Inleiding en kerncijfers
Erfgoed omvat een veelvoud aan objecten en activiteiten in het culturele leven, en snijdt daarmee dwars door andere domeinen zoals de beeldende kunst, podiumkunsten of games. Erfgoed weerspiegelt de wijze waarop wij als samenleving naar onze omgeving kijken, en dat uit zich bijvoorbeeld in een kunstobject, dansvoorstelling, museumcollectie of festival. In de Erfgoedwet wordt cultureel erfgoed dan ook als volgt gedefinieerd: ‘uit het verleden geërfde materiële en immateriële bronnen, in de loop van de tijd tot stand gebracht door de mens of ontstaan uit de wisselwerking tussen mens en omgeving, die mensen, onafhankelijk van het bezit ervan, identificeren als een weerspiegeling en uitdrukking van zich voortdurend ontwikkelende waarden, overtuigingen, kennis en tradities, en die aan hen en toekomstige generaties een referentiekader bieden’ (Bussemaker 2015). Daarmee is erfgoed en het begrip ervan continu in beweging en onderhevig aan de manier waarop wij onze samenleving inrichten.
Een monitor vraagt echter om een afbakening. Om te meten heb je immers een indicatie nodig van wat je gaat meten. De huidige afbakening van het domein Erfgoed in de Cultuurmonitor sluit aan bij Het culturele leven van het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP) waarin erfgoed wordt onderverdeeld in roerend, onroerend en immaterieel erfgoed (Broek et al. 2018). Deze driedeling sluit eveneens aan bij de definitie van cultureel erfgoed in de Erfgoedwet en bij de categorieën in de Erfgoedbalans (OCW 2017). Het onderwerp (born) digital erfgoed stipt het SCP aan, maar dit heeft in de analyse nog geen grote plaats. Binnen de Cultuurmonitor streven we er voor de toekomst naar om dit aspect van erfgoed structureel te monitoren, als ‘nieuwe’ vierde categorie.
Dit brengt ons tot de volgende afbakening:
- Roerend erfgoed: tastbaar erfgoed dat verplaatsbaar is, zoals archieven in fysieke vorm of beelden en schilderijen in een museum. Ook mobiel erfgoed valt hieronder, zoals een stoomtrein of een ander vervoersmiddel uit het verleden (Rijksoverheid z.j.).
- Onroerend erfgoed: tastbaar en plaatsgebonden erfgoed, zoals historische gebouwen en monumenten en beschermde stads- en dorpsgezichten.
- Immaterieel erfgoed: cultuuruitingen die niet tastbaar zijn en gemeenschappen, groepen of individuen een gevoel van identiteit geven. Dit erfgoed is dynamisch en wordt steeds opnieuw vormgegeven in samenhang met maatschappelijke veranderingen en interactie, en leeft van generatie op generatie (KIEN z.j.). Denk aan ambachten (molenaarsambacht, stoelenvlechten), uitvoerende kunsten (shanties zingen, tambú) of festiviteiten en sociale praktijken (Pride Amsterdam, Koningsdag).
- Digitaal erfgoed: gedigitaliseerd erfgoed (erfgoedmateriaal dat van origine niet digitaal is, maar waarvan een digitale reproductie is gemaakt), born digital (erfgoed zonder analoge equivalent) en digitale informatie over erfgoed (beschrijvingen van erfgoedobjecten, ook wel metadata genoemd) (Grooten et al. 2008). Voorbeelden zijn games, digitale teksten, foto’s en video’s, of digitale ontwerpen die nodig zijn bij de totstandkoming van bijvoorbeeld objecten.
We beseffen goed dat de vier categorieën met elkaar verbonden zijn, en niet zo gemakkelijk los te trekken zijn, zoals rituelen of ambachten die bij bepaalde voorwerpen horen, of optochten in historische binnensteden. En zo speelt digitalisering een grote rol bij zowel de archivering als het ontstaan van hedendaagse kunst.
Monumenten en stads- en dorpsgezichten
Onderstaande visualisatie biedt inzicht in de vele rijksmonumenten en monumentale stads- en dorpsgezichten die Nederland telt. Via de tabbladen boven de figuur kan gewisseld worden tussen de verschillende grafieken.
