Introductie
In de Jaarrapportage 2021 van de Cultuurmonitor domineerde vooral de impact van de coronapandemie op de culturele en creatieve sector. In 2022 zien we het effect van de pandemie, ook na heropening van de samenleving, doordreunen. Tegelijkertijd beheersten andere crises het nieuws, zoals de oorlog in Oekraïne, de asielcrisis en de klimaatcrisis. Hieronder lichten we – naast de gevolgen van de coronapandemie – twee ontwikkelingen uit die de culturele en creatieve sector hard raken: de energiecrisis en de sterk gestegen inflatie. Tezamen hebben de ontwikkelingen directe gevolgen voor het aanbod, de beleving en beoefening van kunst en cultuur.
Een onzekere start
Na twee eerdere pandemiejaren startte ook 2022 onzeker voor de culturele en creatieve sector. Op 18 december 2021 kondigde het kabinet opnieuw een lockdown aan waarbij de cultuursector een dag later werd geacht de deuren te sluiten voor publiek. Opnieuw stonden kwesties als de gevolgen voor de culturele arbeidsmarkt, publieksbereik, het voortbestaan van (kleine) instellingen en de waarde van kunst en cultuur in de samenleving centraal. Eind januari 2022 opende de culturele en creatieve sector, weliswaar onder voorwaarden, weer voor publiek en kondigde het kabinet een extra steunpakket aan (Rijksoverheid 2022a). Een maand later volgden verdere versoepelingen in de samenleving, waarna de culturele sector de rest van het jaar niet meer op slot ging. In mei presenteerde Gunay Uslu, staatssecretaris voor Cultuur en Media, haar herstelplan voor de culturele sector. Het plan richt zich op herstel, vernieuwing en groei, waarbij de volgende onderwerpen van belang zijn: de terugkeer van publiek, het versterken van de arbeidsmarktpositie van makers, extra cultuuraanbod voor jongeren en innovatie. Ook omvat het plan een aankondiging van verdere investeringen, zoals voor erfgoed en bibliotheken. De Taskforce culturele en creatieve sector, een samenwerkingsverband van ruim 100 branche-, beroeps- en belangenorganisaties, reageerde positief maar riep de staatssecretaris op om nauw met de sector samen te werken om de aangekondigde extra € 135 miljoen voor 2022, en € 170 miljoen per jaar vanaf 2023, zo effectief mogelijk te besteden. In november presenteerde de staatssecretaris met haar Meerjarenbrief – De kracht van creativiteit – de verdere uitwerking van haar plannen voor de jaren 2023-2025 (Uslu 2022).
Met het volledig openstellen van de samenleving brak er voor de culturele en creatieve sector een nieuwe fase van de pandemie aan. Een fase waarin zich nieuwe problematiek aandiende.
De terugkeer van publiek
Een speerpunt van het herstelplan van staatssecretaris Uslu betreft de terugkeer van het publiek. Waar de verschillende sectoren zoals musea en poppodia in 2019 nog bezoekersrecords braken, kwamen na corona de publieksstromen maar moeizaam op gang. Dit zagen we gedurende het jaar in een reeks van nieuwsberichten. In mei kopte de NOS bijvoorbeeld ‘Waar blijft het publiek?’ in een artikel dat liet zien hoe de sector, van audiovisueel tot theater, nog worstelt met de terugkeer van bezoekers. Maar we zien het ook in de cijfers voor 2022. Wel spreekt de Museumvereniging in januari 2023 van ‘voorzichtig herstel’: de brancheorganisatie verwacht voor 2022 dat het aantal bezoekers tussen de 21 en 23,8 miljoen zal uitkomen (Museumvereniging 2023). Dit aantal ligt flink hoger dan het bezoek in 2020 en 2021, maar is nog steeds ten minste 30 procent minder dan in het topjaar 2019 waarin de Museumvereniging het record van 33 miljoen bezoekers kon noteren (Ibid.). De cijfers over de bioscoopbranche laten een vergelijkbare ontwikkeling zien. Het aantal bezoeken aan bioscopen en filmtheaters steeg in 2022 met 75 procent ten opzichte van 2021, maar bleef met 25 miljoen verkochte tickets nog 32 procent beneden het gemiddelde van de jaren 2017 tot en met 2019 (FDN en NVBF 2023). Ook vanuit de theatersector klinken aan het begin van 2023 weer meer positieve geluiden, met name over de komst van nieuw en jong publiek. De terugkeer van oudere bezoekers gaat langzamer (Bos 2023, NOS 2023).
