Cultuur in de regio

Inleiding en belang van het thema

In de uitvoering van het Nederlandse cultuurbeleid spelen lokale overheden een onmisbare rol. Nederlandse gemeenten droegen in 2021 gezamenlijk 54 procent van de totale cultuurlasten op overheidsniveau, de provincies 8 procent en het Rijk 38 procent (Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap 2022; CBS 2022). Ze dragen de verantwoordelijkheid voor de financiering van plaatselijke en regionale infrastructuur, zoals bibliotheken, podia en centra voor de kunsten. Omdat cultuur voor iedereen toegankelijk moet zijn, gaat kabinet Rutte III de regionale spreiding stimuleren en extra investeren in cultuurparticipatie (VVD et al. 2021). Ook in veel van de provinciale coalitieakkoorden staat de toegankelijkheid en inclusiviteit van culturele activiteiten op de agenda en wordt cultuur verbonden met het imago en de identiteit van de regio (Verberk 2019). De verantwoordelijkheden op het terrein van cultuur zijn vastgelegd in het Algemeen kader interbestuurlijke verhoudingen cultuur. Volgens het Interprovinciaal Overleg (IPO) is deze echter toe aan hernieuwing om beter recht te doen aan het cultuurbeleid in de praktijk (IPO 2022).

Vanuit het landelijke cultuurbeleid kan cultuur in de regio meer ondersteuning gebruiken, concludeerde de Raad voor Cultuur reeds in 2017 (Raad voor Cultuur 2017). Dit werd bevestigd in het onderzoeksrapport Op weg naar herpositionering van Berenschot in november 2022. Onder andere via vijftien stedelijke cultuurregio’s wordt geprobeerd om de samenwerking tussen Rijk en regio te versterken. In een onlangs verschenen evaluatierapport wordt echter geconstateerd dat de cultuurregio’s een grote variatie in samenstelling en omvang kennen, waardoor een vergelijkbare aanpak of invulling van de samenwerking bemoeilijkt wordt. Daarnaast is de begrenzing van de regio’s niet evenwichtig verspreid door het land, wat ervoor heeft gezorgd dat een groot aantal gemeenten in de provincies Limburg, Gelderland, Zuid-Holland en Noord-Holland niet in een stedelijke regio vertegenwoordigd is (Nijboer et al. 2022). Berenschot pleit voor een versterking van de gezamenlijke rol van de provincies. Het culturele bestel – met zijn vele onderlinge afhankelijkheden – is erbij gebaat als rijk, provincies en gemeenten samen dat bestel tegemoet treden ‘als één overheid’’ (Wijn et al. 2022, 4).

De verhouding tussen nationaal en regionaal, tussen rijksdoelen en lokale ambities, biedt ruimte voor verbetering. De spreiding van cultuur over het land is een belangrijk speerpunt, maar er is ook behoefte aan een betere afstemming tussen aanbod en publiek. De beschikbaarheid van regionale cultuurdata kan hierbij helpen. Want hoe zijn de culturele instellingen verspreid over het land? Wat is er bijvoorbeeld bekend over de cultuurparticipatie in de verschillende provincies? En hoe zijn de subsidies in Nederland verdeeld: geografisch en tussen verschillende overheidslagen en domeinen?  

Samen met Atlas Research maakte de Boekmanstichting in 2022 de Regionale Cultuurmonitor: een overzicht van regionale cultuurcijfers dat een vergelijking tussen de twaalf provincies mogelijk maakt. Om die vergelijkbaarheid te waarborgen is daarbij gekozen om 2019 als peiljaar te nemen. Op deze pagina vullen we dit verder aan met zo recent mogelijke data. Een groot deel van de verzamelde cijfers is geïntegreerd in het Dashboard van de Cultuurmonitor. Via dit Dashboard kunnen daardoor zowel nationale als regionale data geraadpleegd worden. Hiermee bieden we inzicht in onderlinge verhoudingen tussen regio’s en spreidingspatronen, maar laten we ook zien waar nog data ontbreken.

