Inleiding en kerncijfers
Theater is een veelzijdig domein binnen de podiumkunsten. Voor dit domein wordt ook wel gesproken van de ‘scenische podiumkunsten’, aangezien bijvoorbeeld dans, opera, muziektheater of cabaret en kleinkunst zich vaak niet vereenzelvigen met enkel de term ‘theater’. Uit gesprekken met het veld en onderzoek voor deze analyse blijkt dan ook dat er over het afbakenen van dit domein moeilijk consensus te vinden is. Dit komt niet alleen door de hoeveelheid aanwezige disciplines, maar hangt ook samen met hoe verschillend de werkpraktijken per discipline zijn ingericht. Daarnaast bemoeilijken interdisciplinair samenwerken en ontschotting tussen disciplines het maken van een duidelijke afbakening. Voor de analyse van het domein Theater gaat de Cultuurmonitor uit van een veld dat al deze scenische podiumkunsten omvat.
In de Cultuurmonitor hanteren we in de database het domein ‘Podiumkunsten’ voor het verzamelen van verschillende indicatoren. Hier is voor gekozen omdat veel beschikbare data over podiumkunsten (nog) niet uitgesplitst kunnen worden naar disciplines zoals muziek of theater. In de domeinanalyses wordt wel een uitsplitsing gemaakt naar Muziek en Theater, zodat er meer diepgang gegeven kan worden aan de afzonderlijke ontwikkelingen in deze domeinen.
Professionele podiumkunsten
Deze visualisatie bevat data over (1) het aantal bezoeken aan professionele podiumkunsten naar discipline, (2) het aantal voorstellingen in professionele podiumkunsten naar discipline en (3) vrijwilligers in de podiumkunsten (inclusief stagiairs). Voor (1) en (2) geldt dat deze data exclusief muziek zijn, dat als apart domein behandeld wordt in de Cultuurmonitor.
Bron: CBS
Trends en ontwikkelingen
Corona
De theatersector is in grote mate afhankelijk van publieksinkomsten en is daarom in zijn geheel hard getroffen door de coronacrisis. De hieronder gepresenteerde cijfers uit het rapport Ongelijk getroffen, ongelijk gesteund (Goudriaan et al. 2021) laten zien wat de impact van de coronacrisis is op de financiën van de verschillende scenische podiumkunstsectoren in 2020, ten opzichte van dezelfde periode in 2019.
Financiële impact coronacrisis
Onderstaande visualisatie bevat data over (1) de financiële impact van corona op theater en (2) de resultaten van coronasteun aan theater.
Bron: Ongelijk getroffen, ongelijk gesteund | * Hier betreft het organisaties uit deze deelsectoren die een meerjarige subsidie ontvangen van het ministerie van OCW of de cultuurfondsen van het Rijk. | ** Deze cijfers gaan over dertien van de dertig VVTP-leden die bruikbare respons hebben geleverd aan het onderzoek.
Ongelijk getroffen, ongelijk gesteund legt daarmee de kwetsbare positie van zzp’ers in de podiumkunstensector bloot. Waar met de steunmaatregelen ook een ‘trickle down’-effect werd beoogd (instellingen ontvangen steun, en geven die weer door aan hun zelfstandige medewerkers), blijkt uit dit onderzoek juist dat op zzp’ers veel bezuinigd is.
De coronacrisis heeft daarnaast verschillende knelpunten in het systeem van de podiumkunsten en culturele financiering aan het licht gebracht. Cultuurjournalist Robbert van Heuven en dramaturg Remco van Rijn leggen uit dat die ‘systeemcrisis’ bestaat uit een groot aantal factoren die sterk met elkaar verbonden zijn, maar nauwelijks in samenhang worden gezien of besproken (Heuven et al. 2020). ‘De ongelijke opdracht, verhouding en waardering tussen de grote en de kleine zaal, tussen de BIS en de FPK, tussen gesubsidieerd en commercieel; het groeiende leger van zzp’ers en medewerkers met nul-urencontract (…) waarop de sector drijft, maar dat nauwelijks bescherming heeft; sectorkoepels die geen grip krijgen op hun eigen achterban; en een ministerie zonder politieke slagkracht’ (ibid.). De coronacrisis maakt de complexiteit van de sector volgens hen inzichtelijker dan ooit – een beeld dat bevestigd wordt in verschillende gesprekken met de sector in het kader van de Cultuurmonitor.
