aanbesteding. Het takenpakket varieert per opdracht: van ontwerpend onderzoek en ontwerpadvies (bijvoorbeeld bij onderhoud aan gebouwen) tot het ontwerpen van (delen van) een gebouw tot een totaalontwerp en projecten waarbij ook de bouw, financiering, exploitatie en onderhoud wordt meegenomen. 

Vaak wordt een scheiding aangebracht tussen het ontwerp en de technische uitwerking/realisatie van een project. Hoewel ontwerpopdrachten niet volgens een vast stramien verlopen, werkt De Nieuwe Regeling (DNR) – een standaard contractvorm met taakbeschrijvingen – wel disciplinerend. Deze contractvorm wordt sinds 2008 toegepast op het merendeel van de projecten, goed voor 60 tot 80 procent van de omzet ​(Panteia 2023)​. Vanwege onzekerheden in de markt, wordt vaak opengehouden welke taken de ontwerpopdracht precies omvat. 

Stedenbouwkundige opdrachten komen meestal tot stand via publieke opdrachtgevers. Grotere projecten vanuit overheden verlopen veelal via Europese aanbestedingen, zogenoemde tenders.

Wat willen we verder weten over het domein Architectuur?

Alhoewel we redelijk goed in beeld hebben hoe architectenbureaus zich ontwikkelen is voor de andere disciplines, met name Stedenbouw en Tuin- en Landschapsarchitectuur nog veel onduidelijk. De indeling van deze bedrijfsactiviteiten valt onder die van Ingenieurs (SBI 7112), samen met vele andere technische disciplines die buiten ruimtelijk ontwerp vallen. Ook al zien we binnen deze bedrijfstak een sterke stijging van het aantal bedrijven, valt moeilijk te zeggen welk aandeel de disciplines Stedenbouw en Tuin- en Landschapsarchitectuur in die ontwikkeling hebben. 

De architectenbranche is bovendien niet gebonden aan landsgrenzen. Het is bij uitstek een domein dat vanuit een internationaal perspectief bezien moet worden. Vanuit het cultuurbeleid wordt deze internationale positie van ontwerpers gestimuleerd (Uslu 2022). Niet alleen zijn Nederlandse architecten en bueaus werkzaam in het buitenland, ook Nederland zelf trekt internationale ontwerpbureaus aan. De impact van deze tweesporige wisselwerking op het Nederlandse ontwerpklimaat verdient nadere aandacht. 

Meer weten over het domein Architectuur?

Bekijk meer data over het domein Architectuur in het Dashboard van de Cultuurmonitor.

Meer literatuur over het domein Architectuur is te vinden in de Kennisbank van de Boekmanstichting.

Vorige edities van de tekst op deze domeinpagina kunnen hier gevonden worden:
2021
2022
2023

Bronnen

Figuren

​Architectenregister (2025) Jaarverslag 2024. Den Haag: Architectenregister. 

CBS (2023) ‘Kenmerken van architecten, 2021‘. Op: www.cbs.nl, 5 april.

CBS (2025) ‘Arbeidsmarkt culturele en creatieve sector 2010-2024 Q3. Op: www.cbs.nl, 31 januari.

Literatuur

Alkemade, V. en Koekoek, C. (2023) ‘Architecten, zet die ego’s opzij en verenigt u. Op: www.archined.nl, 1 mei.

​Architectenregister (2024) Jaarverslag 2023. Den Haag: Architectenregister. 

​Architectenregister (2025) Jaarverslag 2024. Den Haag: Architectenregister.

​Architectenweb (2024) ‘Gesprek met Oana Bogdan en Jan Peter Wingender over de lage honoraria in België en de wankele cao in Nederland‘. Op: www.architectenweb.nl, 1 februari.

​Architectuur Lokaal (2015) Tussen de regels: beter aanbesteden van architectuuropdrachten. Amsterdam: Architectuur Lokaal.

Architectuur Lokaal (2019) Portfolio: Prijsvraagcultuur in Nederland. Amsterdam: Architectuur Lokaal.

BNA (2023) ‘Terugblik vrouwen in de architectuur. Op: www.bna.nl, 22 juni.

BNA, Willigen, J. de (2024) Position paper BNA voor het rondetafelgesprek over ruimtelijke ordening op 26 september 2024. Amsterdam: BNA.

​BNA (2025) ‘BNA lanceert Juridisch Loket en Aanbestedingsloket voor leden. Op: www.bna.nl, 8 januari.

​Boer, T. de (2021) ‘De stad is superdivers, nu de architect nog‘. Op: www.a-zine.nl, 17 maart.

​BZK en OCW (2020) Actieprogramma ruimtelijk ontwerp 2021-2024: Ontwerp verbindt. Den Haag: Ministerie van BZK en Ministerie van OCW. 

​Cardoso, F.F., Edens, C., Heynen, H., Hoekstra, R., Kessel, E. van, Ferradas, M.N., Klooster, I. van ‘t, Noorani, S., Pombo, F., Quiroga, C., Schrijver, L., Smeets-Klokgieters, E., Tummers, L. en Vlassenrood, L. (2023) Vrouwen in Architectuur. Rotterdam: NAi010 Uitgevers.

​CBS (2023) ‘Kenmerken van architecten, 2021‘. Op: www.cbs.nl, 5 april.

​CBS (2025) ‘Arbeidsmarkt culturele en creatieve sector 2010-2024 Q3. Op: www.cbs.nl, 31 januari.

​Copper8, NIBE, Metabolic & Alba Concepts (2024) ‘Bouwen binnen planetaire grenzen: CO2-impact van de Nederlandse bouw‘. Amsterdam: Copper8. 