Binnen het domein Muziek zien we ook nog een ongelijke verdeling. Bezoekers zijn sneller geneigd weer een festival te bezoeken, terwijl de kaartverkoop voor concerten achterblijft (Crabbendam 2022). Daarnaast laat onderzoek van PopLive zien dat er sprake is van een winner-takes-all-effect, waarbij vooral geld wordt uitgegeven aan grote artiesten. Ook in andere domeinen zien we dat vooral de reeds bekende namen domineren in de programmering.
Om het publiek weer terug te winnen zijn er inmiddels landelijke initiatieven ontstaan. In september lanceerde het Nationaal Theaterfonds in samenwerking met de Vereniging van Schouwburg- en Concertgebouwdirecties (VSCD), de Nederlandse Associatie voor Podiumkunsten (NAPK) en de Vereniging Vrije Theater Producenten (VVTP) de podiumkunstensector-brede campagne Zin om je te zien. Met commercials op radio, televisie en sociale media moet het initiatief, mede gefinancierd door het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (OCW), publiek opnieuw enthousiasmeren voor een theaterbezoek. In november voerden de Nederlandse Vereniging voor Bioscopen en Filmtheaters (NVBF) en Stichting Nationale Bioscoopbon gezamenlijk de campagne Cinemaniaaa! om het filmbezoek weer te stimuleren.
Niet alleen het bezoek aan cultuurlocaties bleef nog achter. Met de lockdowns verdween ook het publiek van de straten, en werd duidelijk dat de noodzaak voor een toegankelijke openbare ruimte niet gelijk is verdeeld (Boer 2020). Bij het herstel van de sector is het volgens architecten ook goed om na te denken over hoe we omgaan met de diversiteit van de stad en zorgen voor een gelijkwaardig toegankelijke en inclusieve openbare ruimte. Op de langere termijn vraagt het in veel gevallen structureel geworden thuiswerken bovendien om ruimte in woningen, maar ook om een gezonde leefomgeving (BNA 2021).
Knelpunten op de arbeidsmarkt
Personeelstekorten en verlies van kennis
Maar niet alleen de langzame terugkeer van het publiek, ook knelpunten op de culturele en creatieve arbeidsmarkt leidden in 2022 tot zorgen. Net als andere sectoren in Nederland kampt ook de culturele en creatieve sector met personeelstekorten. In het tweede kwartaal van 2022 steeg de krapte op de arbeidsmarkt dusdanig dat deze in alle sectoren merkbaar is (NOS 2022b). Dit zien we binnen de domeinen terug bij zowel betaalde functies als niet-betaalde functies. Sinds de start van de pandemie zien bijvoorbeeld de podiumkunsten een daling in het aantal werkzame personen. Daarnaast is er een specifiek tekort aan licht- en geluidstechnici (Kunstenbond 2022a). Dit tekort is ook na heropening niet vervuld, wat directe gevolgen heeft voor de programmering. In november kondigde Internationaal Theater Amsterdam (ITA) aan voorstellingen voor begin 2023 te schrappen wegens personeelstekort (ITA 2022). Tijdens het Amsterdam Dance Event (ADE) was poptempel Paradiso genoodzaakt de programmering af te schalen van vijf naar drie evenementen per dag (Pol 2022). In het domein Erfgoed zien we sinds de heropening dat erfgoedvrijwilligers moeizaam terugkeren. Het gaat hier vooral om oudere vrijwilligers, met name bij kleine erfgoedinstellingen (Korzec 2022). Cijfers van de Museumvereniging laten zien dat vrijwilligers en stagiairs samen goed zijn voor 23 procent van de ingezette fte’s (Museumvereniging 2022). Met het verlies van oudere vrijwilligers dreigt niet alleen een verlies van het personeelsbestand maar ook van kennis. Dat juist de kennis en inzet van deze mensen cruciaal is wordt al vanaf 2020 onderstreept met een initiatief als de Erfgoedvrijwilligersprijs.
