Cultuur en participatie

Inleiding en belang van het thema

Cultuurparticipatie heeft als gevolg van de coronacrisis een flinke knauw gekregen. Kijken we naar de cijfers van 2021, en de prognoses voor 2022, dan is duidelijk dat de culturele en creatieve sector nog niet is opgekrabbeld en dat de coronapandemie waarschijnlijk nog lang sporen achterlaat in de sector. Vooral de vormen van cultuurparticipatie die op locatie of in gezelschap plaatsvonden werden hard geraakt. In 2021 daalde het museumbezoek nog onder het niveau van 2020, het aantal theaterbezoekers is in 2021 met 78 procent gedaald is ten opzichte van 2019 en ook de voorverkoop van seizoen ’22/’23 komt moeizaam op gang (Visser et al. 2022, Wensink 2022). Hoewel het totaal aantal beoefenaars in Nederland licht toenam tijdens de coronacrisis, daalde het aandeel dat samen cultuur beoefent – zowel in informele groepen als in de vorm van lidmaatschap van een vereniging. Cultuurbeoefening werd individueler en vond minder in groepsverband plaats (Neele et al. 2021a). Tegelijkertijd groeide het gebruik van digitale media bij consumptie en beoefening, met name onder jongeren (Broek 2021, Neele et al. 2021a).

Hoewel de coronacrisis tot op de dag van vandaag en waarschijnlijk nog jaren hierna grote gevolgen heeft voor de culturele en creatieve sector, is het inmiddels duidelijk dat we spreken van meerdere crises. Met de stijgende energieprijzen en aanhoudende inflatie in 2022 komt de koopkracht onder druk te staan. Het CPB constateert dat Nederlandse huishoudens achteruitgaan in hun besteedbaar inkomen. Met name mensen met lage inkomens lopen risico door de stijgende prijzen (Rijksoverheid 2022). Dit kan ook effecten hebben op de mate van cultuurparticipatie. Uit de Vrijetijdsomnibus (VTO) blijkt dat juist mensen met een lager gezinsinkomen minder participeren in cultuur dan mensen met een gemiddeld of hoog gezinsinkomen. De aanhoudende druk op de koopkracht kan deze sociale verschillen vergroten. Jeugdfonds Sport en Cultuur vreest dat ouders door toenemende financiële zorgen gaan bezuinigen op sportclubs, muziek, dans en cultuur voor kinderen en jongeren (Maks 2022). En de verwachting is dat de armoede verder zal toenemen.

Op deze pagina bespreken we de ontwikkelingen in relatie tot de cultuurbeoefenaars en -deelnemers met behulp van de data uit de database en vullen deze aan met gegevens over digitale cultuurconsumptie en -beoefening. Daarnaast beschouwen we de effecten van koopkracht op cultuurparticipatie door een terugblik op de financiële crisis uit 2008 en de coronacrisis, en de weerslag van de huidige inflatie, woon- en energiecrisis op cultuurdeelname.

Kerncijfers Cultuurparticipatie

Het Amsterdam Dance Event (ADE) heeft dit jaar een recordaantal bezoekers getrokken, meer dan in 2019 – de laatste editie vóór de coronapandemie (nu.nl 2022). Noorderzon in Groningen was dit jaar bijna terug op het niveau van vóór corona. Ook het concert van Coldplay in de Johan Cruijff ArenA was binnen een mum van tijd uitverkocht (Wijk 2022), terwijl de goedkoopste tickets maar liefst 60 euro kostten. Dit staat in schril contrast met de tegenvallende verkoop van tickets voor concerten van minder bekende artiesten bij met name de kleinere en middelgrote popzalen. Onderzoek van PopLive laat zien dat er sprake is van een winner-takes-all-effect, waarbij vooral geld wordt uitgegeven aan grote artiesten (zie hierna uitgebreider onder het kopje ‘Andere actuele crises’). Een trend die ook in de theaterwereld zichtbaar is. De Vereniging van Schouwburg- en Concertgebouwdirecties (VSCD) ziet dat vooral minder bekende namen en minder populaire genres het slecht doen (NOS Nieuws 2022a).