Bron: Erfgoedmonitor / Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed
De Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) verzamelt al jaren gegevens over de staat van het erfgoed, en presenteert deze feiten en cijfers over gebouwde en archeologische monumenten, musea en collecties en historisch landschap in zijn Erfgoedmonitor. In 2022 telt Nederland 61.775 Rijksmonumenten, waaronder molens, kastelen, kerken en aangelegd groen, zoals parken en tuinen van buitenplaatsen. Veruit
De huidige staat van het Nederlandse Erfgoed wordt in de
Musea
Onderstaande data hebben in de brondata van het CBS een voorlopige status.
Bron: CBS
De meeste musea bevinden zich in Noord- en Zuid-Holland (respectievelijk 19,9 en 16,7 procent van het totaal in 2021), en meer dan de helft van alle musea zijn geschiedenismusea. Maar erfgoed is uiteraard meer dan alleen tastbare cultuur. Kenniscentrum Immaterieel Erfgoed Nederland (KIEN) – dat de verschillende vormen van immaterieel erfgoed in kaart brengt en borgt voor de toekomst – rapporteert over 200 verschillende vormen van erfgoed in hun inventaris in
Immaterieel erfgoed en participatie in erfgoed
Onderstaande data over de verschillende vormen van immaterieel erfgoed in de Inventaris Immaterieel Erfgoed Nederland tellen op tot een hoger totaal dan in de tekst genoemd wordt. Dit komt doordat één item in de inventaris onder meerdere categorieën kan vallen.
Bron: Kenniscentrum Immaterieel Erfgoed Nederland en Boekmanstichting/OCW/CBS
Het is een stuk lastiger om de omvang van digitale erfgoed(collecties) vast te stellen (Mulder et al. 2019). Bestaande onderzoeken zijn veelal gebaseerd op – beperkt representatieve – steekproeven onder erfgoedinstellingen, en geven hiermee geen goed beeld van de absolute omvang van digitale collecties. Volgens het ENUMERATE-onderzoek uit 2017 is 35 procent van de collectie van erfgoedinstellingen gedigitaliseerd, en 74 procent digitaal ontsloten (DEN 2017). Het onderzoek zegt echter niets over de omvang van born digital collecties, behalve dat 72 procent van de instellingen ook born digital materiaal
Trends en ontwikkelingen
Culturele identiteit: waarom is erfgoed belangrijk?
Erfgoed is niet alleen belangrijk voor een besef van ons verleden, maar geeft ook betekenis aan de samenleving van nu en onze toekomst. Iedereen draagt immers erfgoed mee en geeft er mede vorm aan: of je nu kerst viert, graag snert kookt of tambú danst. Het is dan ook belangrijk dat de manier waarop we met dit erfgoed omgaan aansluit bij de samenleving (en bevolkingssamenstelling) van nu en verhalen worden doorgegeven aan volgende generaties (Engelshoven 2018). Want zoals de Raad voor Cultuur schrijft: ‘In het erfgoed legt een object of handeling een persoonlijke verbinding tussen mensen en (hun eigen of een andere) geschiedenis, tradities en verhalen. Geen enkel ander onderdeel van onze samenleving – sport, economie, wetenschap, religie – doet zo’n expliciet beroep op deze waarden’ (Raad voor Cultuur 2021, 6).
Cultureel erfgoed is dan ook bepalend voor de identiteit van de leefomgeving, en wordt steeds vaker als middel ingezet om deze (lokale) identiteit te versterken (Trienekens et al. 2016). Dat zien we niet alleen op provinciaal niveau, maar ook gemeenten maken steeds meer gebruik van lokaal erfgoed om toerisme aan te trekken of om bewoners te verbinden met hun leefomgeving.
Het belang van erfgoed voor de samenleving werd nogmaals aangestipt met de oprichting van de Commissie Collectie Nederland die in september 2020 is benoemd. Om erfgoed te beschermen adviseert de commissie in het rapport Onvervangbaar & Onmisbaar — naar een dynamisch beschermingsmodel voor de Collectie Nederland van februari 2022 dat er een nationaal uitvoergunningensysteem moet komen om de ongewenste verkoop van belangrijk cultureel erfgoed aan het buitenland wettelijk te bewaken. Daarnaast luidt het advies dat er in het kader van bescherming cultuurgoederen een ‘stevig financieel fundament’ nodig is. Staatssecretaris Uslu heeft in maart 2023 een reactie ingediend (Uslu 2023).
