Digitale transformatie

Digitaal aanbod

Een tentoonstelling die je vanuit huis kan bezoeken via een op afstand bestuurbare robot. Een adventskalender met achter elk vakje een digitale mini-voorstelling. Festivals op een imaginair eiland of in een virtueel hotel. Het zijn slechts enkele van de vele creatieve manieren waarop de cultuursector digitaal werk met een groot publiek kan delen. 

Een belangrijke meerwaarde van het online aanbod en de digitale aanwezigheid is het internationaal bereik. Dit geldt bijvoorbeeld voor musea en presentatie-instellingen. Interessant is dat sommige kleinere instellingen dit bereik zien als een van de voornaamste redenen om niet alleen hybride culturele events te (blijven) organiseren waarbij on- en offline bezoekers samen het programma kunnen beleven, maar zelfs volledig online te gaan. Een voorbeeld is The Hmm, platform voor inclusieve internetcultuur. Hun vrijheid in hybride experimenten, waaronder het event The Hmm @ 4 locations (simultaan georganiseerd op vier plekken in Nederland én online) leidde tot bewondering bij grotere culturele instellingen, die het zien als een voedingsbodem voor hun eigen digitale portefeuille. 

Naast een breder internationaal bereik vergroot de mogelijkheid tot virtueel beleven ook de toegankelijkheid van evenementen, en biedt het mogelijkheden om de ecologische voetafdruk van sprekers en bezoekers te verkleinen. Dat dit tevens bij kunstenaarsresidenties een rol kan spelen, ziet Esther van Rosmalen van Witte Rook te Breda. Hun kunstenaars beseften dat je tijdens de (aanvankelijke) onderzoeksfase prima digitaal kan werken, waardoor het principe van tijd, ruimte en context opengegooid wordt, en een groter bereik mogelijk is onder kunstenaars die niet in Nederland of Europa gevestigd zijn.

Bijvoorbeeld in het domein Letteren wordt de waarde van digitaal aanbod erkend: organisaties zoals De Schrijverscentrale hebben ontdekt hoezeer online een verrijking kan zijn. Ze bieden tal van online initiatieven voor de bevordering van leescultuur. Het in 2020 gestarte Schrijver op je scherm wordt nu wereldwijd aangeboden. Literaire festivals programmeren steeds meer online. Daarnaast zijn er enkele nieuwe spelers op de markt die digitaal lezen op een geheel nieuwe manier bekijken: bijvoorbeeld Wattpad, een platform dat voornamelijk lezers tussen de 12 en 26 jaar aantrekt, waarop gesprekken omtrent (voornamelijk) fictie actief gevoerd worden via chat. Verder heeft BookTok, een community op het populaire platform TikTok waarin jongeren tal van boekentips uitwisselen, een vaste plek verworven in de sector.

Uit onderzoek naar de wensen en behoeften van diverse doelgroepen bij online cultureel aanbod kwam onder andere naar voren dat het publiek online andere behoeften heeft dan bij fysiek aanbod. Daarnaast zijn er enkele randvoorwaarden voor online cultuur om een waardevolle toevoeging te zijn op fysieke cultuur. Het digitale aanbod moet bijvoorbeeld iets extra’s bieden en het platform moet goed werken. 
In Rotterdam wordt onderzoek gedaan naar het online cultuuraanbod en de vele innovatie manieren waarop de sector zich de afgelopen jaren heeft ingespannen om het publiek te bereiken.

Tot slot kan digitaal aanbod een rol spelen in het vergroten van toegankelijkheid. Mensen die slecht kunnen zien of horen kunnen bijvoorbeeld via speciale software alsnog het aanbod beleven. Vanaf juni 2025 treedt de European Accessibility Act (EEA) in werking. Deze wet verplicht organisaties om bepaalde producten en diensten, zoals ticketshops, toegankelijk te maken voor mensen met een beperking. In het verlengde daarvan adviseert DEN culturele instellingen om hun hele website op toegankelijkheid te toetsen (DEN 2024a). 
In de sector wordt al veelvuldig werk gemaakt van toegankelijkheid. De Nederlandse Dansdagen ontwikkelt bijvoorbeeld een digitaal platform dat naast het jaarlijkse fysieke festival het aanbod beschikbaar maakt voor een zo breed mogelijke doelgroep.