De themapagina Cultuur in de regio is bovenal een uitnodiging tot het verkennen van het Dashboard en het ontdekken van opvallende patronen op provinciaal niveau. We hopen hiermee een bijdrage te leveren aan de verdere afstemming en vergelijkbaarheid van regionale cultuurdata.

Dat er behoefte is aan regionale cultuurdata blijkt uit het groeiende aantal monitoringsinitiatieven op lokaal niveau. Noord-Brabant, Zeeland, Gelderland, Drenthe en Flevoland hebben reeds een provinciale cultuurmonitor, terwijl Zuid-Holland en Friesland momenteel een eigen cultuurmonitor ontwikkelen. Ook voor steden zijn er dergelijke initiatieven te vinden, bijvoorbeeld de Basismonitor Gemeente Groningen en de Utrecht Monitor, of in grootstedelijk gebied de Cultuurmonitor Metropoolregio Amsterdam (MRA). Waar relevant verbinden we deze monitoringsinitiatieven met de uitgelichte cultuurdata. Onderaan de pagina is een (niet uitputtend) overzicht opgenomen van wat er per provincie beschikbaar is aan monitoring.

Cultuuraanbod

Verspreid over Nederland is een divers aanbod aan cultuur te vinden. Van het Keramiekmuseum Princessehof in Leeuwarden en het Nijmeegse filmtheater LUX tot landschapskunst van beeldhouwer Antony Gormley aan het Markermeer en het jaarlijkse Pinkpop Festival in Landgraaf. Via het Dashboard van de Cultuurmonitor kan in kaart worden gebracht hoeveel aanbod iedere provincie telt en hoe dit zich verhoudt tot het aantal inwoners.

De kaarten in het Dashboard en op deze pagina tonen een deel van het aanbod op provincieniveau voor de domeinen Beeldende kunst, Audiovisueel, Letteren, Podiumkunsten en Erfgoed . De concentratie van het cultureel aanbod door de jaren heen en in absolute zin is het hoogst in Noord- en Zuid-Holland. In Zuid-Holland zijn onder andere de meeste boekwinkelvestigingen en iconen voor de moderne architectuur te vinden, terwijl in Noord-Holland de meeste bioscopen en filmtheaters, musea, galerieën en podia gevestigd zijn. Vanwege het hoge inwonertal en de aanwezigheid van de drie grootste steden (Amsterdam, Rotterdam en Den Haag) is de hoge concentratie aan cultureel aanbod in deze twee provincies overigens niet verrassend (zie voor toelichting het gele kader hieronder).

Toch verschilt het cultuuraanbod per provincie en onderscheidt de ene provincie zich van de andere op domeinen. Wat betreft erfgoed bevinden zich in Friesland in 2021 bijna net zoveel beschermde stads- en dorpsgezichten als in Zuid-Holland (respectievelijk 64 en 65). In het noordoosten van Nederland zijn verder relatief veel archeologische rijksmonumenten te vinden: 197 in Friesland en 215 in Groningen. In Gelderland bevindt zich zelfs ongeveer de helft van het totaal aantal archeologische rijksmonumenten in Nederland. De Archeologische Monumentenkaart van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) laat zien dat in Gelderland de hoge concentratie archeologische rijksmonumenten vooral rond de Veluwe gecentreerd is. En ook eind 2021 is nog een compleet en relatief ongeschonden Romeins heiligdom ontdekt in de provincie (RCE 2022).