De omgang met het cultureel erfgoed in de fysieke leefomgeving wordt vanaf 1 juli 2024 geregeld via de nieuwe Omgevingswet. Hierin wordt op nationaal niveau gestreefd naar meer samenwerking tussen burgers, bedrijven en maatschappelijke organisaties. Het idee is dat ruimtelijke projecten dichter bij de samenleving komen te staan en dat participatie binnen projecten wordt bevorderd. Participatieve projecten kunnen ook betekenis geven aan een nieuwe, samengestelde gemeenschap of identiteit (Trienekens et al. 2016). De aanwijzing en omgang met beschermde stads- en dorpsgezichten gebeurt straks eveneens op grond van deze wet (RCE z.j.).
Participatie en FARO: wie bepaalt wat erfgoed is?
De vraag wat erfgoed is en waarom het belangrijk is, hangt nauw samen met de vraag wie bepaalt wat erfgoed is. Volgens het
Een belangrijk woord hierbij is erfgoedgemeenschap: ‘een groep mensen die zo veel belang hechten aan bepaald erfgoed, dat ze dat willen behouden en overdragen. Meedoen aan cultureel erfgoed betekent dat je vorm geeft aan cultureel burgerschap’ (Hanssen et al. 2021). Dat betekent eveneens dat iets pas erfgoed is als mensen hier een bepaalde betekenis of waarde aan toekennen. Ook bij KIEN bepaalt de gemeenschap wat erfgoed is, en is zij zelf verantwoordelijk voor
Diversiteit, gelijkwaardigheid en inclusie: waar staan we nu?
In aansluiting op het vormgeven van een ‘nieuw’ cultureel burgerschap streven erfgoedinstellingen naar meerstemmigheid en inclusie. De International Council of Museums (ICOM) stelde hierom in 2019 een
Ook cultuursectorbreed zien we een verankering van meerstemmigheid in beleid. In 2019 lanceerde het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (OCW) samen met het VSBfonds en de zes Rijkscultuurfondsen de
Waar de sector vandaag de dag staat is nog lastig te beantwoorden. Hiervoor zijn meerdere redenen. Allereerst ontbreekt het aan indicatoren en data om diversiteit en inclusie te meten – en de gegevens die er zijn betreffen veelal persoonsgegevens die door AVG moeilijk(er) gebruikt kunnen worden. Ten tweede zijn diversiteit en inclusie brede begrippen die uiteenlopend worden ingevuld. Het gaat niet alleen om culturele achtergrond, maar ook om o.a. leeftijd, gendergelijkheid, personen met een fysieke en/of functionele beperking, de lgbtqia+ gemeenschappen of sociaaleconomische status. Tot slot is er sectorbreed nog geen duidelijkheid of consensus over wát we precies willen meten, waarom en hoe (lees hier meer over op onze de themapagina Diversiteit, gelijkwaardigheid en Inclusie).
Wel vinden er in de erfgoedsector diverse initiatieven plaats op het gebied van diversiteit en inclusie. Zo biedt de stichting Musea bekennen kleur musea een leidraad voor de uitvoering van de Code diversiteit en inclusie, met als doel om ‘erfgoedinstellingen duurzaam te verenigen in hun streven om diversiteit en inclusie te verankeren in het DNA van de erfgoedsector’. Daarnaast kondigde in september 2021 Stichting Museum Suriname aan dat er in 2023 in Amsterdam een nieuw museum opent over de Surinaamse geschiedenis en cultuur en de complexe relatie tussen Nederland en Suriname (Sneekes et al. 2021). Deze gedeelde geschiedenis staat ook centraal in de
Niettemin constateert de Raad voor Cultuur dat er een ongelijke voortgang van de vier P’s is, waar programma en publiek voorrang kregen op partners en personeel (Raad voor Cultuur 2020). Dit is overigens niet uniek voor de culturele sector, maar is ook zichtbaar in andere maatschappelijke sectoren. De afdeling Diversiteit in Bedrijf van de Sociaal-Economische Raad (SER) ondersteunt hierom met de Charter Diversiteit bedrijven in de publieke en private sector bij het bevorderen van een gemêleerd personeelsbestand en een inclusief bedrijfsklimaat. Meerdere musea hebben inmiddels de intentieverklaring
Immaterieel erfgoed en de toenemende belangstelling hiervoor bieden bij uitstek ruimte voor diversiteit en inclusie binnen erfgoed. Zo wordt de inventaris van KIEN vanuit de gemeenschap aangevoerd en bevat deze hierdoor een diversiteit aan feestdagen en tradities, zoals Chinees Nieuwjaar, de Antilliaanse muziektraditie tambú, Drentse boerenmarkten of het Paasvuur Espelo. Om als afspiegeling van de Nederlandse samenleving te fungeren en de cultuur die ons vandaag de dag vormt door te geven aan generaties van morgen, is diversiteit en inclusie een noodzaak binnen erfgoed. Het bewustzijn is er binnen alle disciplines van het erfgoedveld, maar dat alleen is onvoldoende voor daadwerkelijke verandering.