Voortdurende ongelijkheid
In het rapport Ongelijk getroffen, ongelijk gesteund concludeerde de Boekmanstichting in 2021 dat de financiële steun van de overheid over de periode 2020 en 2021 ‘werkt, maar niet voldoende bij iedereen terecht is gekomen’. In 2021 en 2022 werd de precaire positie van de zzp’er, mede door eerdere brandbrieven van de Kunstenbond, meer onderkend door het Rijk en gemeenten (Kunstenbond 2021). Op meerdere momenten, eind 2021 en begin 2022, werd er specifieke steun voor zzp’ers in de cultuursector beschikbaar gesteld, die veelal via regelingen binnen de rijkscultuurfondsen werd besteed. Het ging hierbij om landelijke regelingen, maar ook op provinciaal en gemeentelijk niveau kwamen er extra financiële middelen beschikbaar (Rijksoverheid 2022a, RTV Noord 2022, Gemeente Amsterdam 2021). Ook het eerder genoemde herstelplan van staatssecretaris Uslu en haar Meerjarenbrief ‘De kracht van creativiteit’ gaan uitgebreid in op de positie van zzp’ers in de sector. De toegenomen aandacht voor de positie van zzp’ers weerhield de Kunstenbond er echter niet van om de staat langs juridische weg aansprakelijk te stellen voor het gebrek aan compensatie voor deze groep (Kunstenbond 2022b).
De precaire positie van zzp’ers is onderdeel van een groter probleem binnen de cultuursector dat door de pandemie verder is uitvergroot, zo stelde Eleanora Belfiore in haar keynote Value of culture in a post-pandemic world tijdens het landelijke congres De waarde van cultuur na corona van de Boekmanstichting en de Universiteit Utrecht. Door de pandemie is er weinig vooruitgang geboekt om gelijkwaardigheid voor werkenden te creëren binnen de culturele en creatieve arbeidsmarkt, verschillen zijn juist groter geworden. In een verkenning van de Boekmanstichting, waarin de huidige stand van zaken omtrent de Fair Practice Code wordt belicht, wordt geconcludeerd dat hoewel ‘de code op alle niveaus mensen bewust heeft gemaakt van de noodzaak van eerlijke en duurzame arbeidsverhoudingen’ er nog een lange weg te gaan is voor fair practice realiteit wordt (Leden 2022). Ook het onderzoek naar het stimuleringsprogramma Theater Inclusief laat zien dat de pandemie onder de aangesloten organisaties een negatieve impact heeft gehad op het creëren van meer diversiteit, inclusie en gelijkwaardigheid in de theatersector.
Ditzelfde onderzoek leert dat het bieden van online voorstellingen tijdens de pandemie wel in een groter publieksbereik resulteerde, maar dat instellingen weinig inzicht hadden in dit ‘nieuwe’ publiek of in de vraag hoe zij met dit publiek ook na heropening een duurzame relatie zouden kunnen opbouwen. In De Staat van het Theater, de jaarlijkse openingsspeech die het nieuwe theaterseizoen inluidt, stelt Alida Dors: ‘Tijdens de lockdowns verkenden we nieuwe manieren van presenteren, en leken we even een ander publiek te raken. Maar we lijken terug bij af. Zoveel mensen voelen zich in onze sector opnieuw niet welkom’. Hoopvol is niettemin een recent bericht van de NOS waarin programmeurs en directeuren opmerken dat theaters na de coronajaren een jonger en diverser publiek weten te trekken (NOS 2023).
Een positievere noot
Tijdens de pandemie heeft een aantal culturele domeinen aan populariteit gewonnen. Het domein Games zag het aantal spelers en de wereldwijde omzet sterk groeien. Video On Demand (VOD)-platforms en muziekstreamingdiensten boekten een ongekende omzetstijging. De Monitor Amateurkunst (MAK) van het LKCA spreekt zelfs over een lichte toename in het aandeel kunstbeoefenaars in 2021 (Neele et al. 2021). Die stijging is vooral zichtbaar bij de beoefening van ‘individuele’ activiteiten en gaat gepaard met een afname in sociale activiteiten.
In 2022 hebben fysieke boekwinkels weer wat terrein teruggewonnen. Hun omzet steeg met 25 procent t.o.v. 2021, terwijl de omzet van webwinkels met 11 procent afnam (KVB Boekwerk 2023).
