Muziek

Veranderende inkomstenstructuren

De muziekindustrie is onderverdeeld in drie gescheiden en tegelijkertijd aan elkaar gekoppelde deelsectoren (Wikström 2014). Ten eerste de opname-industrie waarbij de focus ligt op het opnemen en verspreiden van muziek in fysieke of digitale vorm (KEA 2021). Ten tweede de muzieklicentie-industrie met de nadruk op muziekrechten en royalty’s. Ten derde livemuziek, waar het gaat om het produceren en promoten van live optredens.

In de afgelopen jaren is de verkoop van albums en singles zowel online als offline drastisch gedaald (NVPI 2020), terwijl streamingdiensten het juist goed deden (NVPI 2021). Digitale muziekplatforms die streamingdiensten aanbieden zoals Spotify, SoundCloud, Apple Music, Deezer, Tidal en YouTube Music zijn inmiddels, volgens de NVPI, de branchevereniging voor de entertainmentindustrie, goed voor meer dan 80 procent van de omzet van de (opname) muziekindustrie (NVPI 2021). De inkomsten uit streaming compenseren hiermee deels de teruglopende inkomsten uit verkoop van CD’s en downloads. In tegenstelling tot de andere fysieke geluidsdragers, groeide de verkoop van vinyl in de afgelopen jaren (NVPI 2021). Terwijl we geen harde cijfers over de internationale handel met muziekrechten hebben, zijn er indicaties dat deze populairder als investeringsobject zijn geworden voor grote labels, maar ook andere investeerders buiten de muziek (Fèbre 2021).

Hoe de inkomsten uit streaming verdeeld zouden moeten worden is al jaren onderwerp van discussie tussen muziekplatforms, zoals Spotify, en rechthebbenden, zoals platenmaatschappijen, musici en muziekuitgevers (zie voor een uitgebreide uitleg Hesmondhalgh 2020). Een heikele kwestie is dat momenteel per stream van muziekplatforms aan de rechthebbenden wordt betaald, ongeacht de lengte van een stuk. Daarmee worden langere muziekstukken (die in genres zoals jazz, elektronische muziek en klassiek vaker voorkomen dan in popmuziek) ondergewaardeerd (Impala 2021a). Een ander punt van discussie tussen rechthebbenden, media platforms en wetgeving was de mogelijkheid van platforms om het uitbetalen van royalty’s te vermijden.Inmiddels was er een wijziging in het Europese copyright, waarvan de implementatie in Nederland in 2021 leidde tot wijziging van onder andere de Auteurswet (Eerste Kamer 2021).

De uitbetaling per stream is een ander punt van discussie. Spotify, op dit moment het populairste streamingplatform, betaalt per stream van een nummer tussen 0,003 en 0,005 euro (Simons et al. 2020) aan de rechthebbenden. Dit bedrag wordt vervolgens onder de rechthebbenden, dus uitgevers, labels, artiesten en componisten verdeeld. Er is een sterke concentratie van luisteraars en daarmee inkomsten uit streaming. Zo is 90 procent van de streams onderverdeeld tussen 57 duizend artiesten wereldwijd en zijn er maar 7.500 die 100.000 dollar of meer per jaar met hun streams verdienen op Spotify, terwijl in totaal 8 miljoen artiesten hun werk op dit platform delen (Music Business Worldwide 2021). Er is dan ook een enorm aanbod aan muziek online: dagelijks wedijveren 60 duizend nieuwe nummers op Spotify met meer dan 90 miljoen al bestaande muziekstukken en podcasts om luisteraars (Music Business Worldwide 2021).

Streaming is verantwoordelijk voor een steeds groter deel van de omzet in de muziekindustrie. De inkomsten lijken voor een nog kleiner deel dan bijvoorbeeld radio, bij kunstenaars te belanden. Met de opkomst van streaming wordt het fair regelen van rechten steeds belangrijker.

