Digitale transformatie

Digitaal aanbod

Een tentoonstelling die je vanuit huis kan bezoeken via een op afstand bestuurbare robot. Een adventskalender met achter elk vakje een digitale mini-voorstelling. Festivals op een imaginair eiland of in een virtueel hotel. Het zijn slechts enkele van de vele creatieve manieren waarop de cultuursector digitaal werk met een groot publiek kan delen.

Een belangrijke meerwaarde van het online aanbod en de digitale aanwezigheid is het internationaal bereik. Dit geldt bijvoorbeeld voor musea en presentatie-instellingen. Interessant is dat sommige kleinere instellingen dit bereik zien als een van de voornaamste redenen om niet alleen hybride culturele events te (blijven) organiseren waarbij on- en offline bezoekers samen het programma kunnen beleven, maar zelfs volledig online te gaan. Een voorbeeld is The Hmm, platform voor inclusieve internetcultuur. Hun vrijheid in hybride experimenten, waaronder het event The Hmm @ 4 locations (simultaan georganiseerd op vier plekken in Nederland én online) leidde tot bewondering bij grotere culturele instellingen, die het zien als een voedingsbodem voor hun eigen digitale portefeuille.

Naast een breder internationaal bereik vergroot de mogelijkheid tot virtueel beleven ook de toegankelijkheid van evenementen, en biedt het mogelijkheden om de ecologische voetafdruk van sprekers en bezoekers te verkleinen. Dat dit tevens bij kunstenaarsresidenties een rol kan spelen, ziet Esther van Rosmalen van Witte Rook te Breda. Hun kunstenaars beseften dat je tijdens de (aanvankelijke) onderzoeksfase prima digitaal kan werken, waardoor het principe van tijd, ruimte en context opengegooid wordt, alsook een groter bereik mogelijk is onder kunstenaars die niet in Nederland dan wel Europa gevestigd zijn.

Bijvoorbeeld in de Letteren-sector wordt de waarde van digitaal aanbod erkend: organisaties zoals De Schrijverscentrale hebben sinds de coronapandemie ontdekt hoezeer online een verrijking kon zijn. Ze bieden tal van online initiatieven voor de bevordering van leescultuur, zoals het in 2020 gestarte Schrijver op je scherm. Literaire festivals programmeren ook meer online. Daarnaast zijn er enkele nieuwe spelers op de markt die digitaal lezen op een geheel nieuwe manier bekijken: bijvoorbeeld het vaak gebruikte Wattpad, een platform dat voornamelijk lezers tussen de 12 en 26 jaar aantrekt, waarop gesprekken omtrent (voornamelijk) fictie actief gevoerd worden via chat. Verder heeft BookTok, een community op het populaire platform TikTok waarin jongeren tal van boekentips uitwisselen, een vaste plek verworven in de sector.

Uit onderzoek naar de wensen en behoeften van diverse doelgroepen bij online cultureel aanbod kwam onder andere naar voren dat het publiek online andere behoeften heeft dan bij fysiek aanbod. Daarnaast zijn er enkele randvoorwaarden voor online cultuur om een waardevolle toevoeging te zijn op fysieke cultuur. Het digitale aanbod moet bijvoorbeeld iets extra’s bieden en het platform moet goed werken.

Tot slot kan digitaal aanbod een rol spelen in het vergroten van toegankelijkheid. Mensen die slecht kunnen zien of horen kunnen bijvoorbeeld via speciale software alsnog het aanbod beleven. Vanaf juni 2025 treedt de European Accessibility Act (EEA) in werking. Deze wet verplicht organisaties om bepaalde producten en diensten, zoals ticketshops, toegankelijk te maken voor mensen met een beperking. In het verlengde daarvan adviseert DEN culturele instellingen om hun hele website op toegankelijkheid te toetsen (DEN 2024a).
In de sector wordt al veelvuldig werk gemaakt van toegankelijkheid. De Nederlandse Dansdagen ontwikkelt bijvoorbeeld een digitaal platform dat naast het jaarlijkse fysieke festival het aanbod beschikbaar maakt voor een zo breed mogelijke doelgroep.

