Muziek

Talentontwikkeling en professionalisering in een veranderende industrie

Talentontwikkeling en professionalisering vormen een belangrijke basis voor een weerbare sector. In officiële onderwijsinstellingen, waaronder hogescholen, wordt steeds meer aandacht besteed aan competenties die nodig zijn in een continue veranderende muziekindustrie. Everts (2023) liet bijvoorbeeld zien dat populaire muziekprogramma’s op hogescholen jonge muzikanten helpen door ze de kans te geven relevante competenties aan te leren, een netwerk op te bouwen en strategieën aan te leren om met de onzekerheid binnen de industrie om te kunnen gaan. In Nederland zijn er tien hogescholen die vakopleidingen aanbieden rondom muziek. Dit gaat om opleidingen tot muzikant, zoals conservatoria en muziekacademies, maar ook om opleidingen tot muziekdocent, -producent of -therapeut. In onderstaande visualisatie is te zien dat het totaal aantal inschrijvingen aan deze opleidingen is toegenomen van 5780 studenten in 2018 tot 5999 studenten in 2023. 6 van de 10 hogescholen bevinden zich in het Westen van Nederland: het aantal inschrijvingen is daar, met name in Noord- en Zuid-Holland, dan ook structureel het hoogst. Ook vanuit andere professionele organisaties is er aandacht voor talentontwikkeling. Zo organiseerde het Concertgebouworkest in Amsterdam tussen 2019 en 2022 jaarlijks een summer school voor hun jeugdorkest ‘Young’, waarin jaarlijks meer dan 70 jonge muzikanten vanuit heel Europa samenkwamen om te werken aan hun muzikale, sociale en persoonlijke vaardigheden (Trienekens et al. 2022).  

Er zijn echter ook andere mogelijkheden met betrekking tot muziekeducatie. Zoals in de Onderzoeks- & Innovatieagenda voor de Popmuzieksector (Zwaan et al. 2023) wordt benadrukt spelen kleine podia, oefenruimten en begeleiding op lokaal niveau een belangrijke rol in talentontwikkeling voor muzikanten. Zij zijn immers een eerste aanspreekpunt in het kennismaken met muziek en het verder ontwikkelen van vaardigheden. De situatie van muziekeducatie op dit niveau is echter zorgwekkend. Zo blijkt dat steeds meer muziekscholen en bredere kunsteducatiecentra de deuren moeten sluiten als gevolg van cultuurbezuinigingen (van Santen 2023). Ook maken verschillende organisaties en individuen zich zorgen over de internationalisering van het muziekonderwijs in bredere zin (Beroepsverenigingenmuziek 2023). Hier tegenover staat dat onderzoek naar muziekonderwijs in Fryslân, Groningen, Drenthe, Overijssel, Gelderland en Flevoland concludeert dat er geen sprake is van een ‘kaalslag’: integendeel, er zijn nog steeds veel muziekscholen in deze provincies te vinden (Kruis et al. 2023). Hoewel er van een kaalslag volgens dit rapport dus nog geen sprake is, sluit het een afname van het aantal muziekscholen niet uit: daarvoor zijn metingen over verschillende jaren nodig. Deze muziekscholen hebben wel een andere verschijningsvorm gekregen volgens dit rapport: naast muziekscholen en collectieven zijn er ook veel privé-aanbieders. Er zijn ook andere problemen binnen muziekonderwijs in deze provincies. Er zijn bijvoorbeeld serieuze zorgen met betrekking tot de financiële toegankelijkheid en bereikbaarheid van aanbod, alsook de erkenning en waardering van muziekdocenten en de instroom van nieuwe docenten. Er zijn ook initiatieven om bereikbaarheid van aanbod te verbeteren: zo brengt De Rijdende Popschool in Groningen muziekonderwijs naar kinderen, jongeren en volwassenen toe en zet Méér Muziek in de Klas  zich in om basisschoolkinderen in Nederland structureel muziekonderwijs te laten krijgen (Schrijen et al. 2020).  