Voor het onderzoek Pop, wat levert het op? werd in 2015 door Saskia von der Fuhr een enquête onder professionele musici in Nederland gehouden over hun inkomsten. Het onderzoek maakte duidelijk dat liveoptredens de belangrijkste inkomstenbron waren (Fuhr 2016). Het kwam naar voren dat bijna de helft van de muziekinkomsten uit optredens kwam en iets meer dan 20 procent uit het geven van muzieklessen en workshops. Verder besloegen inkomsten uit royalty’s en rechten 15 procent van de totale inkomsten (Fuhr 2016, 23). Er ontbreken recente en voor de hele populatie van musici representatieve gegevens over de inkomsten van musici. Wel is duidelijk dat naarmate consumenten minder gingen uitgeven aan fysieke muziekdragers, optredens als bron van inkomsten voor musici tot en met 2019 belangrijker zijn geworden. Dit is sinds 2020 echter dramatisch gedaald. Zo hebben bijvoorbeeld leden van de Vereniging Nederlandse Poppodia en -Festivals (VNPF) in 2020 78 procent minder aan gages voor artiesten betaald (Dee et al. 2021) en was er een daling van 76 procent van het aantal optredens op poppodia. Gezien deze cijfers is te verwachten dat de inkomsten van musici door de coronacrisis verder zijn gedaald zijn en niet door verhoogde streaminginkomsten gecompenseerd zullen worden.

Al voor de coronacrisis was de inkomenspositie van musici in alle delen van het domein kwetsbaar (Raad voor Cultuur 2017). De sector is bezig met implementatie van de in 2017 gepresenteerde Fair Practice Code, die verbetering van de arbeidsomstandigheden in de sector moet brengen, bijvoorbeeld door betere afspraken over eerlijke beloning. Sinds 2020 geldt in de orkestenwereld gelijk loon voor gelijk werk met de nieuwe CAO voor remplaçanten. Hiervoor werden remplaçanten soms tot 35 procent, en gemiddeld 10-20 procent minder betaald dan hun collega’s in vaste dienst (Kunstenbond 2020; Blueyard 2021). De NAPK bereidt een aparte CAO voor muziekensembles voor. Platform Arbeidsmarkt Culturele en Creatieve Toekomst (ACCT) en de Kunstenbond (Kunstenbond 2021) zetten zich in voor het verbeteren van de arbeidsmarkt in de culturele en creatieve sector door bijvoorbeeld een honorariumrichtlijn op te stellen. De strijd voor een eerlijke beloning in de muzieksector is echter nog niet gewonnen. Terwijl de Fair Practice Code breed gesteund wordt door de sector, is de implementatie echter van veel partijen afhankelijk en vorderingen staan onder druk gezien het huidige gebrek aan werk en inkomsten in de sector door de coronacrisis (Raad voor Cultuur 2021). Er zijn bijvoorbeeld minder inkomsten uit kaartverkoop waardoor er minder geld voor programmering beschikbaar is. Als er een zaalbezetting van maximaal 75 procent is toegestaan, kan dit betekenen dat musici 20 procent minder gage aangeboden krijgen.

De impact van de coronacrisis op organisaties in de muzieksector

Tijdens de coronapandemie worden door de overheid steunpakketten beschikbaar gesteld om culturele organisaties overeind te houden die hun deuren voor publiek moeten sluiten. Deze pakketten blijken ook in de muzieksector hard nodig. Zo waren er in vergelijking met 2019 in 2020 76 procent minder optredens op poppodia van de Vereniging Nederlandse Poppodia en Festivals (VNPF) en traden er 87 procent minder artiesten op popfestivals op (Dee et al. 2021). Ook muziekensembles van de NAPK hadden in 2020 veel minder optredens.

Nadat grote evenementen in 2020 geen doorgang konden vinden en nachtclubs een groot deel van het jaar dicht waren, kwam de heropening in vergelijking met andere sectoren, zoals sport, traag op gang. In de sportsector werden eind van de zomer 2021 sneller grotere evenementen weer toegestaan. Het ontbreken van een perspectief voor festivals, nachtclubs en andere evenementen leidde vanaf 24 augustus 2021 tot het Unmute Us protest. Unmute Us representeert volgens eigen opgave de Nederlandse festival- en evenementenbranche. Vertegenwoordigers van de nachtcultuur vrezen dat elektronische dansmuziek, waarin Nederland koploper is, door het huidige beleid wordt gemarginaliseerd terwijl zij ‘jezelf verliezen in dansen’ een fundamentele expressievorm achten (Brands 2021). Per medio november 2021 is de nachtcultuur weer volledig gesloten, zonder perspectief op heropening op de korte termijn.