Digitale technologieën

Digitale transformatie gaat niet alleen over het online beschikbaar maken van collecties of voorstellingen, maar ook over het creëren van andere publiekservaringen, bijvoorbeeld door middel van nieuwe technologieën. Meerdere instellingen gebruiken al digitale technieken om een breder publiek te bereiken.

Een voorbeeld zijn immersieve technieken. Bij een immersieve ervaring wordt het publiek meegenomen in een vaak digitale wereld. Immersieve technieken worden al volop gebruikt, bijvoorbeeld in musea of het theater, maar ook in films en games. Enkele voorbeelden zijn Vincent Meets Rembrandt, Remastered of de voorstelling It Went Dark (DEN 2024b). Ter ondersteuning van de kennis, toepassing en valorisatie van immersieve ervaringen (IX) wordt het CIIIC-programma ontwikkeld. Vanuit het Nationaal Groeifonds wordt voor dit programma tussen 2025 en 2030 in totaal 275 miljoen euro vrijgemaakt om het IX veld in Nederland als koploper op de kaart te zetten.

Sinds 2023 is de Regeling Immerse\Interact, een samenwerking van het Stimuleringsfonds Creatieve Industrie en het Nederlands Filmfonds, in het leven geroepen om de ontwikkeling immersieve of interactieve mediaproducties te stimuleren. Daarnaast is in december 2023 een voucherregeling uitgeschreven die is gericht op het verbeteren van de zichtbaarheid van dergelijke producties.

Per domein verschilt het hoe de nieuwe digitale technieken toepasbaar zijn. Bij de podiumkunsten is bijvoorbeeld de fysieke, live ervaring van groot belang. De energie van een zaal, de interactie met de artiest, de muziek die je hoort én voelt. Dat neemt niet weg dat ook in de podiumkunsten de digitale ervaring de fysieke ervaring steeds meer aanvult en verrijkt.
Zo bieden digitale technologieën nieuwe mogelijkheden voor voorstellingen op het gebied van beeld, licht, geluid en special effects (SBB 2023). Ook rondom producties biedt digitale transformatie kansen, bijvoorbeeld via een app die extra informatie aanbiedt tijdens een voorstelling, of voor educatieprogramma’s. De digitalisering van ticketsystemen biedt daarnaast veel mogelijkheden en inzichten op het gebied van publieksdata. Zo maakt DIP een koppeling tussen kaartverkoopsystemen, waardoor het mogelijk wordt om op grote schaal publieksdata en verkoopdata te analyseren (DIP z.j.).

Ook binnen andere domeinen speelt de snelle ontwikkeling van digitale technologieën een belangrijke rol. Binnen design zien we steeds meer nadruk op datagedreven werken, digitale co-creatie platforms en circulaire ontwerpketens. Voor ontwerpers, architecten in het bijzonder, bieden digitale technologieën nieuwe mogelijkheden voor samenwerking, het oplossen van zogenoemde wicked problems en het bijdragen aan maatschappelijke opgaven. Zo werkt driekwart van de architectenbureaus met BIM: digitale ontwerpmodellen waarin vroegtijdig vanuit verschillende disciplines kan worden samengewerkt en kan worden gecommuniceerd met partners in de bouwketen. Daarnaast heeft 23 procent van de architectenbureaus reeds ervaring met parametrisch ontwerpen: een manier van ontwerpen waarbij algoritmes op basis van data en variabelen (parameters) in korte tijd vele varianten voor een ontwerp kunnen genereren. Hieruit kan vervolgens de meest (kosten)efficiënte, duurzame of optimale oplossing ‘berekend’ worden. Andere nieuwe mogelijkheden zijn om een ontwerp middels virtual, augmented of mixed reality tot leven te brengen (toegepast door 35 procent van de architectenbureaus) of om door middel van sensoren het gebruik van een gebouw te monitoren en te optimaliseren (toegepast door 18 procent van de bureaus) (Rutten 2021).

Ook zijn er tal van innovatieve, tech-savvy (social) design projecten te noemen waarbij digitalisering of digitale innovatie een specifieke rol speelt in die samenwerkingen. Een kleine greep uit het Dutch designers Yearbook 2022 (Kroesbergen et al. 2022) is bijvoorbeeld The Solar Biennale/The Energy Show in Het Nieuwe Instituut en geroemde projecten binnen de Dutch Design Awards zoals WTFFF!?, BuyCloud en het werk van Cream on Chrome).

