Inleiding en belang van het thema
De discussie over de rol en het belang van regionale cultuur wordt
Een belangrijk aspect van de groeiende aandacht voor regionale cultuur is de roep om toegang tot cultuur voor iedereen te garanderen, ongeacht achtergrond of woonlocatie. Meerdere stemmen benadrukken het belang van het creëren van een inclusief cultureel landschap dat recht doet aan de diversiteit van de Nederlandse samenleving. Dit impliceert niet alleen het verbeteren van de fysieke toegang tot culturele voorzieningen, maar ook het bevorderen van een diverse en inclusieve culturele programmering die verschillende stemmen en perspectieven omvat. In het advies van Unesco On(ver)vangbaar wordt gepleit voor maatregelen om cultureel erfgoed te beschermen en te behouden voor toekomstige generaties. Zij roepen op tot erkenning van the Culture, ook wel migrantencultuur of diasporische stadscultuur genoemd. De uitingsvormen, zoals ontwerp, mode, muziek, film en kunst, zijn beïnvloed door postkoloniale migratie en sterk geworteld in (afro-)diasporische culturele productie. Vanwege deze diasporische basis, ontstaat dit culturele ecosysteem voornamelijk in stedelijke omgevingen en migrantenwijken (Bedaux 2023). Hierom is erkenning van de regio en leefomgeving onmisbaar in waardering en ondersteuning van the Culture in cultuurbeleid. De komende jaren zet de Boekmanstichting zich in voor meer en beter begrip van de omvang en betekenis van the culture.
Groeiend aantal monitoringsinitiatieven
Dat er daarbij behoefte is aan regionale cultuurdata blijkt uit het groeiende aantal monitoringsinitiatieven op regionaal en lokaal niveau. Naast provinciale cultuurmonitoren Noord-Brabant, Zeeland, Zuid-Holland, Gelderland, Drenthe en Flevoland, zijn er ook soortgelijke stedelijke initiatieven in Groningen, Utrecht en het grootstedelijke gebied Metropoolregio Amsterdam. Onderaan deze pagina is een (niet uitputtend) overzicht opgenomen van wat er per provincie beschikbaar is aan monitoring.
De Regionale Cultuurmonitor van de Boekmanstichting wierp in 2022 al licht op de diversiteit van culturele praktijken en uitdrukkingen die te vinden zijn in de
Trends en ontwikkelingen
De themapagina Cultuur in de regio is een uitnodiging tot het verkennen van het Dashboard en het ontdekken van opvallende patronen op regionaal niveau.
Cultuuraanbod
Verspreid over Nederland is een divers aanbod aan cultuur te vinden. Via het Dashboard van de Cultuurmonitor wordt in kaart gebracht hoeveel aanbod iedere provincie telt en hoe dit zich verhoudt tot het aantal inwoners.
De concentratie van het cultureel aanbod door de jaren heen en in absolute zin is het hoogst in Noord- en Zuid-Holland. In Zuid-Holland zijn onder andere de meeste boekwinkelvestigingen en bibliotheekvestigingen te vinden, terwijl in Noord-Holland de meeste bioscopen en filmtheaters, musea, kunstgalerieën en expositieruimten en podia gevestigd zijn. Vanwege het hoge inwonertal en de aanwezigheid van de drie grootste steden (Amsterdam, Rotterdam en Den Haag) is de hoge concentratie aan cultureel aanbod in deze twee provincies niet verrassend (zie ‘Invloed van Nederlandse steden’).
Aanbod op provincieniveau
Deze visualisatie toont een selectie van indicatoren op het gebied van cultureel aanbod per provincie. Via de tabbladen boven de figuur kan gewisseld worden tussen de drie indicatoren. Zie het Dashboard voor de regionale indicatoren van de andere domeinen.
De omvang van het cultuuraanbod verschilt per provincie. Zo bevinden zich in Friesland in 2022 bijna net zoveel beschermde stads- en dorpsgezichten als in Zuid-Holland. In het noordoosten van Nederland zijn verder relatief veel archeologische rijksmonumenten te vinden. In Gelderland bevindt zich zelfs ongeveer de helft van het totaal aantal archeologische rijksmonumenten in Nederland, namelijk 295. De Archeologische Monumentenkaart van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) laat zien dat in Gelderland de hoge concentratie archeologische rijksmonumenten vooral rond de Veluwe gecentreerd is.