Sinds het begin van de eerste lockdown door de coronacrisis zijn veel theatervoorstellingen geannuleerd. Onderstaande cijfers geven inzicht in de hoeveelheid geannuleerde premières in het theaterseizoen van 2019-2020 ten opzichte van het aantal gespeelde premières in het seizoen ervoor (Berg 2019). In 2020-2021 zijn er zo’n zevenhonderd aangekondigde premières geweest, waarvan ongeveer 170 niet zijn doorgegaan (Weerd 2021).
De verwachting was dat in het theaterseizoen van 2021-2022 een belangrijk deel van de programmering zou bestaan uit voorstellingen die zijn doorgeschoven vanuit seizoen 2020-2021 (Lubberding 2019). Maar ook gedurende dit seizoen kampen theaters met de beperkende maatregelen ten gevolge van corona. Aan het einde van het jaar moesten theaters en andere culturele instellingen aanvankelijk ‘s avonds (per 28 november 2021) en later volledig (per 19 december 2021) de deuren sluiten. Dit was een harde klap voor de theatersector. December is normaal gesproken een drukke maand met veel producties, die door deze maatregelen niet door konden gaan
Recent waarschuwde de Raad voor Cultuur voor de gevolgen van de voortdurende onzekerheid in de culturele sector: ‘De raad maakt zich ongerust over de mentale ‘metaalmoeheid’ die is opgetreden bij veel werkenden in de sector, ook bij degenen die als werk- of opdrachtnemer bij een van de BIS-instellingen werkzaam zijn. De lange periode van verschuiven, annuleren, opnieuw beginnen en omdenken, net als de aanhoudende onzekerheid, eist zijn tol’ (Raad voor Cultuur 2021, 14).
Impact coronacrisis op aanbod
De hieronder gevisualiseerde data geven inzicht in de hoeveelheid geannuleerde premières in het theaterseizoen van 2019-2020 ten opzichte van het aantal gespeelde premières in het seizoen ervoor.
Bron: Theaterjaarboek
Digitale transformatie
Als gevolg van de coronacrisis zijn theaters gaan experimenteren met nieuwe mogelijkheden voor online en digitale presentaties, om zo alsnog publiek te kunnen bereiken.
Interdisciplinaire samenwerking en fondsen
Diversiteit en inclusie
Diversiteit en inclusie vormen een rode draad door de beleidsperiode 2021-2024, waar het onderschrijven van de Code Diversiteit en Inclusie (CDI) een vereiste is voor subsidieverstrekking (Engelshoven 2019). De theatersector moet een afspiegeling van de hele samenleving worden, inclusief minderheden die nu nog ondervertegenwoordigd zijn. Verschillende ondersteunende initiatieven werden reeds in 2019 in het leven geroepen, zoals de stimuleringsprijs voor diversiteit en inclusie The Next, en het stimuleringsprogramma Theater Inclusief (Beeckmans 2019; Theater Inclusief 2019).
In 2020 heeft de Black Lives Matter-beweging verdere aanleiding gevormd voor de theatersector om het gebrek aan diversiteit en inclusie te agenderen: in juni onderschreven meer dan 600 kunstprofessionals de open brief ‘Wij zien jullie, witte kunst- en cultuursector’. Waar met de CDI naar de vier P’s van programma, personeel, publiek en promotie wordt gekeken, zet deze brief eerder institutioneel racisme centraal en roept hij op om juist op machtsposities plaats te maken voor mensen met een (cultureel) diverse achtergrond.
In zijn advies aan minister Van Engelshoven over toekenning van subsidies in de periode 2021-2024 schrijft de Raad voor Cultuur naar aanleiding van de door instellingen ingediende aanvragen: ‘wat betreft de Code Diversiteit en Inclusie is er nog een wereld te winnen. (…) De reflectie en omgang met de code is zelden compleet en diepgaand’ (Raad voor Cultuur 2020). Vooral andere kunstsectoren dan theater worden daarbij bekritiseerd, terwijl een aantal succesvolle praktijkvoorbeelden uit de theatersector worden genoemd, waaronder Club Guy & Roni, Het Nationale Theater, HNTjong, HipHopHuis, Likeminds, Toneelgroep Oostpool en Tweetakt (ibid.). Desalniettemin valt er in de theatersector nog steeds een grote slag te slaan voor diversiteit en inclusie.