Invloed van Nederlandse steden
Door het ontbreken van structurele en vergelijkbare data op stedelijk niveau, is het in de Cultuurmonitor niet mogelijk om verder in te zoomen. Belangrijk is daarom de constatering dat het beeld van een provincie sterk gekleurd wordt door steden met een grote culturele infrastructuur. Neem bijvoorbeeld Amsterdam: 88 procent van alle galerieën en 66 procent van het aantal podia met een wekelijks aanbod in Noord-Holland bevinden zich in 2019 in de hoofdstad. En maar liefst twee derde van de Noord-Hollandse voorstellingen en concerten vond plaats op Amsterdamse podia. Uit de Cultuurmonitor MRA blijkt daarnaast dat in 2019 de ruim twaalfduizend voorstellingen en concerten in Amsterdam goed waren voor meer dan 5,5 miljoen bezoeken: dit was meer dan vier keer zoveel als in de overige deelregio’s van de metropoolregio bij elkaar. Een soortgelijk effect zien we in Zuid-Holland (met Den Haag en Rotterdam), Noord-Brabant (met Eindhoven en Tilburg) en de andere provincies. Bekijk ook de Monitor Creatieve Industrie voor de top-10 Nederlandse steden en ontwikkelingen van banen en bedrijven in de Nederlandse creatieve industrie.

Van de 906 openbare bibliotheken die Nederland in 2021 telde zijn er veel te vinden in de provincies Zuid-Holland (160), Gelderland (127) en Noord-Brabant (120).

Met het Dashboard is het tevens mogelijk om absolute getallen op provinciaal niveau om te rekenen naar het aantal inwoners. Op die manier kunnen we zien dat er in 2021 in Zeeland, Groningen en Drenthe ongeveer acht bibliotheken per 100.000 inwoners zijn, terwijl dit er in Noord-Holland en Flevoland vier of minder zijn. Het aantal bioscopen en filmtheaters per inwoner is verder het grootst in Zeeland, Noord-Holland en Groningen, terwijl Zuid-Holland en Flevoland over relatief het minste aantal vertoningslocaties beschikken.

Het Dashboard bevat ook gedetailleerdere cijfers over het culturele aanbod in de provincies, bijvoorbeeld over het aantal podiumkunstvoorstellingen, activiteiten in de openbare bibliotheken of het aantal filmdoeken en –stoelen. Via staafdiagrammen en lijngrafieken is de ontwikkeling hiervan door de jaren heen te volgen. Zo zien we in 2020 bij alle provincies een drastische daling in het aantal podiumkunstvoorstellingen, met als evidente verklaring de coronabeperkende maatregelen. Daarnaast is het aantal theaterbezoekers in 2021 met 78 procent gedaald ten opzichte van 2019 en ook uit verklaringen van de brancheverenigingen blijkt de voorverkoop van seizoen ’22/’23 moeizaam op gang te komen (Visser et al. 2022, Wensink 2022).

Cultuurbezoek

De coronacrisis heeft grote impact gehad op het cultuurbezoek. Terwijl in 2019 het Nederlandse totaalbezoek aan bioscopen en filmtheaters nog met bijna 65 procent toenam, daalde het filmbezoek in de opvolgende jaren door de coronacrisis flink. Van 2019 op 2020 was deze daling het grootst in Flevoland (-60,6 procent) en het kleinst in Overijssel (-50,0 procent). Van 2020 op 2021 was dit omgekeerd: Flevoland was de enige provincie waar het bioscoopbezoek weer licht toenam (+1,3 procent), terwijl het dat jaar in Overijssel het hardst daalde (-21,0 procent). Over de gehele periode 2019-2021 bezien betrof de daling in bijna elke provincie zo’n 60 à 61 procent, met een uitschieter naar 67 procent in Zuid-Holland.

Hoewel er bij het filmbezoek (over twee jaar bezien) nauwelijks een verschil tussen provincies is, zien we dat duidelijker bij andere domeinen. In 2020 werden Nederlandse musea ongeveer 14,4 miljoen keer bezocht, waarvan ruim 8 miljoen bezoeken zijn toe te schrijven aan de 228 musea in Noord- en Zuid-Holland. Dat betekent dat 36 procent van het totaal aantal musea verantwoordelijk was voor ruim de helft van het totaal aantal museumbezoeken. Eenzelfde verdeling zagen we in 2019. Belangrijk om daarbij in ogenschouw te nemen is dat een groot deel bezoeken van buitenlandse toeristen betreft, zeker in 2019 (Berg et al. 2022). Hierdoor zien we bijvoorbeeld ook dat het aantal bezoeken in Noord-Holland sterker afnam dan in bijvoorbeeld Drenthe of Zeeland. De daling zegt dus minder over het cultuurbezoek van de inwoners van Noord- en Zuid-Holland.