Digitale consumptie

Digitale transformatie leidt tot aanvullende mogelijkheden om publiek te bereiken. Binnen veel domeinen van de culturele sector zijn deze mogelijkheden onder de druk van coronamaatregelen als kans benut. Uit het landelijke onderzoek naar vrijetijdsbesteding (VTO) blijkt dat twee op de vijf Nederlanders (38 procent) in 2022 een of meer online voorstellingen of uitvoeringen (van muziek, theater, dans, cabaret of andere podiumkunsten) bekeek. Bijna een vijfde van de Nederlanders (17 procent) bekeek in datzelfde jaar eens of vaker een museumcollectie of -tentoonstelling via het internet en 24 procent bekeek beeldende kunst via het internet of sociale media. Zie de pagina Cultuur en Participatie voor meer informatie over de VTO.

In de muziekindustrie is digitale consumptie niets nieuws: al sinds 2015 komt het grootste deel van de omzet uit opgenomen muziek voort uit digitale distributie, voornamelijk via streamingplatforms als Apple Music en Spotify (NVPI Audio 2024). Ruim twee op de drie Nederlanders (68 procent) luistert muziek via dergelijke streamingsdiensten (zie de pagina Cultuur en Participatie). De omslag naar digitale platforms heeft het voor artiesten tevens mogelijk gemaakt om meer zelf te doen en meer direct met hun publiek te interacteren. Deze online ontwikkelingen zorgen echter ook voor nieuwe concurrentie voor artiesten, zoals influencers met een groot bereik die gaan acteren of muziek gaan maken (SBB 2023).

Een vergelijkbare situatie zien we binnen het domein Audiovisueel: het aantal en de omzet van VOD-platforms (video-on-demand) is in de afgelopen jaren flink gestegen. Driekwart van de Nederlanders geeft aan films of series via streamingsdiensten als Netflix, Videoland of NPO Start te kijken (76 procent) en een op de drie huurt weleens een film digitaal via platforms als Pathé Thuis of Picl (34 procent). Zie ook de themapagina Cultuur en Participatie.

Digitale technologieën

Digitale transformatie gaat niet alleen over het online beschikbaar maken en consumeren van collecties of voorstellingen, maar ook over het creëren van andere publiekservaringen, bijvoorbeeld door middel van nieuwe technologieën. 

Een van deze technologieën is Extended Reality (XR), een overkoepelende term voor de technologieën waarbij de gebruiker wordt ondergedompeld in een geheel of deels virtuele werkelijkheid: Virtual Reality (VR), Augmented Reality (AR) en Mixed Reality (MR) (Moonshot Digitale Cultuur 2023). Met name Virtual Reality heeft de afgelopen jaren een flinke transformatie doorgemaakt. Met grote investeringen in ontwikkeling, evenals de opkomst van standalone en draadloze headsets, is de techniek steeds toegankelijker en toepasbaarder geworden voor culturele instellingen. VR keert dan ook steeds vaker terug in musea en heeft een vaste plek gekregen op filmfestivals als NFF en IDFA. 

Bij artistieke toepassingen van XR wordt vaak gesproken over ‘immersieve’ en ‘interactieve’ producties. Sinds 2023 is de Regeling Immerse\Interact, een samenwerking van het Stimuleringsfonds Creatieve Industrie en het Nederlands Filmfonds, in het leven geroepen om de ontwikkeling van dit soort producties te stimuleren. De geselecteerde makers kunnen aanvullend een presentatiebijdrage aanvragen. Daarnaast is in december 2023 een voucherregeling uitgeschreven die is gericht op het verbeteren van de zichtbaarheid van dergelijke producties. Parralel aan deze regeling vindt een onderzoekstraject plaats dat zal leiden tot concrete adviezen voor het verbeteren van de zichtbaarheid en distributie van immersieve producties (Nieuwe Instituut z.j.). 
Ter ondersteuning van de kennis, toepassing en valorisatie van immersieve ervaringen ging daarnaast eerder dit jaar het CIIIC-programma van start. Vanuit het Nationaal Groeifonds wordt voor dit programma tussen 2025 en 2030 in totaal 275 miljoen euro vrijgemaakt om het immersieve veld in Nederland als koploper op de kaart te zetten. 

Per domein verschilt het hoe toepasbaar digitale technieken zijn. Bij de podiumkunsten is bijvoorbeeld de fysieke, live ervaring van groot belang. De energie van een zaal, de interactie met de artiest, de muziek die je hoort én voelt. Dat neemt niet weg dat ook in de podiumkunsten de digitale ervaring de fysieke ervaring steeds meer aanvult en verrijkt. 
Zo bieden digitale technologieën nieuwe mogelijkheden voor voorstellingen op het gebied van beeld, licht, geluid en special effects (SBB 2023). Ook rondom producties biedt digitale transformatie kansen, bijvoorbeeld via een app die extra informatie aanbiedt tijdens een voorstelling, of voor educatieprogramma’s. De digitalisering van ticketsystemen biedt daarnaast veel mogelijkheden en inzichten op het gebied van publieksdata. Zo maakt DIP een koppeling tussen kaartverkoopsystemen, waardoor het mogelijk wordt om op grote schaal publieksdata en verkoopdata te analyseren (DIP z.j.).