Tot slot wordt AI in de cultuursector een steeds groter thema. Hoewel kunstmatige intelligentie al lang is ingebed in ons leven – denk bijvoorbeeld aan aanbevelingen voor de volgende serie, op maat gemaakte playlists of een virtuele assistent op je telefoon – werd met de introductie van generatieve AI zoals ChatGTP en Midjourney kunstmatige intelligentie toegankelijk voor een breed publiek. De grote vraag blijft echter hoe te verdienen aan deze en andere online uitingen. De snelle ontwikkeling van digitale technologieën roept meer vragen en onzekerheden op. Wat doet kunstmatige intelligentie met begrippen als originaliteit en creativiteit? Bij wie ligt het auteursrecht als de maker gebruikmaakt van deze hulpmiddelen om te creëren? En wat betekent dit voor makers wiens werk wordt gebruikt door AI om nieuwe ideeën te genereren?

In de culturele sector wordt het gesprek over de kansen en risico’s van AI volop gevoerd. Zo vragen auteurs zich af of AI een bedreiging is of juist een handig hulpmiddel (Auteursbond 2024) en steunt de bond de internationale campagne voor menselijke creativiteit (Auteursbond 2023). Sectorbreed roepen de groeiende algemene toepassingen van AI daarnaast de vraag op hoe AI-gegenereerde kunst zich verhoudt tot de artistieke creativiteit van menselijke makers (Arriagada 2023).
Begin 2024 voert DEN door middel van gesprekken voor en met de sector een verkenning uit over wat AI betekent voor de culturele sector. Centraal daarin staat de vraag wat de impact van AI is op de cultuursector en hoe de sector daarbij het beste ondersteund kan worden.

Digitale consumptie

Digitale transformatie leidt tot aanvullende mogelijkheden om publiek te bereiken. Binnen veel domeinen van de culturele sector zijn deze mogelijkheden onder de druk van coronamaatregelen als kans benut. Uit het landelijke onderzoek naar vrijetijdsbesteding (VTO) blijkt dat twee op de vijf Nederlanders (38 procent) in 2022 een of meer online voorstellingen of uitvoeringen (van muziek, theater, dans, cabaret of andere podiumkunsten) bekeek. Bijna een vijfde van de Nederlanders (17 procent) bekeek in datzelfde jaar eens of vaker een museumcollectie of -tentoonstelling via het internet. Zie de pagina Cultuur en Participatie voor meer informatie over de VTO.

In de muziekindustrie is digitale consumptie niets nieuws: al sinds 2015 komt het grootste deel van de omzet uit opgenomen muziek voort uit digitale distributie, voornamelijk via streamingplatforms als Apple Music en Spotify (NVPI Audio 2022). Twee op de drie Nederlanders (68 procent) luistert muziek via dergelijke streamingsdiensten (zie de pagina Cultuur en Participatie). De omslag naar digitale platforms heeft het voor artiesten tevens mogelijk gemaakt om meer zelf te doen en meer direct met hun publiek te interacteren. Deze online ontwikkelingen zorgen echter ook voor nieuwe concurrentie voor artiesten, zoals influencers met een groot bereik die gaan acteren of muziek gaan maken (SBB 2023).

Een vergelijkbare situatie zien we binnen het domein Audiovisueel: het aantal en de omzet van VOD-platforms (video-on-demand) is in de afgelopen jaren flink gestegen. Driekwart van de Nederlanders geeft aan films of series via streamingsdiensten als Netflix, Videoland of NPO Start te kijken (76 procent) en een op de drie huurt weleens een film digitaal via platforms als Pathé Thuis of Picl (34 procent) (Zie ook de pagina Cultuur en Participatie.)

Archivering

Culturele makers en instellingen richten zich vaak op het maken van nieuwe producties, maar ook aandacht voor archivering is belangrijk. Digitalisering biedt voor archieven vele mogelijkheden.