Corona en meer aandacht voor digitaal
De coronabeperkingen hadden tot gevolg dat veel erfgoedinstellingen hun deuren moesten sluiten of geconfronteerd werden met grote beperkingen. Tal van activiteiten zijn afgelast en konden alleen in aangepaste vorm doorgang vinden. Ook na volledige heropening van de samenleving in maart 2022 laat de pandemie sporen achter in de erfgoedsector. De Museumvereniging voorspelt dat het totale museumbezoek in 2022 op 23,8 miljoen bezoekers zit, wat nog steeds een kwart onder het niveau van het jaar 2019 zit toen 32,6 miljoen museumbezoeken werden geregistreerd (Museumvereniging 2022). Daarnaast keren vooral oudere vrijwilligers moeizaam terug. Dit is zorgwekkend gezien vrijwilligers en een belangrijk onderdeel zijn van de sector. Samen met de stagiaires zijn ze goed voor 23% van de ingezette fte’s (Museumvereniging 2022). Tegelijkertijd ontstond er meer ruimte voor digitaal cultuuraanbod, met mogelijkheden voor het bereiken van ‘nieuw’ publiek. Denk bijvoorbeeld aan virtuele rondleidingen, podiumkunstinstellingen die hun registraties van voorstellingen online deelden of aan de oproepen om zelf met kunst en erfgoed aan de slag te gaan, zoals bij tussen kunst en quarantaine. ‘Het digitaal erfgoed van de toekomst wordt nu gemaakt’, vertelt een gesprekspartner ons.
In 2021 was
Daarnaast heeft bijna 40 procent van de Nederlanders via het internet informatie opgezocht over oude gebruiken, ambachten of tradities, historische gebouwen, voorwerpen of gebeurtenissen, of lokale of regionale geschiedenis. En uit eerder onderzoek blijkt dat maar liefst 80 procent van de Nederlanders gebruikmaakt van digitaal erfgoed (Mulder et al. 2019). Het valt te verwachten dat dit aantal gestegen is in 2020 en 2021 door de geïntensiveerde inspanningen vanuit de instellingen. Zo moet ook
Duurzaam bewaren is een uitdaging
Hoewel er in Nederland in de afgelopen jaren flink geïnvesteerd is in het digitaliseren van erfgoedcollecties en het ontsluiten ervan, zet de recente groei in het aantal digitale initiatieven wederom
Digitale technologie ontwikkelt zich in een rap tempo en hard- en software verouderen snel (Museumvereniging z.j.), en dit heeft grote effecten op onder andere het born digital materiaal. De snelle ontwikkeling maakt het voor professionals en makers onmogelijk om overal van op de hoogte te zijn. Bovendien is ICT vaak op maat gemaakt, bijvoorbeeld bij digitale kunst. Omdat born digital erfgoed daarnaast geen analoge equivalent heeft, is het archiveren en toegankelijk houden voor veel instellingen een uitdaging. Wanneer updates niet meer beschikbaar zijn, verliest het erfgoed ook zijn toegankelijkheid voor het publiek (Wijers et al. 2016, DEN 2017). De kennis van
Digitale toegankelijkheid gaat daarnaast ook om de vraag hoe je kunst en erfgoed behoudt. De manier waarop iets zichtbaar gemaakt wordt, kan gevolgen hebben voor de authenticiteit van een werk. Het is goed om alert te zijn op manieren van behoud die de functionaliteiten of het uiterlijk van het werk niet veranderen.
