Theater

Na de corona- en energiecrisis

In maart 2022 werden de laatste beperkende coronamaatregelen voor theaters opgeheven. Het onderzoek Ongelijk getroffen, ongelijk gesteund II: Effecten van de coronacrisis in de culturele sector toonde al aan dat 2021 een positiever jaar was dan 2020, waarin de meeste theaterorganisaties hun omzetverlies hebben weten te beperken. De Vereniging van Schouwburg- en Concertgebouwdirecties (VSCD) laat vervolgens in de publicatie Podia 2022: jaarcijfers schouwburgen en concertgebouwen in Nederland zien dat de theatersector zich redelijk goed aan het herstellen is van de coronacrisis. In 2022 was het aantal voorstellingen dat gespeeld werd op 89 procent van het pre-coronaniveau (199 uitvoeringen in 2022, 223 uitvoeringen in 2019). Toch ligt in 2022 het aantal bezoeken per uitvoering al op 90 procent van het niveau vóór corona in 2019 (VSCD 2023).

Cijfers van het CBS laten een soortgelijke trend zien voor het aantal bezoeken. In 2022 zijn er 1,2 miljoen bezoeken aan theatervoorstellingen, waar dit er in 2019 1,7 miljoen waren. Eenzelfde beweging zien we bij de andere scenische podiumkunsten die het CBS in beeld brengt (zie grafiek onder ‘1. Inleiding en kerncijfers’). Cijfers over cultuurbezoek uit de Vrijetijdsomnibus (VTO) laten verder zien dat tussen 2012 en 2018 ongeveer een kwart van de Nederlanders van 6 jaar en ouder jaarlijks wel eens een toneelvoorstelling bezocht. Dit nam in 2020 af tot slechts 13 procent. In 2022 gaf 19 procent van de Nederlanders van 6 jaar en ouder aan wel eens een toneelvoorstelling te hebben bezocht in dat jaar. In 2022 zitten de bezoekcijfers voor toneelvoorstellingen dus nog niet op het niveau van voor corona, hoewel ze duidelijk een comeback aan het maken zijn.

Omdat de kosten voor theaters in 2022 flink zijn gestegen, zijn de inkomsten nog altijd lager dan voor de coronapandemie. Cijfers van de VSCD laten zien dat de opbrengsten uit kaartverkoop op 78 procent zitten van het precorona-niveau, terwijl de inkoopkosten op 89 procent zitten. Daarnaast hebben podia te maken met stijgende huren en energielasten. De huisvestingslasten waren in 2022 per podium 19 procent hoger dan in 2021: dit komt vooral door een gemiddelde stijging van 13 procent in de huur- of hypotheeklasten. De energierekening van VSCD-podia steeg van 2021 naar 2022 met 42 procent – bij 85 procent van de podia stegen de verbruikskosten, gemiddeld met 55 procent. Ook stegen de lonen (3 procent), de prijs van inkoop van aanbod (62 procent) en overige inkoopkosten (11,8 procent). Die prijsstijgingen staan echter in schril contrast met de stijging van gemeentesubsidies, die in 2022 maar met 4 procent stijgen ten opzichte van 2021. Door de prijsstijgingen kunnen podia dus minder kopen voor elke euro subsidie die zij ontvangen (VSCD 2023, Siebe Weide Advies 2023). Die stijgende kosten, waar bijvoorbeeld ook nog verplichtingen voor fair pay bij komen, zorgen er onder andere voor dat grote theatergezelschappen minder theaters buiten de Randstad aandoen, blijkt uit een artikel van NRC waarvoor de krant in gesprek ging met theaters en gezelschappen uit heel Nederland (Pama et al. 2024a).

Bovenstaande cijfers, het rapport van de VSCD en het huidige politieke klimaat laten zien dat de toekomst voor theaters onzeker blijft, ondanks het feit dat de bezoekers hun weg terug weten te vinden naar de theaters. De gemiddelde opbrengst per bezoek is in 2022 gestegen met 8 procent ten opzichte van 2021 (Siebe Weide Advies 2023). Consumenten zien hun koopkracht in 2023 met 1,9 procent toenemen wat mogelijk ruimte biedt voor meer podiumbezoek, maar een dreigende BTW-verhoging zou daar weer verder roet in het eten gooien, aldus de VSCD (Ibid., VSCD 2023).