Fair practice
In 2017 werd de Fair Practice Code gelanceerd – een gedragscode voor ondernemen en werken in kunst, cultuur en de creatieve industrie op basis van vijf kernwaarden: solidariteit, diversiteit, vertrouwen, duurzaamheid en transparantie (Fair Practice Code 2021a). De Code ontstond nadat de Sociaal Economische Raad en de Raad voor Cultuur uitholling en een zorgelijke arbeidsmarkt signaleerden (Fair Practice Code 2021b). Sinds de coronacrisis is fair practice, en het principe van Fair Pay, verder onder druk komen te staan.
Zoals eerder benoemd zijn met name zzp’ers de dupe van de coronacrisis. De 300 miljoen euro noodsteun die aanvankelijk door minister Van Engelshoven voor cultuur werd uitgetrokken, ging vooral naar meerjarig gesubsidieerde instellingen, maar het gewenste ‘trickle down’-effect werd onvoldoende bereikt (Goudriaan et al. 2021). Ook al vóór de coronacrisis werd er door de sector weinig zorg gevoeld voor zelfstandige theatermakers.
Machtsmisbruik en een veilige werkvloer
Op de theaterscholen is het aanpakken van grensoverschrijdend gedrag en zorgen voor een veilige leeromgeving ook urgent geworden na een reeks meldingen naar aanleiding van #MeToo sinds 2015, zo blijkt uit een interview met theaterschooldirecteuren Caspar Nieuwenhuis (HKU Theater) en Rob Ligthert (Toneelacademie Maastricht) (Heerikhuizen 2021). Deze problematiek pakken ze onder andere aan door middel van medezeggenschapsraden en evaluatiemomenten waaraan studenten deelnemen (ook wel ‘kwaliteitszorg’ genoemd) en een gedragscode die alle docenten moeten naleven (ibid.). Verder werd in 2019 het meldpunt Mores.online opgericht op initiatief van de NAPK, waarbij zich inmiddels ruim dertig brancheverenigingen, organisaties en andere culturele professionals hebben aangesloten. De NAPK publiceerde daarnaast in het najaar van 2021 het beleidskader ‘Veilig de vloer op’ ter preventie van ongewenst gedrag in de podiumkunstensector; dit deed zij samen met leden uit de branchevereniging en een klankbordgroep van culturele partners, waaronder het kunstvakonderwijs, Platform ACCT, de Kunstenbond en Platform Aanvang! (NAPK 2021a). Het beleidskader biedt handvatten aan instellingen en podiumkunstproducenten om ongewenste omgangsvormen te voorkomen en hier zelf beleid op te maken (NAPK 2021b). Ook wordt binnenkort op initiatief van de NAPK de Stichting Sociale Veiligheid Podiumkunsten opgericht, die verantwoordelijk wordt voor het instellen van een onafhankelijke klachtencommissie (NAPK 2022).
Wat willen we verder weten over het domein Theater?
Impact corona
De cijfers uit Ongelijk getroffen, ongelijk gesteund verschaffen enig inzicht in de gevolgen van corona voor de theatersector. Er leven echter nog altijd veel vragen, zo blijkt uit onderzoek en gesprekken met het veld. Er is bijvoorbeeld zorg over de langetermijneffecten van de coronacrisis. Wat gaat de politiek doen? Hoe gaan zzp’ers zich staande houden nu trickle down onvoldoende wordt gerealiseerd en de Tozo is weggevallen, en hoe verschilt dat per regio? Hoe ziet de uitstroom van de sector eruit; zijn er werkelijk veel mensen van beroep gewisseld, of komen zij terug op het moment dat de theatersector weer aantrekt? Er bestond voor de coronacrisis al een druk op de bezoekersaantallen, maar hoe staat het hiermee sinds corona? Komt het publiek wel terug? En welke gevolgen heeft die druk op bezoekersaantallen voor de programmering? Wordt er bijvoorbeeld veiliger geprogrammeerd? Wat zal er beklijven van alle online initiatieven, en in hoeverre wordt de theatersector meer hybride online-offline?