Kijken we naar de cijfers in het Dashboard van de Cultuurmonitor, dan zien we over de gehele linie een daling in cultuurbezoek tussen 2019 en 2021. Nergens is cultuurbezoek op het niveau van vóór de coronacrisis. Het totale aandeel mensen dat cultuur bezoekt zakt van 94 procent in 2018 naar 84 procent in 2020 (VTO 2020). Bij erfgoedparticipatie zien we een grotere daling: waar eerst nog tweederde van de Nederlandse bevolking iets van erfgoed bezoekt in de vrije tijd is dat tijdens de coronacrisis in 2020 minder dan de helft (Ibid.). De klap is nog het grootst bij de podiumkunsten, zoals ook te zien is aan de forse terugloop van publieksinkomsten, met name bij de vrije producenten (zie hiervoor ook de domeinpagina Theater). Bij poppodia was er in 2020 een daling van 76 procent van het aantal optredens (Dee et al. 2021).

Uit de meest recente cijfers van de VSCD blijkt dat in 2021 het aantal theaterbezoekers met 78 procent gedaald is ten opzichte van 2019, waar het aantal voorstellingen daalde met zestig procent. Hoewel deze cijfers niet verwonderlijk zijn gezien de coronabeperkende maatregelen op dat moment (waaronder zeven maanden volledige sluiting van theaters), baren ze wel zorgen voor de toekomst. Zo melden leden van de VSCD dat ook 2022 moeizaam op gang is gekomen en dat de voorverkoop voor het seizoen 2022/2023 nog lang niet op het niveau van vóór corona zit (Wensink 2022). Er klinken dan ook grote zorgen over het aarzelende publiek. Uit onderzoek van het Nationale Theaterfonds blijkt die aarzeling vooral te zitten in onduidelijkheid of de concerten en voorstellingen daadwerkelijk doorgaan (Beerda 2022). Waar bij ouderen gezondheidsrisico’s vaker een rol spelen, doen met name bij jongeren de kosten ertoe.

De prognose voor musea zag er voor 2022 ook niet rooskleurig uit. De Museumvereniging waarschuwt dat vooral kleinere musea, gemeentelijke en particuliere musea het zwaar hebben (NOS Nieuws 2022b). In 2021 daalde het museumbezoek nog onder het niveau van 2020, van 13 naar 11 miljoen bezoeken. Dit is minder dan een derde van de museumbezoeken in 2019 (Visser et al. 2022).

Bij de beoefening van kunst en cultuur zien we in eerste instantie een positieve ontwikkeling. De Monitor Amateurkunst (MAK) van het LKCA spreekt zelfs over een lichte toename in het aandeel kunstbeoefenaars in 2021 (Neele et al. 2021a). Die stijging is vooral zichtbaar bij de beoefening van ‘individuele’ activiteiten en gaat gepaard met een afname in sociale activiteiten. Als verklaring voor de toename van de individuele activiteiten geven de onderzoekers naast de mogelijkheid van thuisbeoefening ook de toegang tot online instrumenten en platforms om te leren, samen te komen en werk te tonen (Ibid.). Die afname in sociale activiteiten vertaalt zich ook in een drastische terugval in leden en vrijwilligers, zo melden bijvoorbeeld Koornetwerk Nederland en het CBS (Koornetwerk Nederland 2021, CBS statistiek Musea, Neele et al. 2021b). Onder podiumkunsten vallen veelal sociale activiteiten als toneelspelen of zingen in koren, die lastiger vanuit huis uit te voeren zijn. Een dergelijke afname zien we bij het aantal vrijwilligers van musea en in de podiumkunsten (zie hiervoor de cijfers in het Dashboard). Vanuit het perspectief dat samen cultuur maken belangrijk is, investeert staatssecretaris Gunay Uslu via het Nationaal Akkoord Amateurkunst één miljoen euro in 2023 in de ondersteuning van amateurkunst, en drie miljoen in de jaren daarna (Uslu 2022a).

Meer digitaal cultuuraanbod

Als alternatief voor het fysieke cultuurbereik ontstond er in 2020 al snel meer digitaal cultuuraanbod, met een veelheid aan mogelijkheden voor het bereiken van nieuw publiek, ook over de grens. Denk aan virtuele rondleidingen in musea, online registraties van theatervoorstellingen of digitale leesclubs (zie ook het Overzicht van online culturele initiatieven). Maar ook de algemene digitalisering van culturele diensten zette zich voort.