Cultuuraanbod per inwoner
In 2022 zijn er in Zeeland, Groningen en Drenthe ongeveer acht bibliotheken per 100.000 inwoners. In Noord-Holland zijn dit er vier en Flevoland drie. Het aantal bioscopen en filmtheaters per inwoner is verder het grootst in Zeeland, Noord-Holland en Groningen, terwijl Zuid-Holland, Flevoland en Drenthe over relatief het minste aantal vertoningslocaties beschikken.
Cultuuraanbod per inwoner
Deze visualisatie toont een selectie van indicatoren op het gebied van cultureel aanbod per provincie. Schakel de knop Per 100.000 inwoners onderaan de kaart in om de relatieve aantallen te zien. Via de tabbladen boven de figuur kan gewisseld worden tussen de drie indicatoren. Zie het Dashboard voor de regionale indicatoren van de andere domeinen.
Het Dashboard bevat ook gedetailleerdere cijfers over het culturele aanbod in de provincies, bijvoorbeeld over het aantal podiumkunstvoorstellingen, activiteiten in de openbare bibliotheken of het aantal filmdoeken en –stoelen. Via staafdiagrammen en lijngrafieken is de ontwikkeling hiervan door de jaren heen te volgen. Zo zien we in 2022 dat het aantal podiumkunstvoorstellingen in bijna alle provincies weer op het niveau van voor de coronacrisis is. En ook de theaterbezoekers lijken hun weg weer terug te vinden. In Friesland, Zuid-Holland, Zeeland, Flevoland en Limburg is het aantal bezoeken zelfs hoger dan in 2019.
Ontwikkeling podiumkunstvoorstellingen
Deze visualisatie toont de ontwikkeling van het aantal podiumkunstvoorstellingen per provincie van 2020, 2021 en 2022. Klik op een jaartal onderaan de diagrammen om een jaar uit te sluiten van weergave. Bekijk het Dashboard voor de ontwikkeling vanaf 2005.
Invloed van Nederlandse steden
Het is belangrijk om op te merken dat het beeld van een provincie sterk wordt beïnvloed door steden met een grote culturele infrastructuur. Dit geldt bijvoorbeeld voor Noord-Holland met een stad als Amsterdam, waar een groot deel van de galerieën en podia gevestigd is. En waar ook veel voorstellingen en concerten plaatsvinden, wat resulteert in miljoenen bezoeken. Een vergelijkbaar effect zien we in andere provincies, zoals Zuid-Holland (met Den Haag en Rotterdam) en Noord-Brabant (met Eindhoven en Tilburg). Vooral steden trekken geld uit voor cultuur.
Voor meer informatie over de creatieve industrie in Nederlandse steden, kun je kijken naar de Monitor Creatieve Industrie, waarin de top-10 Nederlandse steden en ontwikkelingen van banen en bedrijven worden besproken.
Cultuurbezoek
In 2022 werden Nederlandse musea ongeveer 23,8 miljoen keer bezocht, waarvan ruim 13,8 miljoen bezoeken zijn toe te schrijven aan de 230 musea in Noord- en Zuid-Holland. De twee provincies vormen samen 37 procent van het totaal aantal musea in Nederland, maar zijn verantwoordelijk voor meer dan de helft van het totaal aantal museumbezoeken. Eenzelfde verdeling zagen we in
Bezoek op provincieniveau
Deze visualisatie toont een selectie van indicatoren op het gebied van cultuurbezoek per provincie. Via de tabbladen boven de figuur kan gewisseld worden tussen het bioscoop- en museumbezoek. Zie het Dashboard voor de regionale bezoekcijfers van de andere domeinen.
Cultuurbezoek per inwoner
Kijken we naar de cultuurconsumptie van de inwoners van een provincie, dan zien we dat het aandeel bibliotheekleden onder de bevolking varieerde van 17 procent in Limburg tot 29 procent in Flevoland in 2022. Daarentegen wordt in Groningen de bibliotheek veruit het vaakst bezocht per hoofd van de bevolking. In Zeeland, Limburg en Noord-Brabant is het bibliotheekbezoek het laagst, terwijl het aandeel bibliotheekleden in Zeeland relatief hoog is. HZ | Kenniscentrum Zeeuwse Samenleving concludeert daarover dat Zeeuwen doorgaans verder moeten reizen om voorzieningen te bereiken dan inwoners van andere provincies (HZ 2021). Uniek in Zeeland is daarnaast de grote concentratie van bibliotheekbushaltes, die eveneens deel uitmaken van het netwerk van bibliotheekvoorzieningen. Meer dan de helft van alle bibliotheekbushaltes in Nederland is voor de Zeeuwse Bibliobussen.