Publieksonderzoek en data over impact
Er leven nog veel vragen over publiek in de theatersector, zeker met het oog op het bereiken van een divers en inclusief publiek uit de eigen regio in het kader van de CDI. Daarom is het noodzakelijk om meer publieksonderzoek en -cijfers van verschillende podia, makers en gezelschappen bij elkaar te brengen. Data moeten bovendien op elkaar aansluiten en vergelijkbaar zijn. De sector heeft daartoe het Digitaal Informatieplatform Podiumkunsten (DIP) opgericht. Samen met Cineville, CJP, Kunsten ’92, Platform Acct en Rotterdam Festivals vormt DIP de Taskforce Samenwerkingsverband Publieksdata. Onder leiding van DEN Kennisinstituut cultuur & digitale transformatie wordt er onderzocht hoe de kennis en kunde over publieksdata in de cultuursector vergroot kan worden. Begin 2022 komt er een advies over hoe er in de toekomst in de sector op het gebied van publieksdata samengewerkt kan worden.
Wat de theatersector daarnaast graag wil weten, is welke impact de sector heeft op de samenleving. Op de pagina ‘Cultuur en participatie’ gaan we verder in op het bereik van en deelname aan cultuur, waaronder podiumkunsten. Wie worden er wel en niet bereikt, is de spreiding van het bereik gelijk verdeeld? Of zien we dat bepaalde sociale groepen minder gebruikmaken van het aanbod? In de komende jaren zullen we hierover doorlopend informatie blijven verzamelen.
Meer weten over het domein Theater?
Bekijk meer data over het domein Theater in het dashboard van de Cultuurmonitor.
Meer literatuur over het domein Theater is ook te vinden in de kennisbank van de Boekmanstichting.
Een eerdere versie van deze domeinpagina uit november 2020 is hier terug te lezen.
Literatuur
Beeckmans, J. (2019) ‘Nieuwe stimuleringsprijs voor diversiteit en inclusiviteit’. Op: www.theaterkrant.nl, 4 september.
Beeckmans, J. (2020) ‘Stichting The Need For Legacy opgericht’. Op: www.theaterkrant.nl, 8 juli.
Berg, S. van den (2019) ‘Plannen bijstellen’. In: Theaterjaarboek 2019/2020, jrg. 141, nr. 5-6, 4-5.
Brom R. (et al.) (2019) De staat van cultuur 4. Amsterdam: Boekmanstichting, 36-41.
CBS (2022) ‘CBS introduceert nieuwe indeling bevolking naar herkomst’. Op: www.cbs.nl, 16 februari.
Engelshoven, I.K. van (2019) Uitgangspunten cultuurbeleid 2021-2024. Den Haag: Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap.
Engelshoven, I.K. van (2021) Adviesaanvraag over grensoverschrijdend gedrag in de culturele en creatieve sector. Den Haag: Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap.
Fair Practice Code (2021a) ‘Over de Fair Practice Code’. Op: www.fairpracticecode.nl, z.d.
Fair Practice Code (2021b) ‘Waarom de Fair Practice Code’. Op: www.fairpracticecode.nl, z.d.
Fair Practice Code (2021c) ‘Fair Practice Code’. Op: www.quickscan.fairpracticecode.nl, z.d.
Fonds Podiumkunsten (2020) Beleidsplan 2021-2024: bewegende contouren. Den Haag: Fonds Podiumkunsten.
Goudriaan, R. (et al.) (2021) Ongelijk getroffen, ongelijk gesteund: effecten van de coronacrisis in de culturele sector. Amsterdam/Utrecht/Den Haag: Boekmanstichting/SiRM/Significant APE.
Groen, L. de (2020) ‘Rosa Asbreuk: “Er moet iets radicaals gebeuren”’. In: Theaterjaarboek 2019/2020, jrg. 141, nr. 5-6, 44-49.
Haeren, M. van (2019) ‘Geld voor interdisciplinair programmeren: interview met Pien Houthoff, directeur van LUX Nijmegen’. In: Boekman, jrg. 31, nr. 121, 33-35.