Al in 2018 was voor het eerst de totaalomzet van de streamingdiensten in Nederland hoger dan de bruto recette van de Nederlandse bioscopen, respectievelijk 324 tegenover 312 miljoen euro. En waar het bioscoopbezoek en -omzet drastisch terugliepen tijdens de coronacrisis, boekten de Video On Demand (VOD)-platforms een ongekende omzetstijging (lees hier meer over op de domeinpagina Audiovisueel onder De stroomversnelling in streamingland). De groei in omzet zien we ook sterk terug bij de Nederlandse muziekindustrie (NVPI), waar streamingdiensten in 2021 maar liefst 80 procent van de omzet voor hun rekening nemen (meer hierover op de domeinpagina Muziek). Waar het aantal fysieke bezoeken van concerten afnam, steeg de digitale consumptie des te meer. Eenzelfde ontwikkeling zagen we in de game-industrie. In mei en juni 2020 gaven Nederlandse consumenten 42 procent meer uit aan games dan een jaar eerder. Over het hele jaar stegen de consumentenuitgaven met nog eens 20 procent (Jaeger et al. 2020, Schipper 2020, Uffelen 2020). Vooral social games die online met vrienden worden gespeeld, groeiden in gebruik (lees hier meer over op de domeinpagina Games onder Impact van de coronacrisis).

Organisaties die voornamelijk drijven op fysiek bezoek en aanbod op locatie – zoals theaters – zijn daarnaast gaan experimenteren met nieuwe mogelijkheden voor online en digitale presentaties. Die digitale transformatie is niet nieuw, maar de coronacrisis heeft hier wel een sterke impuls aan gegeven. Online programmeren is bij veel culturele instellingen inmiddels een blijvend onderdeel van de organisatiestrategie (Knol 2021, zie ook de domeinpagina Theater). Maar deze digitale mogelijkheden hebben het verlies aan publieksbereik maar ten dele kunnen compenseren. Zo blijkt ook bij het domein Letteren: het aantal uitgeleende e-books en luisterboeken groeide tussen 2019 en 2021, maar kon het verlies in fysieke boeken niet compenseren (zie de domeinpagina Letteren). Eveneens bij beoefening is er ondanks een toename in het gebruik van online platforms en instrumenten een algemene daling in het aandeel beoefenaars dat in 2020 lessen, cursussen of workshops volgde gedurende de coronapandemie vergeleken met 2017 (Neele et al. 2021, zie hiervoor ook de Monitor Amateurkunst van het LKCA).

Toch klinken er ook hoopvolle geluiden: onderzoek van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) naar erfgoedparticipatie laat zien dat de sociale waarde van participatie niet noodzakelijkerwijs verdwijnt door de intrede van digitale vormen. Zo leken jongeren juist actiever te participeren wanneer digitale technologieën en -beleving werden ingezet (Burggraaff et al. 2022). Daarnaast kan digitale participatie drempels voor fysieke participatie verlagen (Ibid.).

Andere actuele crises

Uit de hiervóór gepresenteerde cijfers blijkt duidelijk dat de coronacrisis grote effecten heeft gehad op de cultuurdeelname. Voor de toekomst van de sector is het echter van belang om niet alleen de (blijvende) effecten van de coronacrisis te onderzoeken, maar ook oog te hebben voor de andere actuele crises. Denk aan de huidige inflatie en afname van koopkracht, de energie- en wooncrisis. Alle hebben ook weerslag op de uitgavenpatronen en daarmee op cultuurdeelname. Hieronder zoomen we in op de invloed van deze huidige crises op cultuurparticipatie.

Dat het publiek steeds aarzelender wordt – zoals in de cultuursector – is een trend die breder zichtbaar is. In september en oktober 2022 rapporteert het CBS zelfs over een historisch laag consumentenvertrouwen (-59): consumenten zijn niet alleen negatief over de economische situatie maar ook over de eigen financiële situatie. Vooral de koopbereidheid was in oktober 2022 veel lager dan in eerdere periodes van laag vertrouwen (CBS 2022a). En hoewel mensen in het tweede en derde kwartaal van 2022 meer geld hebben uitgegeven aan cultuur dan het jaar ervoor (CBS 2022b, CBS 2022c, CBS 2022d), geven deze cijfers een vertekend beeld over het herstel van de sector. De groei in 2022 komt onder meer doordat de consumptie in 2020 en 2021 laag was; voor een groot deel van het jaar waren culturele instellingen immers gesloten.