Op basis van cijfers uit het Dashboard kan over een domein zoals letteren wel meer gezegd worden over het bezoek van de inwoners van een provincie. Het aandeel bibliotheekleden onder de bevolking varieerde in 2021 bijvoorbeeld van 15 procent in Limburg tot 27 procent in Flevoland. Daarentegen wordt in Groningen de bibliotheek gemiddeld veruit het vaakst bezocht door inwoners. In Zeeland, Limburg en Friesland is het gemiddelde bibliotheekbezoek het laagst, terwijl het aandeel bibliotheekleden in Zeeland relatief hoog is (24 procent).

Het podiumkunstbezoek per inwoner was in 2020 het hoogst in Noord-Holland en de provincie Groningen. In de gemeente Groningen geeft – ondanks de coronabeperkingen – zelfs 85 procent van de inwoners aan minimaal een keer per maand film, theater of een museum te hebben bezocht in 2020 (in 2018 was dat 91 procent).

Om te begrijpen wie er gebruikmaakt van het culturele aanbod en waarom dit per provincie verschilt, loont het om naast bevolkingsgrootte te kijken naar bevolkingssamenstelling. Zeeland, Drenthe en Limburg hebben relatief gezien bijvoorbeeld veel inwoners van boven de 50 jaar oud, terwijl de provincies Flevoland, Utrecht en Overijssel veel jongeren tot 19 jaar oud kennen (zie hiervoor de monitor Waar staat je provincie of de Regionale Kerncijfers van het CBS). De groep 20- tot 25-jarigen is het grootst in Groningen (1), Zuid-Holland (2) en Utrecht (3). Landelijke cijfers over vrijetijdsbesteding tonen dat jongeren bovengemiddeld vaak de bioscoop of het filmhuis bezoeken (vooral in de groep 12- tot 19-jarigen, gevolgd door 20- tot 34-jarigen). De groep 65+ bezoekt relatief veel gecanoniseerde podiumkunsten en musea, en het bibliotheekbezoek is het grootst onder de 12- tot 19-jarigen en de 35- tot 49-jarigen.

Als we de bezoekcijfers naast deze demografische gegevens leggen, valt het op dat in de drie provincies waar in 2021 bioscoopbezoek het laagst was (Fryslân, Zeeland en Drenthe met gemiddeld 0,5 bezoeken per inwoner) ook relatief veel ouderen wonen. In de provincies met relatief veel jonge inwoners ligt het bioscoopbezoek over het algemeen ook hoger, met name in Utrecht (0,9 bezoeken), Zuid-Holland (0,8 bezoeken) en Groningen (0,8 bezoeken). In de laatstgenoemde provincie is eveneens het bibliotheekbezoek in relatieve zin het hoogst. En ook in Flevoland en Overijssel, waar de meeste jongeren tussen de 10 en 19 jaar oud wonen, wordt de bibliotheek goed bezocht. Uit de Cultuurmonitor Flevoland blijkt dat de lokale bibliotheken extra inzetten op het betrekken van jongeren. In opdracht van gemeente Almere lanceerde De nieuwe bibliotheek de website jonginalmere.nl: een website van, voor en door jongeren (Vinkenburg et al. 2019).