Het podiumkunstbezoek per hoofd van de bevolking was in 2022 het hoogst in Noord-Holland en de provincie Groningen, net als in 2020. Ook het aantal filmbezoeken is per capita het hoogst in Noord-Holland, gevolgd door Utrecht en Zuid-Holland.
Cultuurbezoek per inwoner
Deze visualisatie toont een selectie van indicatoren op het gebied van cultuurbezoek en -consumptie per provincie. Schakel de knop Per inwoner onderaan de kaart in om de relatieve aantallen te zien. Via de tabbladen boven de figuur kan gewisseld worden tussen de drie indicatoren. Zie het Dashboard voor de regionale bezoekcijfers van de andere domeinen.
Geldstromen
In de uitvoering van het Nederlandse cultuurbeleid spelen lokale overheden een onmisbare rol. Nederlandse gemeenten dragen de verantwoordelijkheid voor de financiering van plaatselijke en regionale infrastructuur, zoals bibliotheken, podia en centra voor de kunsten. Zij droegen in 2021 gezamenlijk 54 procent van de totale cultuurlasten op overheidsniveau, de provincies 8 procent en het Rijk
Rijk
Het Ministerie van OCW gaf in 2022
Rijkscultuurfondsen en BIS
Deze visualisatie toont de subsidies via de rijkscultuurfondsen en de culturele basisinfrasturctuur per provincie. Schakel de knop Per inwoner onderaan de kaart in om de relatieve aantallen te zien.
Gemeenten
Voor de gemeentelijke cultuurlasten zijn de meest
Cultuurlasten gemeenten en provincie
Deze visualisatie toont de cultuurlasten van gemeenten en provincies, uitgesplitst per provincie. Schakel de knop Per inwoner onderaan de kaart in om de relatieve aantallen te zien.
Opvallend is dat op landelijk niveau ruim de helft (51 procent) van alle gemeentelijke cultuurlasten worden gedragen door gemeenten met een inwonertal van 150.000 of hoger. Dit terwijl die steden slechts 30 procent van het aantal inwoners van Nederland vertegenwoordigen. Als we dezelfde analyse bijvoorbeeld binnen de provincie Noord-Holland maken, dan zien we dat 71 procent van de gemeentelijke cultuurlasten wordt gedragen door de grote steden (Amsterdam, Haarlem, Zaanstad en Haarlemmermeer), terwijl 47 procent van de inwoners binnen de grenzen van deze gemeenten woont. Een vergelijkbaar effect zien we in Zuid-Holland: daar worden 60 procent van de opgetelde gemeentelijke cultuurlasten door de gemeenten Rotterdam en Den Haag gedragen, terwijl deze gemeenten een derde van de bevolking van de provincie herbergen.
Het gemiddelde van de gemeentelijke cultuurlasten in een provincie wordt dus gestuwd door de relatief hoge cultuurlasten van de grote gemeenten. De stedelijke context is logischerwijs een belangrijke voorwaarde voor de ontwikkeling van de culturele infrastructuur en omliggende gemeenten hebben baat bij de rijke infrastructuur van deze steden. De grote steden dragen bovengemiddeld bij aan cultuur. Voor een compleet beeld van de verdeling van overheidsmiddelen moet er dus niet alleen per provincie maar ook per afzonderlijke gemeente gekeken worden.
Provincie
Naast gemeenten en het rijk dragen uiteraard ook provincies cultuurlasten. Binnen provincies zien we over het algemeen een sterke wisselwerking tussen de gemeentelijke en de provinciale cultuurlasten: waar de gemiddelde cultuurlasten van gemeenten binnen een provincie hoger dan gemiddeld zijn, zien we over het algemeen een lagere post voor cultuur op de balans van de provincie. En andersom. Zo dragen de provincies Noord- en Zuid-Holland in 2021 per inwoner het minste bij aan cultuur. De provincies Friesland, Zeeland en Groningen het meest. De invulling van de lastenverdeling (tussen rijk, provincie en gemeenten) kan dus per provincie verschillen. Het advies voor een ‘Kaderwet cultuur’ waarin de zorg van het Rijk, provincies en gemeenten voor cultuur verankerd is zou hierin kunnen ondersteunen.