Het onderzoek Ongelijk getroffen, ongelijk gesteund toont de financiële gevolgen van de crisis voor culturele organisaties en besteedt ook aandacht aan de gevolgen voor poppodia, vrije producenten en meerjarig gesubsidieerde muziekorganisaties in 2020 (Goudriaan et al. 2021). De onderzoekers laten de dramatische terugloop van publieksinkomsten zien. Zo liepen de eigen inkomsten van meerjarig gesubsidieerde muziekensembles inclusief koren en orkesten in de laatste drie kwartalen gemiddeld 78 procent terug ten opzichte van dezelfde periode in 2019. Bij de poppodia bedroeg de afname 95 procent (Goudriaan et al. 2021). Hier speelden niet alleen het teruglopen van ticketverkoop maar ook het verlies van horeca-inkomsten en zaalverhuur een rol. Met hulp van de coronasteunpakketten kwamen meerjarig gesubsidieerde muziekensembles en orkesten uit op een gemiddelde omzetdaling van 10 procent ten opzichte van 2019, maar kon een groot deel nog wel zwarte cijfers schrijven. Ook een onderzoek naar de impact van de coronacrisis op de NAPK-leden toont een relatief klein inkomstensverlies voor de muziekgezelschappen in 2020, dankzij de steunpakketten (Schrijen 2021). Voor veel kleine en middelgrote poppodia zorgde de coronasteun eveneens voor een positief jaarresultaat, terwijl grote poppodia groot verlies hebben geleden (Goudriaan et al. 2021, 65). Ook de cijfers van de VNPF-leden laten zien dat ondanks een sterke afname van eigen inkomsten, veel van de verliezen opgevangen werden (Dee et al. 2021). Zo behaalde 25 procent van de grotendeels non-profit poppodia in 2020 een negatief financieel resultaat, terwijl dit in 2019 bij 46 procent van de podia het geval was (Dee et al. 2021). Alsnog bedroegen de tekorten van de poppodia met een negatief resultaat in 2020 gemiddeld 2,4 procent van de totale inkomsten terwijl dit in 2019 1,8 procent was, en hadden enkele poppodia een tekort tot 28 procent van de totale inkomsten (Dee et al. 2021, 26).

Gedwongen reorganisaties bij poppodia ten gevolge van de coronabeperkingen hebben voor 22 procent van het personeel in loondienst tot baanverlies geleid (Dee et al. 2021, 19). Ook hebben poppodia veel minder opdrachten aan musici, technici, boekers en andere backstage werknemers kunnen verlenen. Hoewel de slechte positie van zzp’ers niet nieuw is (SER en Raad voor Cultuur 2017), leggen de rapporteurs in Ongelijk getroffen, ongelijk gesteund en ook de recente VNPF cijfers (Dee et al. 2021) de kwetsbaarheid van zzp’ers in de podiumkunstensector tijdens de coronacrisis bloot. Beide onderzoeken laten zien dat alle steunmaatregelen voor de sector niet hebben voorkomen dat de organisaties, door het verlies aan speelmogelijkheden, de inzet van zzp’ers, uitzendkrachten en medewerkers van payrollorganisaties moesten terugdraaien. De Tijdelijke Overbruggingsregeling Zelfstandig Ondernemers (TOZO) zou de daling aan inkomsten van zelfstandigen moeten ondervangen (Goudriaan et al. 2021), maar vooralsnog blijkt dit niet het geval.

Gesprekspartners wijzen erop dat veel werknemers inmiddels de muzieksector hebben verlaten, er is sprake van een braindrain (Waarlo 2021). Al deze gevolgen van de coronacrisis kunnen langdurige impact hebben op de infrastructuur van de muzieksector.

De digitalisering van optredens

Inmiddels zijn nagenoeg alle podia van apparatuur voor livestreams voorzien en er was sinds begin van de coronapandemie een stortvloed aan gestreamde concerten. De belangstelling was groot: optredens van NAPK-leden kenden meer dan 1,3 miljoen online bezoeken (Schrijen 2021). De VNPF-leden hadden naar eigen schatting 3,1 miljoen online bezoeken (Dee et al. 2021). De digitale editie van Eurosonic Noorderslag in januari 2021 bereikte bezoekers uit 124 verschillende landen (Entertainment Business 2021). Het Rotterdam Philharmonisch Orkest bereikte meer dan 3 miljoen views met hun thuisoptredens  From us, for you: Beethoven Symphony No. 9. Podia ontwikkelen zich steeds verder op het vlak van digitale programmering. Zo is De Effenaar inmiddels een smart venue, een laboratorium voor onder ander virtual en augmented reality, en organiseren podia livestreams van steeds hogere kwaliteit. Digitale platforms, zoals YouTube, zijn van groot belang voor makers om hun werk te presenteren. Ook de game industrie biedt musici veel mogelijkheden. Games functioneren als podia en werken samen met musici aan digitale concerten.