Ook binnen andere domeinen speelt de snelle ontwikkeling van digitale technologieën een belangrijke rol. Binnen design zien we steeds meer nadruk op datagedreven werken, digitale co-creatie platforms en circulaire ontwerpketens. Voor ontwerpers, architecten in het bijzonder, bieden digitale technologieën nieuwe mogelijkheden voor samenwerking, het oplossen van zogenoemde wicked problems en het bijdragen aan maatschappelijke opgaven. Bijvoorbeeld door middel van BIM: digitale ontwerpmodellen waarin vroegtijdig vanuit verschillende disciplines kan worden samengewerkt en kan worden gecommuniceerd met partners in de bouwketen. Andere mogelijkheden zijn om een ontwerp middels XR tot leven te brengen of om door middel van sensoren het gebruik van een gebouw te monitoren en te optimaliseren (Rutten 2021). 
Ook zijn er tal van innovatieve, tech-savvy (social) designprojecten te noemen waarbij digitalisering of digitale innovatie een specifieke rol speelt in die samenwerkingen, zoals zichtbaar in het Dutch designers Yearbook ’24-’25 (Santen et al. 2024).

Kunstmatige intelligentie
Het thema AI heeft een weg gevonden in ons dagelijks leven en ook in de cultuursector wordt veel gesproken over AI. Hoewel kunstmatige intelligentie al lang is ingebed in ons leven – denk bijvoorbeeld aan aanbevelingen voor de volgende serie, op maat gemaakte playlists of een virtuele assistent op je telefoon – werd met de introductie van generatieve AI zoals ChatGTP en Midjourney kunstmatige intelligentie niet alleen toegankelijk voor een breed publiek, ook de toepassingsmogelijkheden werden aanzienlijk breder. Die snelle ontwikkeling van digitale technologieën roept veel vragen en onzekerheden op. 

AI kan van waarde zijn voor de cultuursector, bijvoorbeeld voor de publieksbeleving, als hulpmiddel voor makers of voor het optimaliseren van werkprocessen (DEN 2023). Maar wat doet kunstmatige intelligentie met begrippen als originaliteit en creativiteit? Bij wie ligt het auteursrecht als de maker gebruikmaakt van deze hulpmiddelen om te creëren? En wat betekent dit voor makers wiens werk wordt gebruikt door AI om nieuwe ideeën te genereren? De grote vraag blijft ook hoe te verdienen aan deze en andere online uitingen.  

In de culturele sector wordt het gesprek over de kansen en risico’s van AI steeds uitvoeriger gevoerd. Zo vragen auteurs zich af of AI een bedreiging is of juist een handig hulpmiddel (Auteursbond 2024a) en waarschuwt de Auteursbond voor het gebruik van AI voor Engelstalige vertalingen (2024b). Literair vertalers zien AI als een handig hulpmiddel, bijvoorbeeld om snel bronnen door te nemen of synoniemen te verzamelen, maar noemen literair vertalen een menselijk, creatief proces, dat je niet door een machine kan of moet willen laten doen (Andel 2025). Sectorbreed roepen de groeiende algemene toepassingen van AI daarnaast de vraag op hoe AI-gegenereerde kunst zich verhoudt tot de artistieke creativiteit van menselijke makers (Arriagada 2023).

In 2024 voerde DEN een verkenning uit naar de impact van AI op de cultuursector in Nederland. Daaruit kwam naar voren dat de houding over AI overwegend positief is en dat (generatieve) AI op verschillende vlakken wordt toegepast. Tegelijkertijd zoeken organisaties naar een verantwoorde inzet van AI: hoe kunnen zij randvoorwaarden creëren die een bewuste en houdbare inzet van AI garanderen? Het onderzoek onderschrijft dat de impact van AI op de cultuursector lastig te voorspellen is, maar dat een belangrijke taak ligt in het nadenken over uitdagingen waarbij AI de sector kan ondersteunen (Kuiper et al. 2024).

Archivering

Culturele makers en instellingen richten zich vaak op het maken van nieuwe producties, maar ook aandacht voor archivering is belangrijk. Digitalisering biedt voor archieven vele mogelijkheden. 