Rol Cultuurmonitor
Het is van belang dat beleidsmakers – landelijk, provinciaal en gemeentelijk – toegang hebben tot relevante en samenhangende informatie. In de Cultuurmonitor worden data op landelijk en regionaal niveau verzameld, ontsloten en vergelijkbaar gemaakt.
Niet alle landelijke data laten zich echter uitsplitsen op lokaal niveau en tegelijkertijd vertalen niet alle lokale data zich in landelijke inzichten. Daar is afstemming voor nodig. Welke landelijke data kunnen uitgesplitst worden op lokaal niveau en welke inzichten geeft dit voor de provinciale ondersteuningsinstellingen en beleidsmakers? Welke gegevens zijn lokaal beschikbaar en hoe kunnen die geharmoniseerd worden zodat deze vergelijkbaar blijven en landelijke inzichten voeden? Denk bijvoorbeeld aan het in kaart brengen van ongesubsidieerde cultuur of gemeentelijke cultuurlasten die beter aansluiten bij de praktijk. De kennis en expertise uit de provinciale ondersteuningsinstellingen vertaalt zich idealiter ook in de landelijke Cultuurmonitor. Uiteindelijk moeten die twee richtingen elkaar versterken. Hieraan werken we in de komende jaren samen met onderzoekers, beleidsmakers, cultuurprofessionals en andere belanghebbenden uit alle delen van het land.
Overzicht regionale cultuurmonitors
Hieronder is een overzicht opgenomen van de deelanalyses per provincie van de Regionale Cultuurmonitor en andere beschikbare monitors. Ontbreekt er een monitor in dit overzicht? Dan horen we het graag!
Drenthe
- Analyse Regionale Cultuurmonitor
- Cultuurmonitor Drenthe 2017-2020 Editie 4. Publicatie november 2021
- Cultuurmonitor Drenthe 2017-2020 Editie 3. Publicatie januari 2021
Flevoland
Fryslân
- Analyse Regionale Cultuurmonitor
- Nulmjitting Kultuermonitor Fryslân. Publicatie 2023
- Fries Sociaal Planbureau heeft enkele cijfers over cultuurparticipatie in 2019. Zie hier de publicatie uit januari 2020.
Gelderland
- Analyse Regionale Cultuurmonitor
- Cultuur en erfgoedmonitor Gelderland. Verwacht eind 2024
- Cultuurmonitor Gelderland. Publicatie 2022
- Cultuur in Gelderland: een beknopte benchmark
- Gelderland Erfgoedmonitor. Publicatie 2020
Groningen
- Analyse Regionale Cultuurmonitor
- Basismonitor Gemeente Groningen bevat enkele gegevens over cultuur. Zie bijvoorbeeld Cultuurparticipatie. Publicatie update april 2024
Limburg
Noord-Brabant
- Analyse Regionale Cultuurmonitor
- Waarde van Cultuur Brabant 2024. In afstemming met de Cultuurmonitor. Publicatie 2024.
- Waarde van Cultuur Brabant 2022. Publicatie 2022
- Waarde van Cultuur Brabant 2020. Publicatie 2020
Noord-Holland
Overijssel
Utrecht
- Analyse Regionale Cultuurmonitor
- Utrecht Monitor voor de stad, met onder andere inzichten in cultuurdeelname, cultureel aanbod, en tevredenheid culturele voorzieningen. Cijfers over 2022
Zeeland
- Analyse Regionale Cultuurmonitor
- Cultuurmonitor Zeeland: Nulmeting. Publicatie 2022
- Cultuurmonitor Zeeland. Publicatie 2024
Zuid-Holland
Meer weten over het thema Cultuur in de regio?
Bekijk meer regionale data in het Dashboard van de Cultuurmonitor.
Alle publicaties die de Boekmanstichting zelf over dit thema uitbrengt, zijn te vinden via het online dossier Cultuur in de regio.
Meer literatuur over het thema Cultuur in de regio is ook te vinden in de Kennisbank van de Boekmanstichting.
