Cultuur in de regio

Regionale verschillen en diversiteit

Wanneer gesproken wordt over toegankelijkheid in de culturele sector en erkenning van cultuur, is het belangrijk om oog te hebben voor zowel regionale spreiding als voor stedelijke cultuur. De aandacht voor ‘the Culture’ – een verzamelterm voor diasporische en migrantenculturen – groeit, maar vraagt nog altijd om bredere institutionele erkenning (Bedaux 2023 en 2025). Culturele uitingen zoals muziek, mode, film en design, voortgekomen uit postkoloniale migratie en diasporische netwerken, zijn sterk geconcentreerd in stedelijke gebieden en migrantenwijken. Uit onderzoek van Significant APE (2024) blijkt dat 81 procent van de culturele instellingen het belangrijk vindt om een afspiegeling te zijn van de bevolking in stad of regio. Toch laten de cijfers zien dat dit nog lang niet gerealiseerd is. In de grote steden (G4), waar relatief veel mensen met een migratieachtergrond wonen en werken, is het aandeel medewerkers met een buiten-Europese migratieachtergrond in gesubsidieerde culturele instellingen slechts 22 procent, terwijl dit in de totale beroepsbevolking 37procent is. Buiten de G4 zien we een iets kleinere, maar nog steeds duidelijke ondervertegenwoordiging: 10 procent bij de gesubsidieerde instellingen tegenover 13 procent in de werkzame beroepsbevolking.

In regionaal cultuurbeleid krijgt de rol van lokale gemeenschappen steeds meer aandacht. De Omgevingswet benadrukt het belang van burgerbetrokkenheid door burgers en maatschappelijke organisaties vroegtijdig te betrekken bij besluitvormingsprocessen over projecten die hun leefomgeving beïnvloeden. Op verzoek van het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap heeft Platform Ontwerp NL onderzocht wat de cultuur van de leefomgeving is (Boomen et al. 2024). Volgens de onderzoekers omvat cultuur niet alleen gebouwen, objecten en ruimtelijke structuren, maar ook gebruiken, tradities, verhalen en lokale geschiedenis, verbonden met de fundamentele waarden en overtuigingen van mensen. Deze brede opvatting van cultuur sluit aan bij een ontwikkeling die al sinds het begin van deze eeuw in opkomst is en die onder andere in het Verdrag van Faro expliciet wordt ondersteund. Cultuur wordt niet alleen wordt gezien als artistieke expressie, maar ook als een middel om sociale cohesie en identiteit te versterken op regionaal niveau.

Monitoringsinitiatieven en regionale data

De behoefte aan regionale cultuurdata groeit. Naast bestaande provinciale cultuurmonitoren in onder andere Noord-Brabant, Zeeland, Zuid-Holland, Gelderland, Overijssel, Drenthe en Flevoland, ontwikkelen steeds meer steden eigen meetinstrumenten. Zie onderaan deze pagina voor een lijst met monitoren per provincie. En ook brancheverenigingen verzamelen meer gegevens over de regio. De Museumcijfers tonen duidelijke regionale verschillen in museumbezoek en -financiering (Museana 2024). De Regionale Cultuurmonitor van de Boekmanstichting (2022) liet eerder al zien hoe culturele praktijken per provincie variëren, maar beleidsmakers vragen om nog fijnmazigere data op gemeentelijk niveau.

In 2024 werd een belangrijke stap gezet door de mogelijkheid om binnen de Cultuurmonitor ook gemeentelijke data in kaart te brengen. De pilot Waarde van Cultuur fungeerde hierbij als een eerste verkenning, en in mei 2025 volgt de Cultuur- en Erfgoedmonitor Gelderland. Waarbij deze provincies een eigen ‘kopie’ van de landelijke Cultuurmonitor hebben, inclusief database. In samenwerking met deze provincies en provinciale ondersteuningsinstellingen (POI’s) versterken we de lokale kennisbasis én de landelijke Cultuurmonitor, die steeds rijker wordt met lokale data en inzichten.

De themapagina Cultuur in de regio is een uitnodiging tot het verkennen van het Dashboard en het ontdekken van opvallende patronen op regionaal niveau.

Cultuuraanbod

Verspreid over Nederland is een divers aanbod aan cultuur te vinden. Via het Dashboard van de Cultuurmonitor wordt in kaart gebracht hoeveel aanbod iedere provincie telt en hoe dit zich verhoudt tot het aantal inwoners.