​CRa & Architectenregister (2025) De ruimtelijke ontwerpsector in perspectief: jonge ontwerpers in beeld – Rapport over de ruimtelijke ontwerpsector 2025. Den Haag: College van Rijksbouwmeester & Rijksadviseurs (CRa) en Architectenregister. 

​CRa (2020) Ruimte in transitie: jaarrapportage 2020 over de ruimtelijke ontwerpsector. Den Haag: College van Rijksbouwmeester & Rijksadviseurs (CRa). 

CRa (2021) De ruimtelijke ontwerpsector ontleed: jaarrapportage over de ruimtelijke ontwerpsector 2021. Den Haag: College van Rijksbouwmeester & Rijksadviseurs (CRa). 

​CRa (2024) Ontwerpen aan transities: zes adviezen voor het Actieprogramma ruimtelijk ontwerp 2025-2028. Den Haag: College van Rijksbouwmeester & Rijksadviseurs (CRa). 

CRa (2025) Goed opdrachtgeverschap: Debatreeks over de aanbestedingscultuur in Nederland. Den Haag: College van Rijksbouwmeester & Rijksadviseurs (CRa). 

​Design Innovation Group, Gerards, A., Rietbergen, M., Schachtchabel, P. (2022) Nieuwe competenties voor ruimtelijk professionals in een sterk veranderend landschap. Utrecht: Design Innovation Group. 

​Hannema, K (2023) ‘Architecten maken zich zorgen: waarom laten wij ons niet horen in debat over woningbouw?‘. Op: www.volkskrant.nl, 31 mei.

​Hannema, K. (2024) ‘Kunsthistoricus redt oude scholen van de nieuwbouw, met volle prijzenkasten als gevolg‘. Op: www.volkskrant.nl, 8 december.

​Hofland, T. (2024) ‘Sofie wil meer aandacht voor vrouwelijke architecten: “Wij vrouwen vormen de halve wereldbevolking, hé”. Op: www.ad.nl, 25 mei.

​Hogeschool Windesheim (2025) “Als je als architect met AI werkt, moet je eigenlijk nog beter zijn”‘. Op: www.windesheim.nl, 6 februari.

​Koetsenruijter, R. en Kloosterman, R.C. (2018) Ruimte voor de architect: een onderzoek naar de veranderingen in positie van architecten in Nederland 2008-2018. Amsterdam: Universiteit van Amsterdam. 

​Muis, R. (2024) ‘Tangram organiseert expositie over AI en de zachte waarden van architectuur‘. Op: www.architectenweb.nl, 16 april.

​Panteia (2023) BNA Benchmark Jaarcijfers onderzoek: Rapportage boekjaar 2022. Amsterdam: BNA. 

​Platform Ontwerp NL, Boomen, T. van den, Gerretsen, P., Hinterleitner, J., Voogt, D. de (2024) Onze plek: de cultuur van de leefomgeving – van Garrelsweer tot Groenstraat. Den Haag: Platform Ontwerp NL. 

​Raaij, M. van (2023) ‘Gesprek met Jurriaan van Stigt over carbon-based design. Op: www.architectenweb.nl, 2 maart.

​Rutten, M. (2021) Digitale transformatie in de architectenbranche. Amsterdam: BNA.

​Schaatsbergen, R. (2025) ‘Hebben architecten het nakijken als projectmanagementbureaus worden ingeschakeld?‘. Op: www.dearchitect.nl, 10 februari.

​Schipper, K. (2023) ‘Gebrek aan culturele ambitie en architectuurbeleid van het Rijk nekt Architectuur Lokaal. Op: www.archined.nl, 3 juli.

​Stichting Mevrouw Meijer (2025) Beter dan Sloop: Een duurzame toekomst met blijvende bebouwing. Amsterdam: Trancity. 

​Stichting Mevrouw Meijer, Feddes, F. en EcoQuaestor (2024) ‘Bestaande bouw – behoud of sloop als duurzame keuze‘. Op: www.kennis.cultureelerfgoed.nl.

​Stimuleringsfonds (2021) ‘Actieprogramma Ruimtelijk Ontwerp‘. Op: www.stimuleringsfonds.nl.

​Stimuleringsfonds (2025) ‘Open Oproep Collectieve kennisvorming architectuur – 10 projecten geselecteerd‘. Op: www.stimuleringsfonds.nl.

​Teerds, H. (2024) ‘Architectuur op bestelling. Hoe de tenderprocedure voorbijgaat aan de essentie van architectonisch ontwerpen‘. Op: www.dearchitect.nl, 3 november.

​Thomas, C. (2024a) ‘Afaina de Jong: “Architecten denken in het universele en komen dan uit bij een man van 1 meter 80”. Op: www.dearchitect.nl,

​Thomas, C. (2024b) ‘Francine Houben: “Architectuur wordt technischer, money driven en risicomijdend”‘. Op: www.dearchitect.nl, 3 november.

Verantwoording tekst en beeld

Gesprekspartners: Begin 2025 hebben we gesprekken gevoerd met experts uit de sector ten behoeve van de informatieverzameling voor de doorontwikkeling van deze domeinpagina. Er werden onder andere gesprekken gevoerd met: Francesco Veenstra en Bas Vereecken (Atelier Rijksbouwmeester), Ibrahim Alaoui Chrifi en Ivo de Jeu (Stimuleringsfonds), Jorrit Rosema (Architectenregister), Anne Schroën (BNA), Nathalie de Vries (MVRDV), Han Dijk (PosadMaxwan), Francien van Westrenen (Het Nieuwe Instituut) en Wilma Kempinga (Stichting Mevrouw Meijer). 

Beeld: Depot Boijmans Van Beuningen / Fotografie: Lisa Maatjens.