Heerikhuizen, B. van en J. Veenstra (2021) ‘Kaders en codes: theaterschooldirecteuren over grensoverschrijding en grensvervaging’. Op: www.theaterkrant.nl, 28 juni.
Heuven, R. van en R. van Rijn (2020) ‘De coronacrisis als “perfect storm”’. Op: www.theaterkrant.nl, 13 juni.
Janssen, H. (2021) ‘Artistiek directeur Marcus Azzini definitief weg bij toneelgroep Oostpool’. In: de Volkskrant, 8 januari.
Janssens, S. (2021a) ‘Op zoek naar een nieuwe tussenvorm’. In: Theaterkrant Magazine, jrg. 141, nr. 4, 26-29.
Janssens, S. (2021b) ‘Nieuw ontwikkelplatform voor immersief theater’. Op: www.theaterkrant.nl, 30 april.
Knol, J. (2021) ‘Digitaal is “here to stay”’’. Op: www.boekman.nl, 6 december.
Leden, J. van der (2021) Boekman Extra #27: Grensoverschrijdend gedrag in de culturele sector. Amsterdam: Boekmanstichting.
Lubberding, W. (2021) ‘Schouwburgprogrammering 21-22: de effecten van de pandemie zinderen nog zeker twee jaar door’. Op: www.theaterkrant.nl, 28 juni.
Luttels, N. (et al.) (2021) Analyse coronasteun NAPK-leden. Amsterdam: Nederlandse Associatie voor Podiumkunsten.
NAPK (2022) ‘Oprichting stichting sociale veiligheid podiumkunsten‘. Op: www.napk.nl, 14 februari.
NAPK (2021a) ‘Kick-off traject preventie ongewenste omgangsvormen podiumkunsten’. Op: www.napk.nl, 10 februari.
NAPK (2021b) Veilig de vloer op. Amsterdam: Nederlandse Associatie voor Podiumkunsten.
Raad voor Cultuur (2020) Culturele basisinfrastructuur 2021-2024. Den Haag: Raad voor Cultuur.
Raad voor Cultuur (2021) Advies corona-addenda. Den Haag: Raad voor Cultuur.
Ruyters, D. (2020) ‘Open Brieven: de Nederlandse kunstwereld is te wit – doe er iets aan’. Op: www.metropolism.nl, 26 juni.
Sherrer, K. (2018) ‘What is tokenism, and why does it matter in the workplace?’. Op: business.vanderbilt.edu, 26 februari.
Theater Inclusief (2019) ‘Theater Inclusief: publiek, personeel, programma en partners’. Op: www.theaterinclusief.nl, z.d.
VSB Fonds (2021) ‘Kunst en Cultuur’. Op: www.vsbfonds.nl, z.d.
VSCD (2021) ‘Theatersector vrijwel gesloten, schade loopt op’. Op: www.vscd.nl, 26 november.
Weerd, E. van der (2021) ‘Niet bij te houden – de impact van de coronacrisis is moeilijk te documenteren’. Op: www.theaterkrant.nl, 25 oktober.
Wiley, H. en S. Rangoni (2018) Digital theatre: a casebook. Berlijn: European Theatre Convention.
Gesprekspartners
- Simon van den Berg (hoofdredacteur Theatermaker/Theaterkrant.nl)
- Iris Daalder (senior beleidsmedewerker maatschappelijke positionering, NAPK)
- Lucia van Heteren (voorzitter Theaterkrant.nl/ Stichting BPN, docent theaterwetenschap Rijksuniversiteit Groningen)
- Jenny Mijnhijmer (secretaris theater, Fonds Podiumkunsten)
- Siart Smit (directeur Oerol Festival, deelnemer Verenigde Podiumkunstenfestivals)
- Mirjam Terpstra (directeur, NAPK)
- Marianne van de Velde (senior beleidsadviseur, Fonds Podiumkunsten)
- Vertegenwoordigers van Platform Aanvang!
- Ron Visser (secretaris dans en muziektheater, Fonds Podiumkunsten)
Verantwoording beeld
Opera Nijetrijne met Trofonio’s Erfenis / Fotografie: Lisa Maatjens