Hoewel er dus steeds meer aandacht uitgaat naar de rol van muziekonderwijs in talentontwikkeling en professionalisering, betreft dit met name de makerskant en onderwijs voor muzikanten. Zoals in de introductie van deze pagina te lezen was is er echter een hoeveelheid aan andere beroepen binnen de muzieksector: ook zij moeten steeds nieuwe vaardigheden aanleren in een continue veranderende industrie. Denk bijvoorbeeld aan producenten en licht- en geluidtechnici, marketeers en programmeurs, managers en bookers: de voorbeelden zijn talrijk. Hoewel er ook voor deze groepen steeds meer opleidingen worden aangeboden bij onderwijsinstellingen, denk bijvoorbeeld aan opleidingen als leisure and event management, lijken velen hun vaardigheden aan te leren terwijl ze werken. Leerwerktrajecten, zoals stages en vrijwilligerswerk, worden dan ook veelvuldig ingezet in de muziekindustrie. Bij de VNPF-podia liepen in 2022 bijvoorbeeld in totaal 313 mensen stage, tegenover een totaal van 2054 werknemers op eigen loonlijst en 1434 ZZP’ers in datzelfde jaar (VNPF 2023). Ook een onderzoeksrapport over muziekmanagers in Europa liet zien dat 95 procent van de respondenten vaardigheden aanleerde door te werken in de muzieksector en 63 procent van een mentor in de muzieksector (Calkins et al. 2024). Opleidingen in andere velden (40 procent) of in muziekmanagement specifiek (29 procent) zijn veel minder populair. Dit geeft aan dat officiële opleidingsvormen wellicht niet toereikend zijn om een beeld te geven over talentontwikkeling en professionalisering in de gehele muziekindustrie. 

Werken in de muzieksector en meer aandacht voor fair pay

Werk in de muzieksector wordt over het algemeen omschreven als onzeker. Veel werkenden maken lange uren, er is weinig baanzekerheid, inkomens zijn veelal laag en muzikanten houden er vaak meerdere banen op na (Haynes et al. 2018). De algehele toename van werk op projectbasis is terug te zien in cijfers over werk in de podiumkunsten als geheel. Onderstaande visualisatie laat zien dat veel mensen in de industrie als zzp’er werken en dat dit vanaf 2010 alleen maar is toegenomen. Dit geldt met name voor mensen die werkzaam zijn in de beoefening van podiumkunst. 

De afgelopen jaren is fair pay dan ook hoog op de agenda komen te staan van de gehele culturele sector. In de muzieksector spelen met name zorgen over lage inkomens voor muzikanten. Orkesten geven bijvoorbeeld aan geen geld te hebben om musici eerlijk te betalen en ook binnen de popmuziek worden artiesten vaak slecht betaald (Jorritsma et al. 2023, Everts 2023). Vinkenburg en Clemens (2023, 2) concludeerden dat de inkomsten van popmuzikanten uit liveoptredens ‘maar één derde zijn van het sociaal minimum en maar één vierde van fair pay beloning’. Bovendien laten ze zien dat zonder extra (overheids)steun fair pay voor de meeste popmuzikanten onhaalbaar is. In 2024 initieert de ketentafel popmusici daarom een fair pay pilot voor 5 poppodia met behulp van een privaat cultuurfonds (Kunstenbond 2023). Naast fair pay wordt er geëxperimenteerd met andere manieren om de inkomenssituatie van muzikanten te verbeteren, waaronder experimenten met basisinkomens (zie thema Beroepspraktijk). Ook in Nederland wordt er onderzoek gedaan naar een experiment met het basisinkomen voor muzikanten en ondersteunde Into The Great Wide Open zeven artiesten door middel van een Basisbeurs (Wijngaarden et al. 2022). Opvallend is dat de meeste aandacht in onderzoek naar fair pay en in deze experimenten lijkt te gaan naar muzikanten of andere makers, terwijl inkomensonzekerheid voor een groter deel van de sector speelt.  Een rapport over muziekmanagers in Europa liet bijvoorbeeld zien dat 40 procent van de respondenten minder dan 9999 euro per jaar verdient (Calkins et al. 2024). 

Digitale transformatie van livemuziek-ervaringen

Digitalisering en technologische ontwikkelingen kregen tijdens de coronapandemie een nieuwe impuls, bijvoorbeeld in de vorm van hybride en volledig online concerten. Echter, nadat het in 2022 weer mogelijk werd live-optredens te bezoeken hielden poppodia grotendeels op met het programmeren van online activiteiten. Het aantal hybride activiteiten daalde met 80 procent in 2022 ten opzichte van 2021 en het aantal geheel online activiteiten daalde zelfs met 89 procent (Dee et al. 2022). Dit is niet verassend: het belang van fysieke aanwezigheid met anderen (zogenaamde physical copresence) bleek een van de belangrijkste elementen in livemuziekervaringen (Mulder 2023, Vandenberg 2023). Desondanks is er veel aandacht voor digitalisering, met name voor vormen waarin meer interactie mogelijk is, bijvoorbeeld door Augmented Reality, Virtual Reality en andere ontwikkelingen omtrent Artificial Intelligence. Zo ontwikkelt Thunderboom Records in 2024 een Augmented Reality toolkit voor podia en doen ze tests met hun technologieën in een serie live concerten. Bij Effenaar Lab wordt al sinds 2018 aandacht besteed aan het begrijpen en aanleren van nieuwe technologieën in de muzieksector. Binnen de klassieke muzieksector is er ook al langer aandacht voor de mogelijkheden die digitalisering biedt voor publieksparticipatie. Onderzoekers experimenteerden eerder bijvoorbeeld met een game om luisterstijlen te beïnvloeden en een jonger publiek aan te trekken (Erdbrink et al. 2021). Er doen zich ook andere vragen voor met betrekking tot digitalisering. De rol van AI is bijvoorbeeld een veelbesproken onderwerp binnen de popmuziekindustrie, waarin veel aandacht uitgaat naar ethische implicaties en fair practices omtrent AI. Op de 2024 editie van Eurosonic Noorderslag werden er sessies georganiseerd over tools met betrekking tot AI, EU-beleid en ethische en wettelijke uitdagingen in het AI ecosysteem.  