In het domein Erfgoed zijn hiervan al diverse voorbeelden zichtbaar. Digitalisering helpt erfgoed voor de toekomst bewaard te houden, maar bovenal zorgt het ervoor dat erfgoedcollecties aan elkaar gekoppeld kunnen worden, dat ze toegankelijker worden, en dat ze gebruikers in staat stellen om nieuwe, meer diverse en rijkere verhalen over erfgoed te vertellen (Netwerk Digitaal Erfgoed 2021). Vanuit de Nationale Strategie Digitaal Erfgoed – uitgevoerd door het Netwerk Digitaal Erfgoed (NDE) – werkt de erfgoedsector daarom aan het verbinden van erfgoedcollecties vanuit het perspectief van gebruikers, om erfgoed beter vindbaar te maken en het gebruik ervan te vergroten. Centrale begrippen hierbij zijn ‘houdbaar’, ‘zichtbaar’ en ‘bruikbaar’.

Een andere manier om zicht te krijgen op de omvang van het publiek toegankelijke digitale erfgoed, is door te kijken naar enkele grote platforms waar verschillende digitale collecties samenkomen. Zo zijn via CollectieNederland.nl begin 2024 ruim 7,1 miljoen objecten uit de collecties van zo’n 200 musea en andere cultuurinstellingen doorzoekbaar. Via Europeana worden daarnaast bijna 58 miljoen digitale objecten uit heel Europa ontsloten, waarvan er in juli 2022 ruim 9,6 miljoen van 94 Nederlandse instellingen afkomstig waren (Europeana Foundation 2022).

Grote stappen worden daarnaast gezet in het digitaliseren van het podiumkunstverleden. Vanuit Podiumkunst.net wordt er momenteel gewerkt aan het verbinden van verschillende podiumkunstcollecties, zodat deze uiteindelijk allemaal vanuit één centraal dienstenplatform doorzoekbaar zijn. Daarnaast werkt Podiumkunst.net op verschillende manieren aan deskundigheidsbevordering en het stimuleren van creatief hergebruik van gedigitaliseerd materiaal, om zo de podiumkunstensector te helpen in de digitale transformatie. De belangrijkste bottlenecks die organisaties daarbij in de weg staan, zijn een gebrek aan tijd (61,0 procent van de ondervraagden), prioriteit (51,2 procent) en middelen (29,3 procent) (Podiumkunst.net 2022).

Ook binnen het domein Architectuur speelt de digitale transformatie een grote rol in archivering. Het Nieuwe Instituut in Rotterdam werkt bijvoorbeeld aan het digitaliseren van de Rijkscollectie voor Nederlandse Architectuur en Stedenbouw. Dit kreeg vanaf 2019 een impuls middels het programma Architectuur Dichterbij, dat zich richt op het vergroten van de zichtbaarheid en toegankelijkheid van de architectuurcollectie. Digitalisering en het toegankelijk maken van de digitale collectie zijn hier belangrijke onderdelen van.

Hetzelfde geldt voor het domein Audiovisueel. Uit een enquête uit 2020 blijkt de digitaliseringsgraad van audiovisueel materiaal tussen 2017 en 2019 te zijn gestegen. 42 procent van de respondenten – waaronder Beeld en Geluid en het Eye Filmmuseum, maar ook overheidsarchieven en omroepen – gaf in 2019 aan meer dan de helft van het analoge audiovisuele materiaal te hebben gedigitaliseerd, in 2017 was dit nog slechts 34 procent. De digitaliseringsgraad is vooral hoog onder omroepen; 55 procent had meer dan de helft van het analoge audiovisuele materiaal gedigitaliseerd. Ook respondenten die een overige instelling vertegenwoordigen noemen over het algemeen een hoge digitaliseringsgraad: 64 procent van hen had meer dan de helft van het analoge audiovisuele materiaal gedigitaliseerd (Mulder et al. 2020).

Binnen het domein Games biedt digitalisering de kans om oude games – die vaak bewaard zijn op fysieke dragers met een beperkte levensduur – voor toekomstige generaties te bewaren en speelbaar te houden. Tegelijkertijd hebben moderne games als gevolg van de digitale transformatie ook kenmerken gekregen die archivering kunnen bemoeilijken, zoals het feit dat ze door updates constant kunnen blijven veranderen, soms alleen werken als ze verbonden zijn met bepaalde online diensten, of enkel aangeboden worden in digitale winkels waar ze van de ene op de andere dag uit kunnen verdwijnen.