Duurzame strategie en dienstverlening
De digitale transformatie heeft effecten op makers, instellingen, producten én publiek. ‘Om cultuurinstellingen verder in staat te stellen online nieuwe culturele ervaringen te bieden en te kunnen concurreren met andere digitale diensten, zijn er investeringen in kennis, infrastructuur en digitale diensten nodig’(Cohen et al. 2020, 55). Digitalisering heeft immers invloed op de manier waarop nieuwe diensten of producties ontwikkelen, publieksbereik, bedrijfsvoering en maakprocessen (DEN z.j.). Om de kansen die digitalisering biedt te benutten is een duurzame digitale strategie nodig. Hiervoor heeft DEN een Focusmodel ontwikkeld en werken erfgoedinstellingen er middels de Nationale Strategie Digitaal Erfgoed met het NDE aan om de digitale schotten tussen de instellingen te slechten en hun content aan elkaar gekoppeld beschikbaar te stellen. Op het gebied van digitale mediakunst zet LIMA, het platform voor digitale kunst, zich samen met musea, kunstenaars, academies en universiteiten in voor een duurzame archivering, conservering en distributie. In de Beleidsdoorlichting Erfgoed wordt er gepleit om born digital erfgoed (inclusief de digitale maakprocessen) steviger te positioneren in het erfgoedbeleid en de bijbehorende instrumenten (Horst et al. 2022).
Wat willen we verder weten over het domein Erfgoed?
Het is belangrijk het streven naar meerstemmigheid en inclusie te volgen. Zo is er veel relevante literatuur over Caribisch Nederland, denk aan
De gegevens voor immaterieel erfgoed zijn nog beperkt. Er zijn genoeg kwalitatieve voorbeelden, maar door gebrek aan structurele data blijft het lastig om kwantitatief zicht te krijgen op immaterieel erfgoed. Voor beoefening en bezoek wordt een poging gedaan in de Vrijetijd Omnibus (VTO), maar het blijft beperkt.
Data over digitaal erfgoed zijn eveneens niet altijd toegankelijk of beschikbaar. Welke indicatoren gebruik je, bijvoorbeeld om digitale consumptie (bezoeken/bezoekers) te meten? En hoe verhouden deze zich tot fysieke consumptie, zoals een bezoek aan een museum? Momenteel vindt er onderzoek plaats naar digitale erfgoedindicatoren, uitgevoerd vanuit het NDE, waarvan de voortzetting bij de RCE komt te liggen. Het is van belang met de Cultuurmonitor aansluiting te vinden op deze ontwikkelingen.
Tot slot is het van belang de impact van de coronacrisis op de erfgoedsector de komende jaren zo scherp mogelijk te blijven monitoren. Dit betreft zowel de financiële positie van de sector als de programmering en de betrokkenheid van publiek, vrijwilligers en de samenleving in bredere zin. Hoe duurzaam ontwikkelt de aandacht voor digitaal erfgoed zich, en welke impact heeft dit op het publiek? De coronacrisis is echter niet meer de enige crisis, denk aan de
Meer weten over het domein Erfgoed?
Bekijk meer data over het domein Erfgoed in het dashboard van de Cultuurmonitor.
Meer literatuur over het domein Erfgoed is ook te vinden in de kennisbank van de Boekmanstichting.
Literatuur
Adams, G. K. (2021) ‘Ideological rift persists as Icom restarts museum definition consultation’. Op: www.museumsassociation.org
Beugelsdijk, S. (et al.) (red.) (2019) Denkend aan Nederland: sociaal en cultureel rapport 2019: publieksmagazine. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau.
Broek, A. van den en Y. Gieles (2018) Het culturele leven: 10 culturele domeinen bezien vanuit 14 kernthema’s. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau.
Bussemaker, M. (2015) Bundeling en aanpassing van regels op het terrein van cultureel erfgoed (Erfgoedwet). Tweede Kamer 34109, nr. 3.
Cohen, M. en M. Verberk (2020) ‘Het digitaal erfgoed van de toekomst wordt nu gemaakt’. In Boekman, jrg. 32, nr. 124.
DEN (2017) ENUMERATE / De Digitale Feiten 2016-2017. Den Haag: DEN Kennisinstituut Digitale Cultuur.
DEN (z.j.) ‘Focusmodel: Succesvolle digitale transformatie vereist een geïntegreerde aanpak’. Op: www.den.nl.
