Architectuur

Architectuur in transitietijd: van duurzaam belang

Het ruimtelijk vormgeven van de leefomgeving gaat bijna automatisch gepaard met sociaal-maatschappelijke vraagstukken. Hoe zorgen we ervoor dat onze bouwcultuur aansluit op een duurzame toekomst? Hoe kunnen ontwerpers een bijdrage leveren aan urgente transitieopgaven zoals de stikstofproblematiek, de ontwikkeling van een circulaire economie of de krappe woningmarkt? En hoe verhoudt een nieuw project zich tot steeds scherpere bouwregelgeving zoals de MilieuPrestatie Gebouwen (MPG) en de eisen voor Bijna Energieneutrale Gebouwen (BENG)? Of hoe gaan we om met de inclusiviteit van de openbare ruimte en de diversiteit van de stad?

Architecten en ontwerpers van de ruimtelijke omgeving worden steeds vaker gepresenteerd als experts op het gebied van verandering – op de pagina Design wordt dezelfde ontwikkeling aangekaart wat betreft designers. In de Jaarrapportage 2021: De ruimtelijke ontwerpsector ontleed worden architecten bijvoorbeeld gezien als ‘socio-spatial problem solvers’, een term die is overgenomen van hoogleraar architectuur Flora Samuel (Kempen et al. 2021, 20). In het voorwoord van het Actieprogramma ruimtelijk ontwerp 2021-2024: Ontwerp verbindt stellen toenmalig ministers Kajsa Ollongren en Ingrid van Engelshoven dat architecten, stedenbouwkundigen en landschapsarchitecten ‘een belangrijk instrument’ zijn om veranderingen zoals klimaatadaptatie en de omschakeling naar kringlooplandbouw te laten slagen (BZK en OCW 2020, 3).

Hierbij speelt niet alleen ontwerp een rol, maar ook ontwerpend onderzoek: het gezamenlijk verbeelden van de toekomst en ruimtelijke interventies door middel van onderzoek en experiment (Stimuleringsfonds Creatieve Industrie 2020). Zo zijn met het project Stad van de Toekomst een nieuw denkkader en vocabulaire ontwikkeld voor de herontwikkeling van de oostelijke stadsrand van Utrecht. Want hoe kan de stad van de toekomst immers worden vormgegeven wanneer wordt vastgehouden aan bestaande paradigma’s? Ook het stimuleringsprogramma dat het Stimuleringsfonds Creatieve Industrie lanceerde in het kader van het Actieprogramma Ruimtelijk Ontwerp 2021-2024, biedt ruimte aan dergelijk ontwerpend onderzoek, om daarmee omvangrijke transitieprocessen aan te pakken en de ruimtelijke kwaliteit van Nederland te verbeteren. Op het platform De nieuwe ruimte worden de (tussentijdse) resultaten van het stimuleringsprogramma gebundeld.

Het komende Actieprogramma Ruimtelijk Ontwerp 2025-2028 richt zich specifiek op het versterken van ontwerpend onderzoek. Hoewel het College van Rijksadviseurs (CRa) deze doelstelling ondersteunt, vindt het dat de focus te smal is, zo meldt het CRa in Ontwerpen aan transities: Zes adviezen voor het Actieprogramma Ruimtelijk Ontwerp 2025-2028. Het CRa benadrukt dat naast ontwerpend onderzoek ook andere vormen van ruimtelijk ontwerp essentieel zijn voor het bevorderen van omgevingskwaliteit, met strategisch ontwerp en operationeel ontwerp als voorbeeld. Daarnaast zou een te strikte focus op ontwerpend onderzoek ertoe kunnen leiden “dat het middel belangrijker wordt dan het uiteindelijke doel: een duurzame, rechtvaardige en kwalitatieve leefomgeving” (College van Rijksadviseurs 2024, 7).

In het huidige aanbod van architectuur en de waardering ervan zijn transitieopgaven ook duidelijk te herkennen. Voor de verkiezing Beste Gebouw van het Jaar – jaarlijks georganiseerd door de Branchevereniging van Nederlandse Architectenbureaus (BNA) – is veel aandacht voor duurzaamheid en klimaat. Zo werd in 2022 Museum Singer Laren door zowel vak- als publieksjury verkozen tot Beste Gebouw en geprezen om het hergebruik van bestaande bouwdelen waarop – onzichtbaar voor passanten – zonnepanelen zijn geplaatst (Hannema 2022). In de spelregels van het Beste Gebouw van het Jaar 2022 is inmiddels ook opgenomen dat gebouwen die excelleren in duurzaamheid of circulariteit een streepje voor hebben bij de vakjury.