De concentratie van het cultureel aanbod door de jaren heen en in absolute zin is het hoogst in Noord- en Zuid-Holland. In Zuid-Holland zijn onder andere de meeste boekwinkelvestigingen en bibliotheekvestigingen te vinden, terwijl in Noord-Holland de meeste bioscopen en filmtheaters, musea, kunstgalerieën en expositieruimten en podia gevestigd zijn. Vanwege het hoge inwonertal en de aanwezigheid van de drie grootste steden (Amsterdam, Rotterdam en Den Haag) is de hoge concentratie aan cultureel aanbod in deze twee provincies niet verrassend . Als we kijken naar het aantal inwoners, verandert de ranglijst van provincies. Noord- en Zuid-Holland hebben dan niet altijd de meeste culturele voorzieningen per persoon. Ook op het gebied van bezoek en geldstromen staan ze niet altijd bovenaan. Hieronder lees je daar meer over.

De omvang van het cultuuraanbod verschilt per provincie. Zo bevinden zich in Friesland bijna net zoveel beschermde stads- en dorpsgezichten als in Zuid-Holland (respectievelijk 64 en 65 in 2024). In het noordoosten van Nederland zijn verder relatief veel archeologische rijksmonumenten te vinden. In Gelderland bevindt zich zelfs ongeveer de helft van het totaal aantal archeologische rijksmonumenten in Nederland, namelijk 293 in 2024. De Erfgoed Atlas van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) laat zien dat in Gelderland de hoge concentratie archeologische rijksmonumenten vooral rond de Veluwe gecentreerd is. Gelderland wordt gevolgd door Groningen (214) en Friesland (196 archeologische rijksmonumenten in 2024).  

Cultuuraanbod per inwoner
In 2023 zijn er in Zeeland, Groningen en Drenthe ongeveer acht bibliotheken per 100.000 inwoners. In Noord- en Zuid-Holland zijn dit er vier en Flevoland drie. In Utrecht worden in absolute zin als per inwoner de meeste activiteiten georganiseerd. Het aantal bioscopen en filmtheaters per inwoner is verder het grootst in Zeeland, Noord-Holland en Groningen, terwijl Zuid-Holland, Flevoland en Drenthe over relatief het minste aantal vertoningslocaties beschikken.

Het Dashboard bevat ook gedetailleerdere cijfers over het culturele aanbod in de provincies, bijvoorbeeld over het aantal podiumkunstvoorstellingen, activiteiten in de openbare bibliotheken of het aantal filmdoeken en –stoelen. Via staafdiagrammen en lijngrafieken is de ontwikkeling hiervan door de jaren heen te volgen. Zo zien we in 2023 dat het aantal podiumkunstvoorstellingen in bijna alle provincies een stijgende lijn in aantal voorstellingen sinds 2019. Alleen in Zeeland en Limburg zien we van 2022 op 2023 een daling in aantal voorstellingen.

Uitgelicht: provincie Zeeland
Hoewel deze provincie relatief veel podiumkunstorganisaties heeft, is het aantal podiumkunstvoorstellingen daar opvallend laag. Dit geldt voor verschillende genres, zoals theater, dans, muziektheater en cabaret. Ook zijn er minder theaterzalen en is de totale zaalcapaciteit kleiner dan gemiddeld. Dit verschil is mogelijk te verklaren door de geografische spreiding en de bereikbaarheid van podia. De afstand tot een locatie voor professionele podiumkunsten is in Zeeland bijna twee keer zo groot als het Nederlandse gemiddelde. Dit verschilt bovendien sterk per gemeente: terwijl inwoners van Goes, Middelburg en Vlissingen binnen 3 kilometer een podium kunnen vinden, ligt die afstand in Hulst en Sluis boven de 20 kilometer. Zie Cultuurmonitor Zeeland.

Cultuurbezoek

In 2023 werden Nederlandse musea ongeveer 31,6 miljoen keer bezocht, waarvan ruim 19,1 miljoen bezoeken zijn toe te schrijven aan de 230 musea in Noord- en Zuid-Holland. De twee provincies vormen samen 37 procent van het totaal aantal musea in Nederland, maar zijn verantwoordelijk voor 60 procent van het totaal aantal museumbezoeken. Eenzelfde verdeling zagen we in voorgaande jaren.