De sector voelt zich in 2022 dan ook onzeker over de toekomst, zoals mede blijkt uit interviews bij onder meer de NOS, het NRC en het AD. Onderzoek uitgevoerd door het Nationaal Theaterfonds laat zien dat driekwart van de theaterbezoekers nu minder voorstellingen bezoekt dan vóór de crisis (Beerda 2022). Voor amateurkunstverenigingen is het lastig om voldoende organisatiekracht in de besturen te vinden en om het ledenbestand te verjongen (Neelemans-Wouters 2022, Uslu 2022a). Tevens toont recent onderzoek bij onze zuiderburen dat over de gehele linie de participatiegraad in 2022 slechts licht hersteld is, en de cijfers vooralsnog ver onder het niveau van 2019 blijven (Kenniscentrum Cultuur- en Mediaparticipatie 2022).

Daarnaast is het de vraag hoe duurzaam de groei in consumentenuitgaven is, zoals uit de cijfers van het CBS bleek. De groei in de bedrijfstak cultuur als geheel betekent immers niet dat individuele culturele organisaties allemaal in de plus staan. Grote succesvolle partijen kunnen de verliezen in het overkoepelende beeld weer rechttrekken. Berend Schans, voorzitter van de Vereniging Nederlandse Poppodia en Festivals (VNPF), ziet dat met name bij het nieuwe artistieke aanbod het publiek wegblijft (Quekel 2022). Grotere namen in de sector lijken minder last te hebben van tegenvallende bezoekersaantallen. Zo trekken bekende popartiesten volle zalen en zijn de grotere popfestivals in 2022 allemaal uitverkocht.

Een mogelijke verklaring hiervoor ligt misschien in de ‘superstar economy’ of ‘winner-takes-all’-theorie. De Amerikaanse econoom Alan Krueger ontdekte dat de afgelopen decennia een steeds groter deel van de inkomsten van live-muziek wordt toegewezen aan een heel klein (top)aandeel van artiesten (Krueger 2005, Krueger 2019). Ook in Nederland is er sprake van een superstar-economie, concluderen onderzoekers van PopLive. Met de algoritmes waarop het streamen van muziek is gebaseerd, de macht van sociale media en de werking van de live-industrie wordt het superstar-effect vandaag de dag alleen maar meer gestimuleerd (PopLive 2022). Voor kleinere en minder bekende namen wordt het hierdoor lastig om publiek te vinden.

Uiteindelijk heeft een afname aan de vraagkant effecten op de aanbodzijde, en andersom. Bij het wegblijven van bezoekers kan er een verschraling van het aanbod ontstaan, bijvoorbeeld doordat instellingen in financiële nood raken bij het uitblijven van publieksinkomsten. De Museumvereniging beschrijft eenzelfde neerwaartse spiraal wanneer er bezuinigd moet worden op het aanbod (Vakblad Fondsenwerving 2022). De verschillende steunmaatregelen vanuit de Rijkscultuurfondsen hebben zich de afgelopen jaren vooral op het aanbod gericht, maar in veel mindere mate op het stimuleren van de vraag (Brom en Schrijen 2021, Gielen et al. 2022). In de beleidsdoorlichting cultuurdeelname wordt geconcludeerd dat de programma’s gericht op leesbevordering (vooral van kinderen) en de bibliotheekvoorziening voor leesgehandicapten eigenlijk de enige instrumenten zijn die zich direct richten op cultuurdeelname (Gielen et al. 2022). De aandacht voor het herstel van de culturele infrastructuur is belangrijk, maar het is ook van belang om na te denken over het herstel van cultuurparticipatie.