Toegankelijkheid van livemuziek en ticketing

Het stijgen van ticketprijzen is een langdurige trend: onderzoek in de Verenigde Staten laat bijvoorbeeld zien dat ticketprijzen 190 procent zijn gestegen tussen 1996 en 2018, met inflatiecorrectie (Krueger 2019). De stijging van ticketprijzen is mede te verklaren door grote veranderingen in de herkomst van inkomsten: waar eerst de opname-industrie verantwoordelijk was voor een groot deel van de inkomsten is dat nu de livemuziek-industrie (Everts 2023). Meer recentelijk zagen festivalorganisaties zich genoodzaakt prijzen verder op te voeren vanwege inflatie en stijgende kosten van artiesten en materiaal (Respons 2023). In Nederland is er over de ontwikkeling met betrekking tot ticketprijzen op de lange termijn en hoe die zich verhoudt tot de stijging van andere kosten minder bekend. Onderzoek van Respons naar concerten en festivals van meer dan 3.000 bezoekers laat ook in Nederland een geleidelijke stijging van de gemiddelde ticketprijs zien tussen 2018 en 2023. Van 2022 op 2023 steeg de gemiddelde ticketprijs van festivals bijvoorbeeld met 11 procent en die van concerten met 7 procent (Respons 2024). Hoe dit voor kleinere concerten en festivals zit, is nog onduidelijk.  

Binnen de prijsstijgingen doet zich ook een relatief nieuwe ontwikkeling voor: namelijk dynamic pricing door middel van platinum tickets. De prijs van toegangskaarten voor populaire concerten wordt hiermee bepaald door vraag en aanbod: als de vraag hoog is gaat de prijs van het platinum ticket dus ook omhoog (Pisart 2023). Eerder speelde woekerhandel, waarmee op de doorverkoop van tickets met ongeoorloofde winst wordt gedoeld, een grote rol binnen discussies over ticketprijzen. Vanuit de politiek werden bijvoorbeeld pogingen gedaan om woekerhandel aan banden te leggen en de consument daarmee meer zekerheid te bieden (zie bijv. motie Kwint). Uit recent onderzoek blijkt echter dat slechts 12% van de doorverkochte tickets voor sportevenementen, festivals en concerten voor een hogere prijs wordt verkocht (Koeman et al. 2023). Wettelijke maatregelen worden daarom voorlopig nog niet als noodzakelijk geacht vanuit OCW (Vrieze 2023b).  

Hoewel de stijgende ticketprijzen daarmee te plaatsen zijn binnen industrie- en maatschappij-brede ontwikkelingen, hebben de hoge ticketprijzen ook een duidelijke keerzijde wanneer we kijken naar de toegankelijkheid van livemuziek. Zo laten Davies, Gouthro, Matthews en Richards (2023) door middel van data in het Verenigd Koninkrijk zien dat mensen die in armoede leven veelal worden uitgesloten van deelname aan festivals door de disproportionele kostenstijging. In de Nederlandse context is er nog weinig bekend over hoe stijgende ticketprijzen van invloed zouden kunnen zijn op de toegankelijkheid van livemuziek, en dus op wie concerten en festivals wél en niet kan bezoeken. Toch uitten ook in Nederland velen zorgen over de toegankelijkheid van livemuziek. Verschillende festivals die voorheen gratis waren zagen zich genoodzaakt ticketprijzen te introduceren en de prijzen voor grote festivals worden alsmaar hoger. Dit is vooral zorgwekkend omdat er met name een afname is van gratis muziekfestivals in de afgelopen jaren (Respons 2024). Er klinken ook tegengeluiden. Zo zet poppodium de Effenaar en ASML toegankelijkheid van het culturele aanbod in Eindhoven op de kaart: er worden gratis entreebewijzen beschikbaar gesteld bij de Effenaar en ASML blijft partner in het gratis stadsfestival Hit the City (Effenaar 2023). 