Digitale transformatie

Digitale transformatie is niet nieuw in de theatersector. Zo zet DEN Kennisinstituut voor cultuur en digitale transformatie zich al sinds 1996 in om de sector te ondersteunen bij digitalisering, en laat de publicatie Digital Theatre: A Casebook (Wiley et al. 2018) zien dat ook vóór corona al werd onderzocht in hoeverre een digitale strategie theaters kan versterken in hun positie in de maatschappij. De coronacrisis heeft aan het ontwikkelen van die digitale en online strategie de afgelopen jaren een sterke impuls gegeven. Als gevolg van de beperkende maatregelen voor publiek zijn theaters gaan experimenteren met nieuwe mogelijkheden voor online en digitale presentaties, om zo alsnog publiek te kunnen bereiken. Enkele voorbeelden hiervan zijn initiatieven van individuele theaters of gezelschappen zoals ITAlive en NITE Hotel die vanuit hun eigen platform een online beleving mogelijk maken, maar ook streamingdiensten of online aanbieders van theatervoorstellingen zoals Scapinostreamt, Theaterflix en NPO start waarop steeds meer verschillende cabaret- en theaterregistraties aangeboden worden (Beeckmans 2022). In 2022 zijn echter ook een aantal van deze online initiatieven gesneuveld: streamingplatform TheaterThuis is gestopt vanwege onvoldoende inkomsten en platform Podiumkids Thuis en aanbieder van dat platform Cultuurticket.nl zijn eveneens offline gehaald.

De vraag is dus of, na de coronacrisis, het aanbieden van online (zonder publiek in de zaal) en hybride (met publiek in de zaal) theatervoorstellingen zal beklijven. Blijft er genoeg publiek over met een interesse voor online theatervoorstellingen? Cijfers uit Podia 2022 van de VSCD over het online en hybride aanbod en bezoek in 2021 en 2022 laten zien dat het online aanbod afneemt, maar (nog) niet helemaal verdwijnt. In 2021 werden 831 online uitvoeringen gemaakt, in 2022 waren dit er nog 167. Het aantal bezoekers daalde mee, en waar in 2021 3 procent van de online bezoeken betaald was, is in 2022 nog maar 1 procent betaald. Voor hybride uitvoeringen werd in 2021 veel vaker betaald dan voor online uitvoeringen, 67 procent was betaald en er werden 160 hybride uitvoeringen gerealiseerd. Hybride uitvoeringen worden in 2022 vaker gemaakt en bezocht dan in 2021 (VSCD 2023). Het totale online aanbod valt dus wel terug, maar de omvang ervan is nog altijd indrukwekkend (VSCD 2023).

Interdisciplinaire samenwerking en fondsen

Op inhoudelijk en organisatorisch gebied wordt steeds meer samengewerkt binnen de sector – dit kwam ter sprake in eerdere analyses van deze pagina en in gesprekken met de theatersector die daarvoor zijn gevoerd. Er worden veel coproducties gerealiseerd, subdisciplines lopen in elkaar over, of er ontstaan nieuwe subdisciplines. Voorheen werden coproducties en interdisciplinair samenwerken bemoeilijkt omdat binnen het subsidiesysteem van de rijkscultuurfondsen binnen een bepaalde discipline subsidie moet worden aangevraagd (Brom et al. 2019). Daardoor zou er juist een hang naar private fondsen zijn ontstaan (Haeren 2019, Brom et al. 2019).

Het advies Toegang tot Cultuur (Raad voor Cultuur 2024) reageert op die beweging met het advies om vanaf 2029 de rijkscultuurfondsen te ontschotten. ‘Meerdere disciplines en genres moeten aankloppen bij een fonds dat zich eigenlijk op iets anders focust’, zo schrijft de raad. ‘Makers hebben de raad verteld dat er nu te veel tussen wal en schip valt. De disciplinaire indeling van subsidieregelingen en de fijnmazig verkavelde fondsenstructuur maken dat grensgeschillen – wie kan waar terecht? – en lancunes in het stelsel georganiseerd zijn. Het bemoeilijkt bovendien de toegankelijkheid voor inter- en multidisciplinaire vormen en makers, voor cross-overs die tussen deelsectoren of disciplines vallen. Zij zijn nu voor financiering afhankelijk van de bereidheid van bestaande fondsen om hen te financieren binnen een (mono)disciplinaire regeling, of van meerdere fondsen om gezamenlijk een regeling voor hen te ontwerpen’ (Raad voor Cultuur 2024, 36). Het Fonds Podiumkunsten liet een aantal jaren geleden in hun beleidsplan voor 2021-2024 al zien dat het bezig is met ontschotting (Fonds Podiumkunsten 2020). De Raad voor Cultuur adviseert nu om de zes rijkscultuurfondsen, die elk focussen op één discipline, samen te brengen in één landelijk rijksfonds, met daarin afdelingen naar provincies en Caribisch Nederland. Of dit advies overgenomen gaat worden, is nog afwachten.