Een andere factor die mee kan spelen in de mate van (cultuur)bezoek is de afstand tot culturele voorzieningen. In de nulmeting van de Cultuurmonitor Zeeland wordt bijvoorbeeld gewezen op de relatief grote afstand tussen inwoners en culturele voorzieningen als mogelijke verklaring voor het contrast tussen het rijke culturele aanbod en het relatief lage gebruik ervan. Waar de nabijheid van een bioscoop in Nederland bijvoorbeeld gemiddeld iets meer dan 6 kilometer is, is die afstand in Zeeland gemiddeld ruim 12 kilometer (Broers et al. 2022). Ook de Beknopte benchmark van Gelderland laat zien dat een groot aantal bioscopen niet direct leidt tot een grotere nabijheid van bioscopen of het bezoek ervan (Brom et al. 2020).

Geldstromen

Ook van belang zijn de overheidsinvesteringen in kunst en cultuur: hoe verhouden deze zich tot het cultuuraanbod en –bezoek in de provincie? Hiervoor kun je zowel naar de absolute uitgaven kijken als naar de relatieve uitgaven per inwoner van een provincie. In absolute zin gaven de Nederlandse gemeenten in 2021 gezamenlijk ruim 2,1 miljard euro uit aan cultuur, en waren de provinciale cultuurlasten opgeteld 325 miljoen euro (CBS 2022). Het Rijk trok in dat jaar 1,5 miljard uit aan cultuur (Ministerie van Onderwijs Cultuur en Wetenschap 2022). De gemeenten in Zuid-Holland, Noord-Holland en Noord-Brabant spendeerden in 2021 het meest (respectievelijk 520 miljoen euro, 419 miljoen euro en 270 miljoen euro), wat gezien de hoogste inwoneraantallen in deze provincies geen verassing is. De drie provincies waar de gemeenten gezamenlijk het minst uitgaven aan cultuur (tussen de 36 en 43 miljoen euro) zijn ook de provincies met het minste aantal inwoners, namelijk Zeeland, Flevoland en Drenthe.

Van de provinciale cultuurlasten wordt in absolute zin het meest besteed door Noord-Brabant, Gelderland en Limburg (Tabel 1). De provinciale cultuurlasten zijn het laagst in Flevoland, Noord-Holland en Overijssel. De provinciale en gemeentelijke cultuurlasten tezamen genomen creëren een rangorde die wederom vrij gelijk is aan het inwonertal. Veelzeggender is het opnieuw om te kijken naar hoeveel euro lokale overheden tezamen uitgaven aan cultuur per inwoner, want dat loopt sterk uiteen: van 110 euro in Gelderland tot 173 euro in Groningen.

Met gebruik van cijfers uit het Dashboard kunnen we inzoomen op de gemeentelijke en provinciale cultuurlasten per domein en zien hoe dit zich verhoudt tot zowel andere deelsectoren als andere provincies. Zo gaat in 2021 – net als in voorgaande jaren – het grootste deel van de gemeentelijke subsidies in de provincies naar de podiumkunsten (zo rond de 30 procent), met Noord-Holland, Limburg en Utrecht bovenaan. Behalve in Zeeland en Flevoland. Zeeland heeft met 18 euro per inwoner (wat uitkomt op zo’n 19 procent van de totale gemeentelijke bijdrage aan cultuur) de laagste cultuurlasten voor podiumkunsten. Ook in Flevoland wordt meer geld uitgegeven aan letteren dan aan podiumkunsten, maar in tegenstelling tot Zeeland ligt dat eerder aan de hoge bijdrage van de gemeente aan letteren: 39 procent van het totale budget.

Naast overheidsgelden vanuit de gemeenten en provincies, wordt cultuur ook gesubsidieerd via de zes rijkscultuurfondsen. Via deze weg kwam in 2020 via meerjarige subsidies bijna 31 miljoen euro bij culturele instellingen in Noord-Holland terecht, veruit het hoogste bedrag van alle provincies. Omgerekend naar het aantal inwoners investeert het Rijk ook veruit het meest in Noord-Holland, namelijk 10,87 euro per inwoner tegenover een gemiddelde investering van 3,33 euro per inwoner.