Cultuurbezoek per inwoner
Kijken we naar de cultuurconsumptie van de inwoners van een provincie, dan zien we dat het aandeel bibliotheekleden onder de bevolking varieerde van 16 procent in Limburg tot 31 procent in Flevoland in 2023. Daarentegen wordt in Groningen de bibliotheek veruit het vaakst bezocht per hoofd van de bevolking, maar is het de enige provincie waar het aantal leden sinds 2015 blijvend daalt. In Limburg, Zeeland en Noord-Brabant is het bibliotheekbezoek het laagst. Vooral in Zeeland is dat opvallend gezien het aandeel bibliotheekleden in deze provincie relatief hoog is. HZ | Kenniscentrum Zeeuwse Samenleving concludeert daarover dat Zeeuwen doorgaans verder moeten reizen om voorzieningen te bereiken dan inwoners van andere provincies (HZ 2021). Uniek in Zeeland is daarnaast de grote concentratie van bibliotheekbushaltes, die eveneens deel uitmaken van het netwerk van bibliotheekvoorzieningen. Meer dan de helft van alle bibliotheekbushaltes in Nederland is voor de Zeeuwse Bibliobussen.

Het podiumkunstbezoek per hoofd van de bevolking was in 2023 het hoogst in Noord-Holland, gevolgd door Zuid-Holland, Utrecht en Groningen. Ook het aantal filmbezoeken is per capita het hoogst in Noord-Holland, gevolgd door Utrecht en Zuid-Holland.

Geldstromen

De Nederlandse overheid moet zorgen voor goede voorwaarden zodat de Nederlandse bevolking aan cultuur kan deelnemen. Het Rijk, de provincies en de gemeenten geven hiervoor elk apart financiering aan culturele instellingen, zowel structureel als incidenteel. In 2023 gaf de overheid in totaal zeker 3,9 miljard euro uit aan cultuur. Gemeenten namen het grootste deel voor hun rekening: samen gaven zij 2,27 miljard euro uit, ongeveer 60 procent van het totaal (CBS 2024).

Rijk
Het Ministerie van OCW gaf in 2023 1,29 miljard uit aan cultuur. De totale uitgaven aan de BIS bedroegen 518 miljoen euro, 40 procent van de totale cultuurbegroting van OCW. Hiervan werd 242 miljoen (47 procent) direct aan instellingen verleend en 276 miljoen (53 procent) werd via de Rijkscultuurfondsen uitgegeven.

De begroting van de musea binnen de Erfgoedwet kwam in 2023 uit op een totaal van 249,5 miljoen euro. Daarnaast is in de Erfgoedwet ook de zorg voor monumenten opgenomen, hiervoor werd 146,5 miljoen euro gereserveerd. Samen komt dit neer op 396 miljoen euro.

Gemeenten
Volgens onderzoek van het CBS (2024) gaven alle Nederlandse gemeenten samen in 2023 2,27 miljard euro uit aan cultuur. Dat is het grootste deel van de overheidsuitgaven aan cultuur: ongeveer 60 procent. Gemeenten spelen daarmee een belangrijke rol in het betalen van cultuur.

Gemiddeld gaven gemeenten 127 euro per inwoner uit aan cultuur in 2023, in 2017 was dat nog 108 euro. De stijging van 18 procent is echter lager dan de inflatie in diezelfde periode (28 procent). Ook daalde het aandeel van cultuur binnen de totale uitgaven van gemeenten, van 3,6 procent in 2017 naar 3,2 procent in 2023. Gemeenten zijn dus in verhouding minder geld aan cultuur gaan besteden.

Toch verschilt dit per gemeente. Het meeste werd uitgegeven in provincie Zuid-Holland, Noord-Holland en Noord-Brabant (respectievelijk 550 miljoen euro, 444 miljoen euro en 306 miljoen euro). Dat is meer dan in voorgaande jaren. Per hoofd van de bevolking geven de gemeenten in provincie Noord-Holland (150 euro per capita), Groningen (149 euro per capita) en Zuid-Holland (145 euro per capita) het meeste uit aan cultuur.

Gemeenten als Amsterdam (237 miljoen euro), Rotterdam (177 miljoen euro) en Den Haag (137 miljoen euro) geven het meeste geld uit aan cultuur. Kijk je naar uitgaven per inwoner, dan staat Assen bovenaan met 319 euro, gevolgd door Heerlen (293 euro), Rotterdam (266 euro) en Amsterdam (258 euro).