Nieuwe crises
Terwijl de culturele en creatieve sector na heropening in 2022 probeerde weer op te krabbelen, braken er nieuwe crises uit: de energiecrisis en een sterk stijgende inflatie. Architectenbureaus verwachten de komende tijd bijvoorbeeld een daling van het aantal nieuwbouwprojecten. Door prijsstijgingen en leveringsonzekerheid vertraagt naast de woningbouw ook de verduurzaming (BNA 2022). De stikstofcrisis en de daardoor optredende stagnatie in de vergunningverlening komen daar nog bij (BNA 2020). Er klinkt dan ook een nieuwe roep om financiële overheidssteun.
Overal in het land kampen theaters, musea en andere culturele instellingen met sterk opgelopen rekeningen (NOS 2022c). In het domein theater zien we dat de stijgende kosten leiden tot annuleringen, zoals bij de musical Dagboek van een Herdershond. Ook internationaal zien we deze trend, bijvoorbeeld de annulering van Broadway’s langstlopende musical Phantom of the Opera die door stijgende kosten en matig terugkerend publiek in 2023 zal eindigen.
Voor het domein Muziek betekent de stijging van kosten voor gas, vliegtickets, hotelovernachtingen en de huur van tourbussen dat muzikanten optredens annuleren. Dit geldt niet alleen voor jong talent maar ook voor gevestigde internationale artiesten zoals de Amerikaanse zangeres Santigold (Zemler 2022). Ook de erfgoedsector merkt de gevolgen van de energiecrisis. Door de hoge energiekosten sluiten kleine musea deze winter de deuren, zoals het Arnhems Oorlogsmuseum 40-45 dat tijdelijk gesloten is (Friedrichs 2022). Bibliotheken worstelen eveneens met gestegen energieprijzen (Voorthuijsen 2022). Er zijn zelfs signalen dat sommige bibliotheken wellicht – voorzichtig – hun prijzen gaan verhogen (ANP 2022). Maar we zien ook dat bibliotheken in hun maatschappelijke rol een extra bijdrage kunnen leveren, zoals het bieden van een warme verblijfplaats voor mensen die geen huis hebben of hun huis niet kunnen verwarmen (Bibliotheeknetwerk 2022). Daarnaast kunnen energiecoaches in bibliotheken bijvoorbeeld mensen helpen hun huis te verduurzamen, of advies geven aan mensen die in financiële problemen komen.
In de Najaarsnota van 2022 maakte het kabinet bekend dat er voor de hoge energieprijzen compensatie komt voor (onder andere) door de overheid gefinancierde culturele instellingen (Rijksoverheid 2022b). In de nota stimuleert het kabinet de sector ook tot verduurzaming. Het thema staat daarnaast ook structureel op de agenda van de Raad voor Cultuur die in oktober bekend maakte dat een nieuwe adviescommissie zich zal buigen over het onderwerp. De raad verwacht in juni 2023 een advies uit te brengen (Raad voor Cultuur 2022a).
De energiecrisis kan niet los worden gezien van de klimaatcrisis. Internationaal, maar ook in Nederland, is het kunstmuseum een plek geworden voor klimaatactivisme, zoals in het Mauritshuis waar activisten zich vastlijmden aan ‘Het meisje met de parel’ (NOS 2022d). Dit leidde tot verontwaardiging, al werd er door anderen ook begrip getoond voor het belang van het agenderen van het thema. De museumsector zelf is voor het beheer en behoud van ons erfgoed bijzonder afhankelijk van klimaatinstallaties die de temperatuur en luchtvochtigheid in de museale ruimten op peil moeten houden. Instellingen kunnen in deze tijden niet zo gemakkelijk besparen, of zelfs blijven opereren zonder energiecompensatie van de overheid, zo berichtte de Museumvereniging namens 470 musea in een oproep aan de overheid in oktober (Museumvereniging 2022).
In de laatste jaren is de cultuursector steeds meer een plek geworden om via verhalen aandacht te vragen voor klimaatverandering, zoals de theaterproductie Under Wetter van het Friese theatergezelschap Tryater. Maar de sector verduurzaamt ook zelf, zo rapporteert ook de themapagina Duurzaamheid in de Cultuurmonitor.
Vraag naar nieuwe beleidsvormen
De ontwikkelingen in 2022 laten zien dat alleen financiële middelen niet voldoende zijn om de culturele en creatieve sector te doen herstellen van de pandemie. Maar ook de uitdagingen die de sector al jaren bezighouden alsmede de nieuwe crises zullen zonder actie langetermijngevolgen hebben. De coronacrisis heeft de precaire arbeidsmarkt scherp in het licht gesteld.