Vanuit de sector klinken al een aantal kritische geluiden op het advies van de raad. Zo schreef Melle Daamen in NRC dat er wel genoeg cultuuraanbod is in de regio’s buiten de Randstad, maar dat het vooral aan publiek ontbreekt in de regio vanwege vergrijzing (Daamen 2024). Daarop reageerden Gretha Pama en Hester van Santen in dezelfde krant met een artikel waarvoor ze in gesprek gingen met de sector. Hierin benoemen de geïnterviewden dat de subsidie aan makers scheef is verdeeld over het land en dat makers uit de regio vaak naar de Randstad trekken omdat daar meer voorzieningen zijn. Nederlanders zouden volgens hen verder niet overal evenveel cultuur consumeren, maar ook niet vergrijsd zijn en rond grote provinciehoofdsteden ook goed geconcentreerd zijn. Het probleem dat de raad wil oplossen gaat, volgens het artikel, vooral over het toegankelijk houden van cultuur op plekken waar weinig makers zijn, die juist lokale verhalen uit de regio vertellen (Pama et al. 2024b).

In het verlengde van het raadsadvies voor het nieuwe cultuurbestel heeft de brede podiumkunstensector in maart 2024 de handen ineengeslagen en een intentieverklaring ondertekend waarin wordt opgeroepen tot een wettelijke verankering van cultuur. Voor makers, die door het Rijk gefinancierd worden, is die vastgelegd in de Wet op het specifiek cultuurbeleid, maar voor gemeenten (die de podia grotendeels financieren) en provincies is dit niet vastgelegd. ‘Er ontbreekt een goede definitie van podia waardoor we geen referentie hebben voor functies en financiering van schouwburgen, theaters, concertzalen, festivals en poppodia. Ook zijn financieringsnormen nodig die de sector houvast geven’, staat in de intentieverklaring. Als gevolg van het ontbreken van die wettelijke verankering worden gemeentelijke subsidies al jaren niet of nauwelijks geïndexeerd, waardoor podia niet concurrerend zijn met andere werkgevers en waardoor daarnaast de invoering van de Fair Practice Code stagneert. De sector roept met de intentieverklaring op tot herziening van de verantwoordelijkheid en rolverdeling tussen gemeenten, provincies en Rijk (NAPK 2024, VSCD 2024).

Diversiteit, gelijkwaardigheid en inclusie

Diversiteit,  inclusie en gelijkwaardigheid vormden een rode draad door de beleidsperiode 2021-2024, waar het onderschrijven van de Code Diversiteit en Inclusie (CDI) een vereiste is voor subsidieverstrekking (Engelshoven 2019). In januari 2024 nam een meerderheid van de Tweede Kamer echter een motie aan waarin staat dat diversiteit en inclusie geen dwingende voorwaarden meer mogen zijn voor cultuursubsidie – daarnaast moet volgens de motie onderzocht worden hoe subsidies beter verspreid kunnen worden over het land (Beeckmans 2024). Nog immer aanwezige problemen als institutioneel racisme en een gebrek aan representatie in machtsposities werd echter door de sector aangekaart en het onderzoek Theater Inclusief toonde aan dat de mate waarin D&I-beleid doorgang vindt sterkt verschilt per theater. De theatersector moet daarom werken aan representatie van de hele samenleving.