De helft van de gemeentelijke cultuuruitgaven wordt gedaan door gemeenten met 150.000 inwoners of meer, terwijl slechts drie op de tien Nederlanders daar woont. Door hun centrumfunctie hebben deze grote gemeenten een hoger aantal culturele voorzieningen met vaak een grotere capaciteit en een verzorgingsgebied dat groter is dan de eigen gemeente. Het gemiddelde van de gemeentelijke cultuurlasten in een provincie wordt dus gestuwd door de relatief hoge cultuurlasten van de grote gemeenten.

Voor een compleet beeld van de verdeling van overheidsmiddelen moet er dus niet alleen per provincie maar ook per afzonderlijke gemeente gekeken worden.

Provincie
Naast gemeenten en het rijk dragen uiteraard ook provincies cultuurlasten. Binnen provincies zien we over het algemeen een sterke wisselwerking tussen de gemeentelijke en de provinciale cultuurlasten: waar de gemiddelde cultuurlasten van gemeenten binnen een provincie hoger dan gemiddeld zijn, zien we over het algemeen een lagere post voor cultuur op de balans van de provincie. En andersom. Zo dragen de provincies Noord- en Zuid-Holland in 2023 per inwoner het minste bij aan cultuur. De provincies Friesland, Zeeland en Limburg het meest. De invulling van de lastenverdeling (tussen rijk, provincie en gemeenten) kan dus per provincie verschillen.

Als je de uitgaven van gemeenten en provincies bij elkaar optelt, dan staat provincie Groningen steevast bovenaan als het gaat om de uitgaven per inwoner. In 2023 gaf Groningen samen met de gemeenten gemiddeld 203 euro per inwoner uit aan cultuur. In Gelderland was dat met 118 euro per inwoner juist het laagst.

Drenthe

• Analyse Regionale Cultuurmonitor
• Cultuurmonitor Emmen, cultuurpeiling onder diens inwoners met onder andere inzichten in cultuurdeelname, cultureel aanbod, en tevredenheid culturele voorzieningen. Cultuurmonitor Emmen 2024 | Tableau Public
• Cultuurmonitor Drenthe 2017-2020 Editie 4. Publicatie november 2021
• Cultuurmonitor Drenthe 2017-2020 Editie 3. Publicatie januari 2021

Flevoland

• Analyse Regionale Cultuurmonitor
• Cultuurmonitor Flevoland 2017-2018: eerste helft beleidsperiode 2017-2020. Publicatie 2019

Fryslân

• Analyse Regionale Cultuurmonitor
• Nulmjitting Kultuermonitor Fryslân. Publicatie 2023
• Fries Sociaal Planbureau heeft enkele cijfers over cultuurparticipatie in 2019. Zie hier de publicatie uit januari 2020.

Gelderland

• Analyse Regionale Cultuurmonitor
• Cultuur en erfgoedmonitor Gelderland. Publicatie 15 mei 2025
• Cultuurmonitor Gelderland. Publicatie 2022
• Cultuur in Gelderland: een beknopte benchmark
• Gelderland Erfgoedmonitor. Publicatie 2020

Groningen

• Analyse Regionale Cultuurmonitor
• Basismonitor Gemeente Groningen bevat enkele gegevens over cultuur. Zie bijvoorbeeld Cultuurparticipatie. Publicatie update april 2024

Limburg

• Analyse Regionale Cultuurmonitor

Noord-Brabant

• Analyse Regionale Cultuurmonitor
• Waarde van Cultuur Brabant 2024. In afstemming met de Cultuurmonitor. Publicatie 2024.
• Waarde van Cultuur Brabant 2022. Publicatie 2022
• Waarde van Cultuur Brabant 2020. Publicatie 2020

Noord-Holland

• Analyse Regionale Cultuurmonitor
• Cultuurmonitor Metropoolregio Amsterdam (MRA). Publicatie 2021

Overijssel

• Analyse Regionale Cultuurmonitor
• Cultureel Overijssel in kaart. Publicatie maart 2024

Utrecht

• Analyse Regionale Cultuurmonitor
• Utrecht Monitor voor de stad, met onder andere inzichten in cultuurdeelname, cultureel aanbod, en tevredenheid culturele voorzieningen. Cijfers over 2022

Zeeland

• Analyse Regionale Cultuurmonitor
• Cultuurmonitor Zeeland: Nulmeting. Publicatie 2022
• Cultuurmonitor Zeeland. Publicatie 2024

Zuid-Holland

• Analyse Regionale Cultuurmonitor
• Cultureel Zuid-Holland in Kaart
• Zuid-Hollandse erfgoedvrijwilligers in beeld. Publicatie 2022