Digitale concerten maken wereldwijd bereik van publiek mogelijk. Tegelijkertijd is de competitie voor online aandacht ook wereldwijd. Verder zien we digitale programmering in een stroomversnelling geraken. De digitalisering van optredens zal langdurige verandering en mogelijk ook nieuwe inkomstenbronnen bieden, maar het is de vraag of deze inkomsten de kosten kunnen dekken.

De impact van de coronacrisis op educatie en talentontwikkeling

De coronacrisis stond veel educatieve activiteiten zoals bezoeken van musici aan scholen, workshops en muzieklessen in de weg. Zo vond bijvoorbeeld bij de leden van het NAPK in 2020 slechts 56 procent van de educatieve activiteiten doorgang ten opzichte van 2019 (Schrijen 2021).

Een gevolg van de moeilijke financiële situatie van podia was dat zij ‘veiliger’ gingen programmeren (Broek 2020). Dit houdt in dat vooral bekende acts geboekt werden en er minder ruimte was voor nieuw talent. Naast deze observaties wijzen de gesprekspartners op hun zorg voor kleine podia. Dat kunnen koffietenten zijn die ook bands programmeren, maar ook sportcentra, kraakpanden of buurthuizen. Deze speelplekken bieden ruimte voor nieuw talent om voor publiek te oefenen en naamsbekendheid op te bouwen (Veldman et al. 2020). Hiermee leveren zij een belangrijke bijdrage aan talentontwikkeling en zijn ze een inkomstenbron voor musici. Omdat deze podia vaak informeel georganiseerd zijn, komen zij niet altijd in aanmerking voor subsidie en daarmee ook niet voor coronasteun. Juist omdat er weinig systematische gegevens over deze plekken verzameld worden is aanvullend onderzoek nodig om hier meer zicht op te krijgen.

Aparte werelden?

Het domein Muziek wordt vaak onderverdeeld in het gesubsidieerde veld en de vrije markt. De lijnen tussen deze indeling worden ook vaak op basis van genre getrokken, ook al is dit enigszins problematisch gezien de steeds vloeiender grenzen tussen genres. Lange tijd was de aandacht van de overheid sterk gericht op klassieke muziek (Raad voor Cultuur 2017, 9). In de afgelopen decennia is geprobeerd om dit beleid, gemaakt voor de gecanoniseerde cultuursector, steeds meer open te stellen voor nieuwere genres door aanvullende subsidie-instrumenten. Het huidige stelsel sluit volgens de Raad voor Cultuur (2017) en de gesprekspartners echter niet altijd goed aan bij nieuwere genres binnen popmuziek of nieuwe activiteiten van symfonische orkesten of klassieke ensembles (ibid.).

De gesubsidieerde sector en de zogenoemde vrije markt laten zich bovendien niet altijd scheiden. Zo treden ongesubsidieerde Dj’s op gesubsidieerde podia op, en doen gesubsidieerde artiesten ook mee op de vrije markt. Bovendien zijn veel instellingen deels gesubsidieerd en hebben ze ook inkomsten uit kaartverkoop en horeca. De gesubsidieerde sector en de vrije markt maken deel uit van het gezamenlijke ecosysteem. Desalniettemin wordt er in het veld grote ongelijkheid tussen de deelsectoren ervaren (Schans 2020). Zo zijn de arbeidsomstandigheden en voorwaarden van freelance popmusici duidelijk minder goed dan van hun freelance collega’s in de klassieke muziek (Vinken 2020). Ook zijn populaire bands of artiesten amper vertegenwoordigd in de culturele Basisinfrastructuur (BIS). Er zit maar één popformatie in de huidige BIS, de Staat. Bij het Fonds Podiumkunsten is de afgelopen jaren, ondanks bezuinigingen op het gehele budget, wel meer ruimte voor popfestivals en ook artiesten in de popmuziek dankzij de Upstream: Music regeling (Vrieze 2020; Fonds Podiumkunsten 2021).