Ongelijkheid en veilige werkomgevingen in de popmuziekindustrie

Meerdere onderzoeken laten zien dat er in subsectoren van de popmuziekindustrie sprake is van verticale segregatie: dit betekent dat er structurele ongelijkheden zijn in wie de bestbetaalde of meest prestigieuze posities krijgen binnen deze subsector van de muziekindustrie (Berkers et al. 2016; Calkins et al. 2024; Dee et al. 2022; Koren 2023; Swartjes et al. 2023). Cijfers van de VNPF (Dee et al. 2022) laten bijvoorbeeld zien dat posities in de directie van poppodia, programmering en de productie & techniek met name vervuld worden door mannen.  Op Europees niveau liet onderzoek uit 2023 ook zien dat vrouwelijke muziekmanagers meestal in lagere inkomenscategorieën zitten dan hun mannelijke collega’s, zelfs als ze eenzelfde niveau aan ervaring hebben, dezelfde full- of part-time status, dezelfde opleidingsachtergrond en dezelfde etniciteit (Calkins et al. 2024).  De witte, mannelijke organisatieculturen die heersen in de popmuziekindustrie werden ook opgemerkt in de muziekfestivalindustrie in Rotterdam (Swartjes et al. 2023) en de nachtclubsector in Amsterdam (Koren 2023). Die organisatieculturen bleken er ook aan bij te dragen dat vrouwen de sector eerder geneigd zijn te verlaten, en houden daarmee ongelijkheid in de muziekindustrie in stand (Swartjes et al. 2023). Het valt op dat in verschillende rapporten over het algemeen te weinig data zijn verzameld over etniciteit om hierover conclusies te trekken (Calkins et al. 2024, Daru et al. 2023). Hoewel er steeds meer data beschikbaar zijn over ongelijkheid in de muziekindustrie voor de Nederlandse context, richt deze zich voornamelijk op gender en de popmuziekindustrie. 

Ongelijkheden dragen ook bij aan gevoelens van onveiligheid op de werk- en dansvloer. In de afgelopen jaren zijn er verschillende berichten over grensoverschrijdend gedrag binnen de muziekindustrie naar buiten gekomen, bijvoorbeeld op het Conservatorium van Amsterdam (Pointer 2023). Onderzoek naar grensoverschrijdend gedrag in de Nederlandse muziekindustrie uit 2023 benadrukt eens te meer het belang van aandacht voor dit onderwerp (Daru et al. 2023). Dit onderzoek liet zien dat de helft van de 980 respondenten, die allemaal werkzaam zijn of waren in de muziekindustrie, intimiderend of emotioneel grensoverschrijdend gedrag ervaart tijdens hun werk. Andere vormen van grensoverschrijdend gedrag waren: verbaal/online seksueel (31 procent), fysiek seksueel (20 procent) en fysieke agressie (11 procent). Het blijkt ook dat vrouwen meer grensoverschrijdend gedrag ervaren dan mannen, en dat mensen met een migratieachtergrond dit meer ervaren dan mensen zonder migratieachtergrond (Ibid.). Verschillende organisaties en initiatieven zoeken daarom naar manieren om grensoverschrijdend gedrag tegen te gaan. Zo is er het meldpunt Mores voor muziekprofessionals, en is begin 2024 de campagne Ik zet de toon gestart, waarin verschillende initiatieven grensoverschrijdend gedrag bespreekbaar moeten maken, het bewustzijn hierover vergroten en er gewerkt wordt aan een veiligere werkomgeving in de muziekindustrie.  

Duurzaamheid

Een ecologische, duurzame samenleving is een van de grootste uitdagingen van onze tijd en ook de muzieksector is hiermee bezig. Aan de ene kant heeft de muzieksector hierin een rol om eigen praktijken te verduurzamen, denk bijvoorbeeld aan de impact van touren en het reizen van publiek, het printen van partituren voor symfonieorkesten, de manier waarop muziek wordt verspreid, het gebruik van elektriciteit bij podia, de hoeveelheid afval die geproduceerd wordt op festivals en de impact van concerten in de openlucht op flora en fauna (Hoeven et al. 2023, Skovbon 2024). De afgelopen jaren zijn hiervoor verschillende initiatieven ontwikkeld, die zich vooral richten op festivals binnen de popmuziek. In Nederland speelt met name Green Events hierin een grote rol. Zij ontwikkelden bijvoorbeeld de Plastic Promise, dat als doel heeft om 50 procent van alle wegwerpartikelen te vervangen door herbruikbare producten of ze te recyclen binnen drie jaar. Ook ondertekende een verscheidenheid aan grote Nederlandse muziekfestivals de Green Deal Circular Festivals, waarin ze gezamenlijk toewerken naar circulariteit in 2025. Ze komen bijvoorbeeld met circulaire oplossingen op het gebied van voedsel en drinken, water, energie, transport, mobiliteit en het gebruik van materialen en plastic. Naast het verduurzamen van eigen praktijken speelt de muziekindustrie mogelijk ook een belangrijke rol in het bewustwordingsproces, waarin verschillende individuen en organisaties het bewustzijn over duurzame praktijken versterken (Hoeven et al. 2023).