Toekomstperspectief

Hoe nu verder? Wat leren opeenvolgende crises ons? Bij de financiële crisis in 2008 was men nog positief over de toekomst en de weerbaarheid van de culturele en creatieve sector. Zo schreef het SCP dat er geen grote veranderingen in het cultuurbezoek waarneembaar waren in de jaren ’10, behalve een groeiend bereik binnen verschillende disciplines. ‘De kredietcrisis en de nasleep ervan, bezuinigingen op gesubsidieerde cultuur incluis, lijken in het cultuurbereik geen sporen nagelaten te hebben. In de bezoekfrequenties evenmin’ (Broek 2021). Ook kunsteconoom Van Klink constateerde in 2009 dat de impact van de kredietcrisis voor gesubsidieerde instellingen ‘geen enkel gevaar’ opleverde (Klink 2009). Hierbij maakte hij de belangrijke kanttekening dat de cultureel ondernemers die niet beschikken over langjarige subsidies en hun verdiensten dus uit de markt halen, minder crisisbestendig zijn.

Hoewel de effecten van de kredietcrisis op veel vlakken niet zijn te vergelijken met de huidige crises, zijn er ook overeenkomsten met de kredietcrisis die ons wellicht hadden kunnen voorbereiden op de huidige situatie. Het rapport Ongelijk getroffen, ongelijk gesteund laat zien dat in 2020 eveneens de niet-meerjarig gesubsidieerde organisaties de grootste daling van eigen inkomsten en omzet hadden, net als Klink in 2009 constateerde. Deze organisaties leidden in 2020 ondanks de steunmaatregelen grote verliezen, terwijl de meeste meerjarig gesubsidieerde organisaties dat jaar hebben afgesloten zonder verlies (Goudriaan et al. 2021). Dit heeft niet alleen effect op het aanbod, maar ook op de participatiegraad.

Daarnaast groeide na de financiële crisis van 2008 net als in coronatijd de digitale beschikbaarheid van cultuuruitingen (Broek 2021), waar het publiek veelal kosteloos of tegen een laag tarief gebruik van kon maken. In de nasleep van de crisis in 2008 ging deze ontwikkeling echter niet gepaard met verminderd fysiek bereik van cultuur. ‘De gevolgen bleven beperkt tot lichte verschuivingen in het bereik van het cultureel mediagebruik, waar het belang van digitale media groeide ten koste van printmedia en omroep’ (Broek 2021). Dit ging helaas niet op tijdens de coronapandemie toen culturele instellingen hun deuren meermaals geheel of gedeeltelijk moesten sluiten, waardoor fysiek bereik van cultuur gehinderd werd. Het SCP concludeert in diens rapport over de effecten van corona op de cultuursector dan ook dat de toename in digitale thuisconsumptie – zoals films of voorstellingen van podia via streamingdiensten of virtuele rondleidingen in musea – kan leiden tot afname in behoefte aan een fysiek bezoek (Broek 2020). Een trend die in sommige sectoren al zichtbaar was vóór de coronacrisis.

Daarom is het van belang om de innovatiekracht die tijdens een crisis ontstaat of wordt versneld, te behouden. Tijdens de krediet- en de huidige crisis werd er volop geïnnoveerd; organisaties vonden nieuwe manieren om publiek te betrekken en inkomsten te werven. Zo waren er in 2008 muziekliefhebbers die via online muziekplatforms als Sellaband, Bandstocks, Magnatune of MyMajorCompany aandelen kochten van hun favoriete band (Hartog 2009). En maakte Museumpeil in het najaar van 2009 een themanummer Crisis als kans! over hoe musea hun creativiteit en vindingrijkheid kunnen aanscherpen in tijden van crisis. Ook in 2020 tot en met 2022 is het zoeken naar alternatieve verdienmodellen nodig gebleken om de culturele en creatieve sector weerbaarder te maken en toegankelijk voor het publiek. Gebaseerd op bovenstaande cijfers verwachten we dat dit komende jaren ook nodig zal zijn. Staatssecretaris Uslu maakte hiervoor in 2022 135 miljoen euro beschikbaar, verdeeld over de volgende onderwerpen: maatregelen gericht op de herstart van de sector, arbeidsmarkt, op gang brengen van opdrachtenstroom voor makers, impuls jongerencultuur én innovatie en digitalisering in de sector (Uslu 2022b). Voor het cultuurbeleid voor de komende jaren gaf zij in november 2022 middels de meerjarenbrief De kracht van creativiteit invulling voor 170 miljoen euro aan extra middelen voor cultuur uit het coalitieakkoord. De staatssecretaris zet hiermee in op de culturele en creatieve professional, creativiteit bij complexe maatschappelijke opgaven, toegankelijkheid van cultuur, digitalisering en innovatie, en erfgoed voor de toekomst (Uslu 2022a).