Een aantal culturele instellingen wordt ook rechtstreeks door het Rijk gesubsidieerd via de culturele basisinfrastructuur (BIS), vastgelegd voor een periode van vier jaar. In de subsidieperiode van 2017-2020 hebben in totaal 88 instellingen een subsidie toegekend gekregen (Bussemaker 2016). Wat opvalt is, dat de drie kleinste provincies (Zeeland, Flevoland en Drenthe) geen deel uitmaakten van deze basisinfrastructuur, terwijl Noord- en Zuid-Holland in 2020 respectievelijk 159 en 114 miljoen euro ontvingen. Omdat 2019 onderdeel is van dezelfde BIS-periode zien we logischerwijs eenzelfde verdeling. Toen bevonden zich in Noord-Holland in die periode alleen al in de Metropoolregio Amsterdam 26 BIS-instellingen, waarvan 23 in Amsterdam zelf die tezamen 137,7 miljoen euro subsidie ontvingen (zie Cultuurmonitor Metropoolregio Amsterdam (MRA) voor meer informatie). Hoewel veel instellingen die hier gevestigd zijn een landelijk en internationaal publiek bereiken, blijft de spreiding van de landelijke subsidiestromen een belangrijk aandachtspunt. In de huidige basisinfrastructuur 2021-2024 is uit elke provincie een museum opgenomen zoals Drents Museum, Kunstmuseum Flevoland en de Zeeuwse Museumstichting.

Voor een completer beeld van de financieringsmix van cultuur kunnen we kijken naar de eigen inkomsten van culturele instellingen. Het Dashboard bevat provinciale cijfers over de eigen inkomsten van openbare bibliotheken, bioscopen en filmtheaters, musea en podia voor podiumkunsten. Deze cijfers zijn ook beschikbaar voor 2020, en in sommige gevallen 2021.

Hoe verder?

De gegevens verzameld voor de Regionale Cultuurmonitor laten duidelijk provinciale verschillen en profielen zien. De ongesubsidieerde culturele infrastructuren in de regio worden echter slechts in beperkte mate in kaart gebracht. Het is wenselijk om bij een vervolg te onderzoeken hoe het zicht hierop vergroot kan worden. Want het feit dat sommige instellingen, makers en culturele activiteiten niet (op een vergelijkbare manier) gemeten worden, doet niet af aan hun belang voor het culturele leven in de provincie.

Kennis van en over deze infrastructuur zit echter vooral op lokaal of regionaal niveau. De monitors die provincies zelf opzetten doen hier veelal een goede voorzet voor om het culturele landschap zowel breder als specifieker in kaart te brengen. Zo werden er in Waarde van Cultuur Brabant via online informatiebronnen 707 gesubsidieerde en niet-gesubsidieerde cultuurlocaties in de vijf grote en zeven middelgrote steden van Noord-Brabant in kaart te gebracht. Via bijbehorende registraties op sociale media (Facebook, Instagram en Twitter) werd vervolgens bekeken hoeveel en welke culturele activiteiten mensen bezoeken die nu nog vaak buiten beeld blijven in monitors. Het in kaart brengen van deze niet-gesubsidieerde organisaties was dan ook het primaire doel.

Ook gemeenteambtenaren hebben veelal meer inzicht in de kleinere en informele cultuurinstellingen en -activiteiten van hun omgeving. Om geografisch te kunnen inzoomen is samenwerking met hen die dichter bij de praktijk staan noodzakelijk. Door onderlinge afstemming tussen de verschillende provinciale monitors kunnen gemeenten beter aangesloten worden om in de toekomst de vergelijkbaarheid van geografische gegevens beter te borgen. Het is eveneens wenselijk om in de toekomst in te kunnen zoomen op gemeentelijk niveau.

Overzicht regionale cultuurmonitors

Hieronder is een overzicht opgenomen van de deelanalyses per provincie van de Regionale Cultuurmonitor en andere beschikbare monitors. Ontbreekt er een monitor in dit overzicht? Dan horen we graag van u!

Meer weten over het thema Cultuur in de regio?

Meer weten over het thema Cultuur in de regio? Klik op de volgende link voor een lijst met beschikbare literatuur in de Kennisbank van de Boekmanstichting.