Een voorbeeld op internationaal niveau is het Nieuw Europees Bauhaus (NEB), een in januari 2021 gelanceerd initiatief van de Europese Commissie. Het doel ervan is om op een culturele, duurzame en inclusieve manier invulling te geven aan de Europese Green Deal. Het NEB wordt gepresenteerd als een interdisciplinair platform waar kunstenaars, ontwerpers, ingenieurs, wetenschappers, ondernemers, architecten, studenten en andere geïnteresseerden hun ideeën voor een groene transitie kunnen delen. Ook worden er geldprijzen uitgereikt om deze ideeën verder te kunnen ontwikkelen. Daarnaast ambieert het NEB om burgers, experts, bedrijven en instellingen met elkaar in gesprek te laten gaan over de toekomstbestendige woonomgeving.

Dichter bij de samenleving

Met de Omgevingswet – die op 1 januari 2024 in werking trad – wordt op nationaal niveau eveneens gestreefd naar meer samenwerking tussen burgers, bedrijven en maatschappelijke organisaties. Het idee is dat ruimtelijke projecten dichter bij de samenleving komen te staan en dat participatie binnen projecten wordt bevorderd. Een voorbeeld van zo’n samenwerking is de nieuwe openbare ruimte van het Berlijnplein in Utrecht, dat door BOOM Landscape in co-creatie met bewoners wordt ontwikkeld en in 2025 wordt opgeleverd.

Dit sluit aan bij het belang en de opkomst van zogeheten stadmakers: bewoners nemen het heft in eigen hand en denken zelf na over hoe hun leefomgeving kan worden verbeterd. Stadmakers zijn daarbij de schakel tussen de burgers en gemeenten, waarbij de verschillende belangen met elkaar worden verbonden. Zoals ook de Raad voor Cultuur omschrijft: ‘de trend (…) vraagt om een nieuwe rol van ontwerpers. Behalve initiatiefnemers zijn ze in dit soort processen vaak regisseur, ontwikkelaar en verbinder.’ (Raad voor Cultuur 2018, 14).

Opdrachten, selectieprocedures en uitsluiting

Naast directe opdrachten van opdrachtgevers vergaren architecten nieuwe opdrachten door middel van aanbestedingen. Daarbij kunnen architecten(bureaus) zich inschrijven voor een aangeboden opdracht, waarna de opdrachtgever de opdrachtnemer selecteert uit het totaal aantal inschrijvingen. Opvallend is dat de animo voor deelname aan dergelijke selectieprocedures is afgenomen onder kleinschalige bureaus en zelfstandige ontwerpers (Atelier Rijksbouwmeester et al. 2020). Want hoewel opdrachtgevers wettelijk verplicht zijn om een redelijke tenderkostenvergoeding te bieden – een vergoeding voor de kosten die gemaakt moeten worden om een inschrijving te kunnen indienen – staat dit niet altijd in verhouding tot de te verrichten inspanningen van de potentiële opdrachtnemers.

Grotere bureaus zijn beter bestand tegen de financiële risico’s die selectieprocedures met zich meebrengen, waardoor zij vaker (kunnen) meedoen met aanbestedingen (Atelier Rijksbouwmeester et al. 2020; Koetsenruijter en Kloosterman 2018; Rutten et al. 2019). Uit onderzoek van de BNA blijkt dat in 2021 ongeveer 88 procent van de grootste architectenbureaus (meer dan 40 fte) meedeed aan selecties, terwijl dat aandeel bij de kleinste bureaus (tot 5 fte) slechts 8 procent is. Als belangrijkste redenen om niet of incidenteel mee te doen met selecties noemen (ondervraagde) bureaus de kleine kans op het binnenhalen van de opdracht en de hoge kosten en eisen (BNA 2022).

In de gesprekken met de sector die voor deze domeinpagina zijn gevoerd, wordt het bovenstaande gezien als een bepaalde vorm van uitsluiting. Door als opdrachtgever bijvoorbeeld hoge eisen te stellen aan het portfolio van de opdrachtnemer, kunnen kleine bureaus zich bij voorbaat moeilijker kwalificeren. Ter verbetering van de aanbestedingspraktijk wordt gekeken naar een aanpassing van de Aanbestedingswet en wordt de toepassing van de Handreiking Tenderkostenvergoeding geëvalueerd (BNA 2022).  

Het Stimuleringsfonds Creatieve Industrie stelt daarnaast aan kleinere architectenbureaus en zelfstandige ontwerpers verschillende middelen beschikbaar om zich te ontwikkelen, bijvoorbeeld via de Regeling Architectuur en de Open Oproep Collectieve kennisvorming architectuur. In totaal verstrekte het Stimuleringsfonds 5,6 miljoen euro aan architectuursubsidies in 2022 – in 2015 ging dit nog om 1,4 miljoen euro. 