Verschillende ondersteunende initiatieven werden reeds in 2019 in het leven geroepen, zoals de stimuleringsprijs voor diversiteit en inclusie The Next, en het inmiddels afgeronde stimuleringsprogramma Theater Inclusief (Beeckmans 2019; Theater Inclusief 2019). In 2020 kwam daar de stichting The Need For Legacy bij, een platform en community voor een meer diverse en inclusieve theaterwereld (Beeckmans 2020). Het Theaterjaarboek 2022-2023 stond onder co-redactie van The Need For Legacy. Daarin schrijven zij over het huidige discours: ‘[We zien] dat het debat rondom diversiteit en inclusie in de kunsten merkbaar veranderd is. In de nasleep van Black Lives Matter kregen te weinig gehoorde stemmen gezag, en is er toegang tot meer soorten geluiden gekomen. Het veld en de verhoudingen zijn in beweging.’ (Berg et al. 2023). De terugblik op het theaterseizoen 2022/2023 van NRC bevestigt die beweging in het veld. De twee trends van het jaar zijn volgens de krant de groeiende aanwezigheid van ‘de vrouwelijke stem’ (zowel in leidinggevende functies als in de verhalen op het toneel) en ‘meerstemmigheid’ in de verhalen die verteld worden, waarmee de krant bedoelt dat culturele diversiteit steeds meer gestalte krijgt in het theater (Rijghard 2023). Ook maakte in 2023 de VSCD prijzen voor acteurs ‘genderinclusief’, voortaan worden er drie Theo D’ors uitgereikt. Iedereen kan daarom voortaan in de prijzen vallen, ongeacht hun gender. Er klonk echter ook direct kritiek op de genderinclusieve prijzen: niet iedereen maakt evenveel kans op de prijzen vanwege het ongelijke speelveld, het aantal substantiële rollen voor vrouwen blijft achter en hetzelfde geldt voor queer acteurs (Beeckmans 2023). Op het Gala van het Nederlands Theater in september 2024 worden de prijzen voor het eerst in de nieuwe categorieën uitgereikt. De komende jaren valt dus te bezien of de nieuwe indeling het gewenste effect zal hebben.

Verder leven er verschillende (kritische) vragen in het veld: hoe kunnen diversiteit en inclusie het beste gemeten worden? Kan er meer in maatwerk gedacht worden, aangezien diversiteit en inclusie in stedelijke gebieden anders leven dan in provinciale gebieden met kleinere gemeenten? Hoe kunnen we ervoor zorgen dat diversiteit en inclusie duurzaam worden en niet verslappen naar tokenisme? En hoe kunnen we voorbij de Code Diversiteit en Inclusie op instellingsniveau ook kijken naar de toegankelijkheid van de theatersector in het geheel: hoeveel plek is er echt voor makers?

Machtsmisbruik en een veilige werkvloer

In de culturele sector zijn de afgelopen jaren verschillende berichten over grensoverschrijdend gedrag naar buiten gekomen, met name in kunstvakopleidingen en de podiumkunsten (Leden 2021). Recente voorbeelden zijn het Internationaal Theater Amsterdam (ITA) waar na melding van grensoverschrijdend gedrag uitgebreid onderzoek wordt uitgevoerd (Gelder 2023), en Theaterhuis Likeminds waar verschillende theatermakers vertrokken wegens het grensoverschrijdende gedrag van de directeur (Borg 2023). In juni 2022 bracht de Raad voor Cultuur het advies Over de grens: op weg naar een gedeelde cultuur uit. Doel van dit advies was, in opdracht van voormalig minister Van Engelshoven van OCW, om beter zicht te krijgen op wat er speelt in de culturele sector op het gebied van grensoverschrijdend gedrag en de voorkoming en signalering hiervan. Hierin constateert de raad onder andere dat grensoverschrijdend gedrag veel verschillende vormen kent (naast seksuele intimidatie bijvoorbeeld ook pestgedrag, racisme, intimidatie, discriminatie), kaart het de problematische positie van poortwachters in de cultuursector aan, evenals het gebrek aan inclusie in de sector, een zwijgcultuur als het gaat om grensoverschrijdend gedrag, risico’s in het kunstvakonderwijs en een gebrek aan structuren gericht op sociale veiligheid (Raad voor Cultuur 2022).