Literatuur

Atlas Research en Boekmanstichting (2018) Regionale Cultuurindex. Amsterdam: Atlas Research en Boekmanstichting.

Atlas Research en Boekmanstichting (2021) Cultuurmonitor Metropoolregio Amsterdam (MRA). Amsterdam: Atlas Research en Boekmanstichting.

Berg, N. van den et al. (2022) Regionale Cultuurmonitor. Amsterdam: Atlas Research en Boekmanstichting.

Broers, B., B. van Dalen, H. Vinken, J. Harings, R. Brom en R. Smeets (2020) Waarde van cultuur: de staat van de culturele sector in Noord-Brabant 2020. Tilburg/Amsterdam: Het PON & Telos, Pyrrhula Research Consultants, Kunstloc Brabant en Boekmanstichting.

Broers, B., B. van Dalen, H. Vinken, R. Brom en M. Goedhart (2022) Cultuurmonitor Zeeland: nulmeting. Tilburg/Amsterdam: Het PON & Telos, Pyrrhula Research Consultants en Boekmanstichting.

Brom, R. en H. Vinken (2020) Cultuur in Gelderland: een beknopte benchmark. Amsterdam/Tilburg: Boekmanstichting en Pyrrhula Research Consultants.

Bussemaker, M. (2016) Nieuwe visie cultuurbeleid (kamerbrief). Den Haag: Tweede Kamer der Staten-Generaal.

CBS (2020) Detaillering cultuurlasten gemeenten provincies. Den Haag/Heerlen: Centraal Bureau voor de Statistiek.

CBS (2022) Detaillering cultuurlasten gemeenten provincies. Den Haag/Heerlen: Centraal Bureau voor de Statistiek.

Interprovinciaal Overleg (2022) ‘Provincies staan samen voor uitdagingen cultuursector’. Op: www.ipo.nl, 15 december.

Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (2020) Jaarverslag 2019. Den Haag: Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap.

Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (2022) Jaarverslag 2021. Den Haag: Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap.

Muller, H., L. Ravenhorst, B. Vinkenburg, I. Hegeman en I. Pielage (2019) Cultuurmonitor Flevoland 2017-2018: eerste helft beleidsperiode 2017-2020. Lelystad: Provincie Flevoland.

Nijboer, R. en A. van de Horst (2022) Waar doen we het voor? Rapportage over de ontwikkeling van de stedelijke regio’s. Amsterdam: DSP-groep.

Verberk, B. (2019) ‘Cultuur in de provinciale coalitieakkoorden 2019-2023‘. Op: www.lkca.nl, 2 september.

Visser, J. en L. Kuiper (samenst.) (2022) Museumcijfers 2021. Amsterdam: Stichting Museum, Museumvereniging.

VVD et al. (2021) Omzien naar elkaar, vooruitkijken naar de toekomst: Coalitieakkoord 2021-2025. Den Haag: VVD, D66, CDA en ChristenUnie.

Raad voor Cultuur (2017) Cultuur voor stad, land en regio: de rol van stedelijke regio’s in het cultuurbestel. Den Haag: Raad voor Cultuur.

RCE (2022) ‘Compleet en relatief ongeschonden Romeins heiligdom ontdekt in Gelderland’. Op: www.cultureelerfgoed.nl, 20 juni.

Swinkels, H. (2022) ‘De betekenis van het regeerakkoord voor lokaal cultuurbeleid’. In Boekman, jrg. 34, nr. 130

Wensink, H. (2022) ‘Veel minder theaterbezoek in 2021 vergeleken met 2019, en herstel nog niet in zicht.’ Op: www.volkskrant.nl, 8 september.

Wijn, C., B. Vinkenburg, W. Wierenga, A. van Heerwaarden en M. Terwisscha (2022) Op weg naar herpositionering. Utrecht: Berenschot.

Verantwoording beeld

Martijn Baudoin via Unsplash.