Versnipperde beroepsgroep en groei zzp’ers

Wanneer we breder kijken dan de arbeidsmarktrelatie tussen opdrachtgever en opdrachtnemer, valt op dat de architectuurbranche als geheel meer versplinterd is geraakt door schaalverkleining. Deze fragmentatie is een gevolg van de financiële crisis in 2008: de omzet van de architectenbranche daalde van ruim 1,6 miljard euro naar 725 miljoen euro in 2012 (Heebels en Kloosterman 2016; Raad voor Cultuur 2018). Als gevolg hiervan heeft een grote ontslaggolf bestaande bureaus gereduceerd tot eenpersoonsbedrijven terwijl architecten zonder baan voor zichzelf zijn begonnen (Koetsenruijter en Kloosterman 2018). De toename van zelfstandigen binnen de sector is dan ook aanzienlijk: van 19,5 procent zzp’ers in 2010 naar bijna 32,2 procent in 2018 (Kempen et al. 2021).

Door al deze eenpitters versnippert de beroepsgroep, zo wordt gevreesd door verschillende belangenbehartigers in de sector. In economische termen zijn zelfstandige architecten kwetsbaarder en hebben zij relatief weinig middelen om te investeren, waardoor zij bijvoorbeeld minder gemakkelijk mee kunnen doen met selectieprocedures voor opdrachten. Ook wordt gesignaleerd dat de toename van het aantal zzp’ers een negatieve invloed heeft op de kwaliteit en professionaliteit van het veld. De fragmentatie heeft ook effect op de slagkracht van zowel de zzp’ers als de gehele sector, aangezien de collectieve organisatie van de beroepsgroep wordt belemmerd (Koetsenruijter en Kloosterman 2018).

Diversiteit en gelijkwaardigheid op de arbeidsmarkt

Wanneer gekeken wordt naar genderverhoudingen onder ingeschrevenen van het Architectenregister, zijn vrouwen meestal in de minderheid. Bij de titel architect is de verhouding vrouw-man in 2021 zelfs 24 procent versus 76 procent. Alleen de titel interieurarchitect wordt door meer vrouwen (57 procent) dan mannen gedragen (CBS 2023a).

De verschillen tussen vrouwen en mannen op de arbeidsmarkt zijn bovendien terug te zien in het soort arbeidscontract en de beloning. De Jaarrapportage 2021: De ruimtelijke ontwerpsector ontleed laat zien dat hoe hoger het brutoloon is, hoe lager het aandeel vrouwen. En ook al zijn vrouwen oververtegenwoordigd in de discipline interieurarchitectuur, ook hier is sprake van ongelijkheid qua deeltijd en relatief lager bruto (maand)loon (Kempen et al. 2021). De architectuursector is daarmee geen uitzondering: in de algehele Nederlandse economie bestaat er nog steeds een loonkloof tussen vrouwen en mannen. In 2018 is het ongecorrigeerde loonverschil in het bedrijfsleven 19 procent, en na correctie 7 procent. Deels hangt dit loonverschil samen met het feit dat 80 procent van de vrouwen in deeltijd werkt tegenover 33 procent van de mannen. En een deeltijdbaan levert, gemiddeld genomen, per uur minder op dan een voltijdbaan (CBS 2020). 

Op Europees niveau komt Nederland er ook bekaaid vanaf wat betreft genderverhoudingen in de architectuursector. Het Europese gemiddelde ligt in 2022 namelijk op 46 procent vrouwelijke architecten – een stijging van 10 procentpunt ten opzichte van 2012 – tegenover 30 procent in Nederland. De Scandinavische landen doen het een stuk beter: Noorwegen 45 procent, Denemarken 48 procent, Zweden 53 procent en Finland staat bovenaan met 54 procent vrouwen (Mirza & Nacey Research 2023).

Initiatieven als Mevr. De Architect, een rubriek van het online architectuurmagazine A.ZINE, of het thema ‘Vrouwen Ontwerpen’ van de Architectuurprijs Almere (APA) 2022 helpen de aanwezige vrouwen in de sector zichtbaarder te maken en bieden hun een podium. Bovendien is sinds 2018 bijna de helft van de afgestudeerden van de universitaire opleidingen Architectuur en stedenbouwkunde vrouw.

Uiteraard gaat diversiteit over meer dan genderverhoudingen op de arbeidsmarkt. Voor architectuur ontbreekt het echter aan een structurele vorm van monitoring en gegevensverzameling om op dit moment verder te kijken dan de vrouw-manverhouding.