Een punt van kritiek op het huidige subsidiestelsel is volgens de gesprekspartners dat het aanvragen van subsidie slechttoegankelijk is voor mensen die geen expertise hebben op dit gebied. Bovendien komen makers die geen sterke banden met de geïnstitutionaliseerde cultuurwereld hebben en niet georganiseerd voor veel subsidies niet in aanmerking. Dit geldt vaak voor jonge makers binnen de hiphop of R&B, hoewel er in de afgelopen jaren een inhaalslag gaande is. Zo steunt het Fonds Podiumkunsten sinds 2018 urban projecten op landelijk niveau en is er ook regionaal beweging. Een voorbeeld is het platform Meet The Urban Pro’s. Hierbij brachten Joan Biekman van CultuurSchakel en Conchitta Bottse vanuit podia Paard, Haagse jongeren en professionals in de industrie samen voor informatie-uitwisseling over bijvoorbeeld carrièremogelijkheden, muziekrecht, opleidingen en netwerken (Hoetjes 2021).

Diversiteit en inclusie

Muziekgenrevoorkeuren, scenes bestaand uit makers, organisatoren en publiek, zijn veelal langs de lijnen van socio-demografische kenmerken verdeeld (zie Krismayer 2019; Peddie 2020 en in het verleden in de Nederlandse context, Eijck 2001). Zo laat recent onderzoek van Schaap en Berkers exclusiemechanismen van mensen van kleur van rockmuziek zien (Schaap et al. 2020a; 2020b). Zij tonen dat de impliciete classificatie van ‘goede’ rockmuziek als wit en mannelijk fundamenteel is voor het in stand houden van de witte en mannelijke norm die geldt in rockmuziek.

Duurzaamheid en de muzieksector

Een ecologische, duurzame samenleving hoort tot de grootste uitdagingen van onze tijd en ook de muzieksector is hiermee bezig. Inhoudelijk wordt de relatie tussen mens en aarde steeds vaker thema in de muziek zoals Christenhusz (2021) in zijn artikel over hedendaagse klassieke muziek toont. Ook met zijn ecologische voetafdruk gaat de muzieksector aan de slag. Muziekoptredens zijn vaak met reizen verbonden. Er zijn veel voorbeelden van musici die proberen de ecologische impact van hun tours omlaag te brengen. Zo reist Massive Attack uitsluitend met de trein en Radiohead vliegt uitsluitend als er geen alternatief is. De popgroep huurt techniek bij lokale bedrijven en geeft bezoekers die met openbaar vervoer willen komen voorrang bij het verkrijgen van tickets (Rijsingen 2020). Billie Eilish probeert haar fans te informeeren over klimaatbewust gedrag en geeft gratis concertkaartjes aan diegenen, die zich inzetten voor het klimaat. Zij krijgen zelfs een gratis kaartje (Rijsingen 2020). Ook in Nederland zijn er musici en culturele instellingen die niet meer internationaal per vliegtuig reizen voor korte verblijven (Raad voor Cultuur 2021, 7). Een ander initiatief om muziekoptredens te verduurzamen kwam dit jaar vanuit de UIMA, een koepelorganisatie van muziekagentschappen die een lijst publiceerde die musici kunnen gebruiken om duurzame riders voor hun optredens kunnen opstellen (Straver 2021).

Ook op het gebied van evenementenorganisatie is beweging. Een aantal Nederlandse festivals wil kringloopfestival worden en werken aan minder voedsel – en waterverspilling. Ook willen zij schone energie en minder grondstoffen gebruiken en worden daarbij door Green Deal Circular Festivals ondersteund. Verder heeft Impala een duurzaamheidsprogramma uitgebracht met het doel om voor haar leden, independent platenmaatschappijen, in 2030 een positieve impact op het klimaat te maken door onder ander een CO₂ monitoring instrument en trainingen voor hun leden aan te bieden en bij leveranciers verandering te promoten (Implala 2021b).

We zien dus veel activiteiten in verschillende onderdelen van de muzieksector om duurzamer te worden en ook inhoudelijk met klimaatverandering bezig te zijn. Alsnog blijft de vraag hoeveel impact al deze initiatieven samen hebben. Terwijl de CO₂ impact van de muzieksector relatief klein is, hebben muziek en haar producenten toch een kans om een relevante rol in het bewustwordingsproces te spelen.