In het domein Erfgoed zijn hiervan al diverse voorbeelden zichtbaar. Digitalisering helpt erfgoed voor de toekomst bewaard te houden, maar bovenal zorgt het ervoor dat erfgoedcollecties aan elkaar gekoppeld kunnen worden, dat ze toegankelijker worden, en dat ze gebruikers in staat stellen om nieuwe, meer diverse en rijkere verhalen over erfgoed te vertellen (Netwerk Digitaal Erfgoed 2024). Vanuit de Nationale Strategie Digitaal Erfgoed – uitgevoerd door het Netwerk Digitaal Erfgoed (NDE) – werkt de erfgoedsector daarom aan het verbinden van erfgoedcollecties vanuit het perspectief van gebruikers, om erfgoed beter vindbaar te maken en het gebruik ervan te vergroten. De vier uitgangspunten zijn hierbij: inspelen op (her)gebruik, decentrale aanpak, nadruk op eigen rol, en afspraken zijn leidend. 

Een andere manier om zicht te krijgen op de omvang van het publiek toegankelijke digitale erfgoed, is door te kijken naar enkele grote platforms waar verschillende digitale collecties samenkomen. Zo zijn via CollectieNederland.nl in 2024 ruim 7,1 miljoen objecten uit de collecties van zo’n 200 musea en andere cultuurinstellingen doorzoekbaar. Via Europeana worden daarnaast ruim 53 miljoen digitale objecten uit heel Europa ontsloten, waarvan er in juli 2024 ruim 9,8 miljoen van 103 Nederlandse instellingen afkomstig waren (Europeana Foundation 2024). 

Grote stappen worden daarnaast gezet in het digitaliseren van het podiumkunstverleden. Zo heeft het Holland Festival televisiefragmenten van de afgelopen 77 jaar gedigitaliseerd. Vanuit Podiumkunst.net wordt er momenteel gewerkt aan het verbinden van verschillende podiumkunstcollecties, zodat deze uiteindelijk allemaal vanuit één centraal platform doorzoekbaar zijn. Daarnaast werkt Podiumkunst.net op verschillende manieren aan deskundigheidsbevordering en het stimuleren van creatief hergebruik van gedigitaliseerd materiaal, om zo de podiumkunstensector te helpen in de digitale transformatie. De belangrijkste bottlenecks die organisaties daarbij in de weg staan, zijn een gebrek aan tijd (61,0 procent van de ondervraagden), prioriteit (51,2 procent) en middelen (29,3 procent) (Podiumkunst.net 2022).

Ook binnen het domein Architectuur speelt de digitale transformatie een grote rol in archivering. Het Nieuwe Instituut in Rotterdam werkt bijvoorbeeld aan het digitaliseren van de Rijkscollectie voor Nederlandse Architectuur en Stedenbouw. Dit kreeg vanaf 2019 een impuls middels het programma Architectuur Dichterbij, dat zich richt op het vergroten van de zichtbaarheid en toegankelijkheid van de architectuurcollectie. Digitalisering en het toegankelijk maken van de digitale collectie zijn hier belangrijke onderdelen van. 

Hetzelfde geldt voor het domein Audiovisueel. In een enquête uit 2023 is de digitaliseringsgraad van audiovisueel materiaal tussen 2017 en 2022 uitgevraagd. 28 procent van de respondenten – waaronder Beeld en Geluid en het Eye Filmmuseum, maar ook overheidsarchieven en omroepen – gaf in 2022 aan meer dan de helft van het analoge audiovisuele materiaal te hebben gedigitaliseerd. De digitaliseringsgraad is vooral hoog onder omroepen; 62 procent had meer dan de helft van het analoge audiovisuele materiaal gedigitaliseerd. Ook respondenten die archieven vertegenwoordigen noemen over het algemeen een hoge digitaliseringsgraad: 57 procent van hen had meer dan de helft van het analoge audiovisuele materiaal gedigitaliseerd (Rens et al. 2023). 

Binnen het domein Games biedt digitalisering de kans om oude games – die vaak bewaard zijn op fysieke dragers met een beperkte levensduur – voor toekomstige generaties te bewaren en speelbaar te houden. Tegelijkertijd hebben moderne games als gevolg van de digitale transformatie ook kenmerken gekregen die archivering kunnen bemoeilijken, zoals het feit dat ze door updates constant kunnen blijven veranderen, soms alleen werken als ze verbonden zijn met bepaalde online diensten, of enkel aangeboden worden in digitale winkels waar ze van de ene op de andere dag uit kunnen verdwijnen.