Het is van belang om de investeringen in o.a. digitalisering te verduurzamen, zodat deze ook na de crises blijven bestaan. Ook de staatssecretaris benadrukt dat het ‘digitale wiel’ om verschillende redenen regelmatig opnieuw wordt uitgevonden. Zij wil de sector de komende periode ondersteunen door gezamenlijke kennisontwikkeling op dit vlak te stimuleren en te investeren in infrastructuur en innovatie. ‘Digitale transformatie maakt de sector sterker en flexibeler’ en beter voorbereid op eventuele volgende crises (Uslu 2022b).

Meer weten over het thema Cultuur en participatie?

Bekijk meer data over het thema Cultuur en Participatie in het Dashboard van de Cultuurmonitor.    

Cijfers over cultuurparticipatie afkomstig uit de VTO zijn te vinden in de Jaarrapportage 2021.    

Meer lezen over cultuur en participatie? Klik dan op de volgende link voor een lijst met beschikbare literatuur in de Kennisbank van de Boekmanstichting.

Een vorige editie van de tekst op deze themapagina kan hier gevonden worden.

Literatuur

Beerda, H. (2022) Toekomstperspectief theaterbezoek in coronatijd; resultaten 1e onderzoek. Op: www.nationaaltheaterfonds.nl

Bouma, H. (2022) Kleine musea vrezen alsnog om te vallen vanwege energielasten. Op: www.fd.nl, 11 september.

Broek, A. van den (2020) Corona en de betekenis van het culturele leven: wat als de pandemie voorbijgaat, en wat als ze blijft? Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau.

Broek, A. van den (2021) Wat hebben mensen met cultuur? culturele betrokkenheid in de jaren tien. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau.

Brom, R. en B. Schrijen (2021) ‘Steun voor een sterk geraakte sector: over de impact van de coronacrisis en de steunmaatregelen op de culturele sector’. In: Nooit meer dansen, 219-239.

Burggraaff, W., W. Simons en K.M. Nguyen (2022) ‘Meer digitaal, minder sociaal? Impact van corona op actieve erfgoedparticipatie’. In Boekman, jrg. 34, nr. 132.

CBS (2022a) ‘Mild pessimisme zorgt voor historisch laag consumentenvertrouwen’. Op: www.cbs.nl, 9 november.

CBS (2022b) ‘Economie in 1^e kwartaal 2022 even groot als in voorgaand kwartaal’. Op: www.cbs.nl, 17 mei.

CBS (2022c) ‘Economie groeit in 2^e kwartaal met 2,6 procent.’ Op: www.cbs.nl, 17 augustus.

CBS (2022d) ‘Economie krimpt in derde kwartaal met 0,2 procent.’ Op: www.cbs.nl, 15 november.

Dee, A. en B. Schans (2021) Poppodia en -festivals in cijfers 2020. Amsterdam: Vereniging Nederlandse Poppodia en Festivals.

Gielen, M., N. Bilo, F. Bongers, P. Verhagen, F. van Wijk (2022) Beleidsdoorlichting OCW: onderdeelcultuurdeelname 2001 tot en met 2020. Den Haag/Utrecht: Significant APE en Dialogic.

Goudriaan, R. (et al.) (2021) Ongelijk getroffen, ongelijk gesteund: effecten van de coronacrisis in de culturele sector. Amsterdam/Utrecht/Den Haag: Boekmanstichting/SiRM/Significant APE.

Hartog, R. (2009) “Het gaat niet om de financiële winst, maar om het plezier”: wat nou kredietcrisis?! Stort je geld in muziek! Op: 3voor12.nl.

Jaeger, L., N. Zarb en A. David (2020) ‘Global Gaming Study: More Gamers Spending More Money in COVID lockdowns – Which Publishers Will Benefit?’. Op: www.simon-kucher.com, 26 augustus.