Een eerdere editie van de tekst op deze themapagina kan hier gevonden worden:
2022
Literatuur
Atlas Research en Boekmanstichting (2018) Regionale Cultuurindex. Amsterdam: Atlas Research en Boekmanstichting.
Atlas Research en Boekmanstichting (2021) Cultuurmonitor Metropoolregio Amsterdam (MRA). Amsterdam: Atlas Research en Boekmanstichting.
Berg, N. van den et al. (2022) Regionale Cultuurmonitor. Amsterdam: Atlas Research en Boekmanstichting.
Bedaux, L.L. (2023) ‘Maak cultuurbeleid dat recht doet aan de diversiteit in Nederland‘. Op: www.unesco.nl, 16 november.
Blaker, N., Veldkamp, J., Beijersbergen, A., Booij, H.M. en Niessen, K. (2023) Museumcijfers 2022. Amsterdam: Stichting Museum, Museumvereniging
Broers, B., B. van Dalen, H. Vinken, J. Harings, R. Brom en R. Smeets (2020) Waarde van cultuur: de staat van de culturele sector in Noord-Brabant 2020. Tilburg/Amsterdam: Het PON & Telos, Pyrrhula Research Consultants, Kunstloc Brabant en Boekmanstichting.
Broers, B., B. van Dalen, H. Vinken, R. Brom en M. Goedhart (2022) Cultuurmonitor Zeeland: nulmeting. Tilburg/Amsterdam: Het PON & Telos, Pyrrhula Research Consultants en Boekmanstichting.
Brom, R. en H. Vinken (2020) Cultuur in Gelderland: een beknopte benchmark. Amsterdam/Tilburg: Boekmanstichting en Pyrrhula Research Consultants.
CBS (2020) Detaillering cultuurlasten gemeenten provincies. Den Haag/Heerlen: Centraal Bureau voor de Statistiek.
CBS (2022) Detaillering cultuurlasten gemeenten provincies. Den Haag/Heerlen: Centraal Bureau voor de Statistiek.
Daamen, M. (2024) ‘Theaters zijn er genoeg in de regio; nu nog betalend publiek‘. Op: www.nrc.nl, 18 februari.
Interprovinciaal Overleg (2022) ‘Provincies staan samen voor uitdagingen cultuursector’. Op: www.ipo.nl, 15 december.
Metropolis M (2024) ‘Kunst in het derde rijk – Biedt deze propagandakunst ook lessen voor vandaag?’. Op: www.metropolism.com/nl, 2 april 2024.
Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (2020) Jaarverslag 2019. Den Haag: Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap.
Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (2022) Jaarverslag 2021. Den Haag: Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap.
Nijboer, R. en A. van de Horst (2022) Waar doen we het voor? Rapportage over de ontwikkeling van de stedelijke regio’s. Amsterdam: DSP-groep.
Pama en van Santen (2024) ‘Niet meer naar Drachten: de top in theater en dans slaat kleinere steden vaker over‘. Op: www.nrc.nl, 31 maart.
Raad voor Cultuur (2017) Cultuur voor stad, land en regio: de rol van stedelijke regio’s in het cultuurbestel. Den Haag: Raad voor Cultuur.
RCE (2022) ‘Compleet en relatief ongeschonden Romeins heiligdom ontdekt in Gelderland’. Op: www.cultureelerfgoed.nl, 20 juni.
Unesco (z.j.) On(ver)vangbaar. De innovatieve kracht van the Culture. Op: www.unesco.nl.
Uslu, G. (2022a) Aanbieding advies ‘Onvervangbaar en Onmisbaar’ van de Commissie Collectie Nederland. Den Haag: Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap.
Verberk, B. (2019) ‘Cultuur in de provinciale coalitieakkoorden 2019-2023‘. Op: www.lkca.nl, 2 september.
VNG (2024) ‘Stelseladvies: Toegang tot cultuur‘. Op: www.vng.nl, 27 januari.
Wijn, C., B. Vinkenburg, W. Wierenga, A. van Heerwaarden en M. Terwisscha (2022) Op weg naar herpositionering. Utrecht: Berenschot.
Verantwoording tekst en beeld
Redactie: Een eerdere versie van deze pagina is geschreven door Maartje Goedhart en Sabine Zwart.
Beeld: Sonsbeek20→24 in Arnhem / Fotografie: Martijn Baudoin (via Unsplash).