In 2022 bleef het thema grensoverschrijdend gedrag in de culturele sector met grote regelmaat terugkeren in de berichtgeving, onder meer naar aanleiding van het programma Boos over The Voice of Holland. In het advies Over de grens, op weg naar een gedeelde cultuur (juni 2022) spreekt de Raad voor Cultuur over een ‘urgent en hardnekkig probleem’ (Raad voor Cultuur 2022b). Ongelijke machtsverhoudingen en precaire arbeidsomstandigheden voor flexibele krachten dragen bij aan het doen ontstaan van een onveilig werkklimaat.
Zoals Belfiore tijdens het congres De waarde van cultuur na corona naar voren bracht, is er een sectorbrede roep naar nieuwe beleidsvormen. De behoefte aan verandering komt al jaren naar voren, onder meer via gedragscodes, stimuleringsprogramma’s, samenwerkingsverbanden en andere initiatieven die in de afgelopen jaren zijn gelanceerd in de hoop dat de sector anders zal opereren.
In het afgelopen jaar zagen we de noodzaak tot innovatie al terug in een aantal ontwikkelingen, zoals de lancering van Innovatielabs. Het programma is een voorbeeld van hoe digitalisering wordt gesteund door het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap en de zes rijkscultuurfondsen. Ook de Raad voor Cultuur ziet digitalisering als kans voor groter publieksbereik, maatschappelijke relevantie en economische versteviging van de sector (Raad voor Cultuur 2022c). De aankondiging van de vernieuwing van het cultuurbestel vanaf de subsidieperiode 2025-2028, waarin vereenvoudiging van het aanvraagproces een focuspunt is, illustreert dat de roep en de wil naar nieuwe beleidsvormen de enige weg vooruit zijn (Rijksoverheid 2022c). Als de pandemie ons heeft laten nadenken over deze nieuwe beleidsvormen, dwingen de nieuwe crises deze daadwerkelijk te ontwikkelen en te implementeren. Wellicht is dat de les van het jaar 2022, waarin de waarde en de toekomst van kunst en cultuur in de samenleving opnieuw bijzonder centraal zijn geplaatst.
Literatuur
ANP (2022) ‘Bibliotheken verhogen prijzen door stijgende kosten’. Op: www.nieuws.nl, 11 november.
Boer, de M. (2020) ‘Hoe overleeft de binnenstad een lockdown?’. Op: www.dearchitect.nl, 16 april.
Bos, J. (2023) ‘Theaterzalen goed gevuld, maar vooral met nieuwe jonge bezoekers’. Op: www.at5.nl, 12 januari.
Bibliotheeknetwerk (2022) ‘Bibliotheken sluiten zich aan bij landelijke campagne warme kamers’. Op: www.bibliotheeknetwerk.nl, 27 oktober.
BNA (2020) ‘Architecten zien opdrachten afnemen’. Op: www.bna.nl, 8 januari.
BNA (2021) ‘Ledenverhalen: Rijnboutt’. Op: www.bna.nl, 14 december.
BNA (2022) ‘Architectenbureaus: “Werkvoorraad daalt, woningbouw vertraagt, tarieven gaan stijgen”’. Op: www.bna.nl, 16 november.
Crabbendam, Y. (2022) Een weerbare popsector. Amsterdam: DSP Groep.
Dee, A. en B. Schans (2020) Poppodia en -festivals in cijfers 2019. Amsterdam: Nederlandse Vereniging Poppodia en Festivals.
FDN en NVBF (2023) Persbericht: bioscoopjaar 2022 ziet begin noodzakelijk herstel. Amsterdam: FDN en NVBF.
Friedrichs S. (2022) ‘Arnhems Oorlogsmuseum tijdelijk dicht vanwege hoge energierekening: “Kosten meer dan verdubbeld”’. Op: www.gelderlander.nl, 24 oktober.
Gemeente Amsterdam (2021) ‘Steunplan van 21,4 miljoen voor culturele sector Amsterdam’. Op: www.amsterdam.nl, 7 april.
ITA (2022) ‘ITA past programmering voorjaar 2023 aan’. Op: www.ita.nl, 24 november.
Korzec, M. (2022) ‘Een op de vijf musea in gevaar door tekort aan vrijwilligers’. Op: www.nhnieuws.nl, 5 april.