Kenniscentrum Cultuur- en Mediaparticipatie (2022) Vrije tijd en participatie in een veranderend landschap. Op: www.cultuurenmedia.be, november 2022.

Klink, P. van (2009) Subsidieland lijkt crisisbestendig. In ATANA nieuwsbrief (2009)9(jun.1).

Knol, J. J. (2021) ‘Innovatielabs: vernieuwing na corona: interview met Syb Groeneveld en Bart Ahsmann’. Op: www.boekman.nl, 17 juni.

Koornetwerk Nederland (2021) ‘Corona veroorzaakt ongekende terugval van ledenaantallen bij korenbonden’. Op: www.koornetwerk.nl, 8 maart.

Krueger A. (2005) The Economics of Real Superstars: The Market for Rock Concerts in the Material World. In: Journal of Labor Economics, Vol. 23, No. 1, januari 2005.

Krueger, A. (2019) The Economics of Rihanna’s Superstardom: The music industry can tell us a lot about our winner-take-all economy. Op: www.nytimes.nl, 6 januari.

Maks, M. (2022) Jeugdfonds Sport & Cultuur vreest dat toename armoede ten koste gaat van sport en cultuur voor kinderen. Op: www.jeugdfondssportencultuur.nl, 5 september.

Neele, A. en Z. Zernitz (2021a) Monitor Amateurkunst 2021. Utrecht: Landelijk Kenniscentrum Cultuureducatie en Amateurkunst.

Neele, A. en Z. Zernitz (2021b) VerenigingsMonitor 2021. Utrecht: Landelijk Kenniscentrum Cultuureducatie en Amateurkunst.

Neelemans-Wouters, E. (2022) ‘Tijd voor actie in de amateurkunst’. Op: www.kunstlocbrabant.nl,3 november.

NOS Nieuws (2022a) Waar blijft het publiek? Cultuursector worstelt sinds corona. Op: www.nos.nl, 21 mei.

NOS Nieuws (2022b) Bijna de helft van de musea in rode cijfers, weer minder bezoekers. Op: www.nos.nl, 12 september.

Nu.nl (2022) Recordaantal bezoekers voor eerste editie ADE sinds coronapandemie. Op: www.nu.nl, 24 oktober.

PopLive (2022) Pop music as a superstar economy – IMBRD conference. Op: www.poplive.nl, 25 oktober.

Quekel, S. (2022) ‘Grote zorgen om toekomst poppodia, theaters en musea: ‘Leven tussen hoop en vrees.’’ Op: www.ad.nl, 31 oktober.

Rijksoverheid (2022) Maatregelenpakket om gevolgen stijgende energieprijzen en aanhoudende inflatie te verzachten. Op: www.rijksoverheid.nl, 11 maart.

Schipper, N. (2020) ‘Interactief socializen: Nederlanders zijn langer en vaker gaan gamen tijdens de coronacrisis’. Op: www.trouw.nl, 14 september.

Uffelen, X. van en M. Muller (2021) ‘Games geliefder dan ooit in coronajaar 2020: inmiddels miljardenindustrie in Nederland’. Op: www.volkskrant.nl, 6 augustus.

Uslu, G. (2022a) Meerjarenbrief 2023-2025. De kracht van creativiteit: cultuur midden in de samenleving. Den Haag: Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap.

Uslu, G. (2022b) Hoofdlijnenbrief cultuur 2022: herstel, vernieuwing en groei. Den Haag: Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap.

Vakblad Fondsenwerving (2022) Minder mensen vinden weg naar museum, verschraling in sector dreigt. Op: www.fondsenwerving.nl, 12 september.

Visser, J. en L. Kuiper (samenst.) (2022) Museumcijfers 2021. Amsterdam: Stichting Museum, Museumvereniging.

Wensink, H. (2022) Veel minder theaterbezoek in 2021 vergeleken met 2019, en herstel nog niet in zicht. Op: www.volkskrant.nl, 8 september.

Wijk, L. van (2022) Stormloop op tickets voor shows Coldplay, binnen mum van tijd uitverkocht. Op: www.ad.nl, 25 augustus.

Verantwoording beeld

Oerol 2022 / Fotografie: Lisa Maatjens