Dat deze problematiek speelt op theateropleidingen werd jaren terug al duidelijk nadat het aantal meldingen toenam naar aanleiding van #MeToo (Heerikhuizen 2021). Deze problematiek pakken theateropleidingen onder andere aan door middel van medezeggenschapsraden en evaluatiemomenten waaraan studenten deelnemen (ook wel ‘kwaliteitszorg’ genoemd) en een gedragscode die alle docenten moeten naleven (Ibid.). De Inspectie van het Onderwijs bracht in 2023 een onderzoek uit naar sociale veilligheid in het hoger kunst- en mode-onderwijs. Daaruit blijkt dat de betrokken besturen van hogescholen wel besef van urgentie hebben en verantwoordelijkheid nemen voor de sociale veiligheid van studenten door verschillende maatregelen te nemen, maar dat ze in het algemeen niet ver zijn met planontwikkeling, monitoring, evaluatie en bijstelling van de doelen en maatregelen voor sociale veiligheid. Hogescholen kunnen daarin dus nog veel verbeteren (Inspectie van het Onderwijs 2023).

Mores.online, het onafhankelijke meldpunt voor ongewenste omgangsvormen in de culturele en creatieve sector, is in 2018 opgericht om het groeiende aantal meldingen te behandelen. Begin 2023 stapte echter het volledige bestuur op om vermoedens van belangenverstrengeling. Daarop is in september 2023 een nieuw bestuur ingesteld met leden die geen directe banden met de cultuursector hebben. Zij gaan de komende jaren verder vormgeven aan Mores.online (RCGOG 2023, Mores.online 2023).

De NAPK publiceerde daarnaast in het najaar van 2021 het beleidskader ‘Veilig de vloer op’ ter preventie van ongewenst gedrag in de podiumkunstensector; dit deed NAPK samen met leden uit de branchevereniging en een klankbordgroep van culturele partners, waaronder het kunstvakonderwijs, Platform ACCT, de Kunstenbond en Platform Aanvang! (NAPK 2021a). Het beleidskader biedt handvatten aan instellingen en podiumkunstproducenten om ongewenste omgangsvormen te voorkomen en hier zelf beleid op te maken (NAPK 2021b). In vervolg daarop werd de Stichting Sociale Veiligheid Podiumkunsten opgericht door de NAPK in het voorjaar van 2022. Deze stichting ondersteunt leden van de NAPK bij het ontwikkelen en implementeren van beleid op het gebied van sociale veiligheid (NAPK 2022).

Fair practice

In 2017 werd de Fair Practice Code gelanceerd. Sinds de coronacrisis is fair pay verder onder druk komen te staan.

In 2022 zijn in heel Nederland zo’n 1,3 miljoen zzp’ers werkzaam, in de deelsector ‘Kunsten en cultureel erfgoed’ zijn dat er zo’n 70 duizend, en onder beoefenaars van podiumkunsten zijn er 22 duizend zelfstandig ondernemers. Samen met de beroepsgroep ‘scheppende kunst’ (25 duizend zzp’ers) maken de podiumkunstbeoefenaars (d.w.z. alle soorten podiumkunsten incluis) daarmee de grootste groep zzp’ers uit in de deelsector Kunsten en cultureel erfgoed. Het rapport Ongelijk getroffen, ongelijk gesteund liet zien dat met name zzp’ers de dupe werden van de coronacrisis. De 300 miljoen euro noodsteun die aanvankelijk door voormalig minister Van Engelshoven voor cultuur werd uitgetrokken, ging vooral naar meerjarig gesubsidieerde instellingen, maar het gewenste ‘trickle down’-effect van dat geld naar zelfstandigen werd onvoldoende bereikt (Goudriaan et al. 2021).

Ook al vóór de coronacrisis werd er door de sector weinig zorg gevoeld voor zelfstandige theatermakers. Zo zet Creatieve Coalitie zich sinds 2019 in voor het fatsoenlijk delen in opbrengsten voor makers, zie hier hun oproep aan de Kamer. Ook Platform Aanvang! maakt zich sinds dat jaar sterk voor meer doorlopende en sector-brede gesprekken, met een scope van (zelfstandig) lichtontwerper tot directeur van een BIS-gezelschap. Naast het ontbrekende draagvlak voor zzp’ers in het theaterveld wordt ook een gebrek aan transparantie over subsidietoekenningen gesignaleerd (Groen 2020). Zo is het voor sommige makers niet duidelijk genoeg op welke grond hun subsidie wordt afgewezen (Ibid.), terwijl transparantie en vertrouwen twee van de vijf kernwaarden van de Fair Practice Code zijn (Fair Practice Code 2021c).