Kunstenbond (2021) ‘Brandbrief leidt binnen drie dagen tot gesprek met minister Van Engelshoven’. Op: www.kunstenbond.nl, 6 december.
Kunstenbond (2022a) ‘Podiumkunsten kampen met groot tekort aan theatertechnici’. Op: www.kunstenbond.nl, 20 mei.
Kunstenbond (2022b) ‘Staat wijst aansprakelijkheid af, kunstenbond zet rechtszaak door’. Op: www.kunstenbond.nl, 31 augustus.
KVB Boekwerk (2023) ‘Verkoopkanalen in 2022’. Op: www.kvbboekwerk.nl, 26 januari.
Leden, J. van der (2022) ‘De Fair Practice Code: stevig op de agenda, maar nog veel werk aan de winkel’. In: Boekman Extra, nr. 37, 1-13.
Museumvereniging (2022) ‘Musea kunnen geen warme trui aantrekken’. Op: www.museumvereniging.nl, 21 oktober.
Neele, A. en Z. Zernitz (2021) Monitor Amateurkunst 2021. Utrecht: Landelijk Kenniscentrum Cultuureducatie en Amateurkunst.
NOS (2022a) ‘Waar blijft het publiek? Cultuursector worstelt sinds corona’. Op: www.nos.nl, 21 mei.
NOS (2022b) ‘Alle beroepsgroepen kampen nu met personeelstekort’. Op: www.nos.nl, 22 september.
NOS (2022c) ‘Theaters en musea worstelen met hoge energieprijzen, betalen gemiddeld twee tot vier keer meer’. Op: www.nos.nl, 11 december.
NOS (2022d) ‘Ook ‘Meisje met de parel’ doelwit van klimaatactie, niet beschadigd’. Op: www.nos.nl, 27 oktober.
NOS (2023) ‘Het theater zit steeds vaker vol met nieuw publiek’. Op: www.nos.nl, 8 januari.
Pol, N. van de (2022) ‘Clubs kampen tijdens ADE met personeelstekort, energierekening komt nog’. Op: www.nu.nl, 22 oktober.
Raad voor Cultuur (2022a) ‘Verduurzaming cultuursector structureel op agenda’. Op: www.raadvoorcultuur.nl, 6 oktober.
Raad voor Cultuur (2022b) ‘Incidenten grensoverschrijdend gedrag slechts topje van de ijsberg’. Op: www.raadvoorcultuur.nl, 21 juni.
Raad voor Cultuur (2022c) ‘Digitale transformatie cultuursector grote kans voor Nederland’. Op: www.raadvoorcultuur.nl, 6 september.
Rijksoverheid (2022a) ‘Extra steun voor de culturele en creatieve sector, met name voor zzp’ers’. Op: www.rijksoverheid.nl, 31 januari.
Rijksoverheid (2022b) ‘Najaarsnota: energiesteun en rente-uitgaven drukken op rijksbegroting’. Op: www.rijksoverheid.nl, 21 november.
Rijksoverheid (2022c) ‘Subsidieronde cultuur 2025-2028 onder zelfde voorwaarden als voorgaande periode’. Op: www.rijksoverheid.nl, 19 oktober.
Smit, R. (2022) ‘Veel kleine musea dicht in winter vanwege hoge energierekening’. Op: www.fd.nl, 31 oktober.
Visser, J. en L. Kuiper (samenst.) (2021) Museumcijfers 2020. Amsterdam: Stichting Museum, Museumvereniging.
Visser, J. en L. Kuiper (samenst.) (2022) Museumcijfers 2021. Amsterdam: Stichting Museum, Museumvereniging.
Voorthuijsen, A. van (2022) ‘Bibliotheken vrezen worst case scenario’. Op: www.binnenlandsbestuur.nl, 4 oktober.
Museumvereniging (2023) ‘Museumvereniging ziet voorzichtig herstel’. Op: www.museumvereniging.nl, 17 januari.
Uslu, G. (2022) Meerjarenbrief 2023-2025: De kracht van creativiteit. Den Haag: Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap.
Zemler, E. (2022) ‘Santigold cancels North American tour citing changing industry and artist welfare’. Op: www.rollingstone.com, 27 september.
Verantwoording beeld
Voorstelling Lehman Trilogy door ITA / Fotografie: Fabian Calis (met dank aan ITA)