Engelshoven, I.K. van (2018) Erfgoed telt: de betekenis van erfgoed voor de samenleving. Den Haag: Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap.
Engelshoven, I.K. van (2019) Uitgangspunten cultuurbeleid 2021-2024. Den Haag: Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap.
Engelshoven, I.K. van (2021) Over de waarde van cultureel erfgoed voor de samenleving. Den Haag: Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap.
Friedrichs, S. (2022) ‘Arnhems oorlogsmuseum tijdelijk dicht vanwege hoge energierekening’. Op: www.gelderlander.nl.
Grooten, J. (et al.) (red.) (2008) ABC-DE, woordenboek voor digitaal erfgoed. Den Haag: DEN.
Horst, A. van der (2022) Beleidsdoorlichting Erfgoed. Amsterdam: DSP Groep.
Joode, E. de (2020) ‘Musea willen thuisblijvers blijven trekken met video-tours en podcasts’. Op: www.nos.nl.
Hanssen, M. et al. (2021) Faro magazine: van verdrag naar praktijk Den Haag: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed.
Huut, T. van (2022) ‘’Ideologische’ angel lijkt eruit: musea stemmen over definitie’. Op: www.nrc.nl, 17 augustus 2022
ICOM (z.j.) ‘Museum definition’. Op: www.icom.museum.
KIEN (z.j.) ‘Wat is immaterieel erfgoed?’. Op: www.immaterieelerfgoed.nl
Metrololis M (2022) ‘Nieuwe internationale museumdefinitie aangenomen met steun van ICOM Nederland’. Op: www.metropolism.com
Mulder, J., B. van Mil, S. Compagner en L. Wolters (2019) Onderzoek stand van zaken digitale toegankelijkheid en gebruik Nederlands erfgoed. Den Haag: KwinkGroep.
Museumvereniging (z.j.) ‘Digitalisering’. Op: www.museumvereniging.nl.
OCW (2017) Erfgoedbalans 2017. Den Haag: Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap.
Raad voor Cultuur (2020) Culturele basisinfrastructuur 2021-2024. Den Haag: Raad voor Cultuur.
Raad voor Cultuur (2021) Werkprogramma 2021-2022. Den Haag: Raad voor Cultuur.
RCE (z.j.) ‘Cultureel erfgoed onder de Omgevingswet’. Op: www.rijksoverheid.nl.
Rijksoverheid (z.j.) ‘Zorg voor roerend erfgoed’. Op: www.rijksoverheid.nl.
Small, Z. (2019) ‘A new definition of “museum’’ sparks international debate’. Op: www.hyperallergic.com.
Sneekes, M. en A. Bormans (2021) ‘Het gedroomde Suriname Museum komt er: “We weten eigenlijk maar weinig van onze geschiedenis”’. Op: www.volkskrant.nl, 19 oktober.
Start, R. (2022) ‘Groningen: tot nu toe 880 panden gesloopt door gaswinning.’ Op: www.nos.nl.
Trienekens, S., B. Swarties en I. Docter (2016) Preventie, zelfregie en participatie met kunst en cultuur in het sociaal domein. Utrecht: Landelijk Kennisinstituut Cultuureducatie en Amateurkunst.
UNESCO (z.j.) ‘Dossier: Immaterieel erfgoed’. Op: www.unesco.nl.
Uslu, G. (2022a) Aanbieding advies ‘Onvervangbaar en Onmisbaar’ van de Commissie Collectie Nederland. Den Haag: Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap.
Uslu, G. (2022b) Meerjarenbrief – De kracht van creativiteit. Den Haag: Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap.
Uslu, G. (2023) Antwoorden vragen over beleidsreactie advies dynamisch beschermingsmodel voor de Collectie Nederland. Den Haag: Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap.
Visser, J. en L. Kuiper (samenst.) (2021) Museumcijfers 2020. Amsterdam: Stichting Museum, Museumvereniging.
Wijers, G. et al. (2016) ‘Project transformatie digitale kunst’. Op: www.li-ma.nl.
Gesprekspartners
In 2021 hebben we de volgende personen gesproken ten behoeve van informatieverzameling voor de ontwikkeling van deze domeinpagina:
- Marco van Baalen (KIEN)
- Aspha Bijnaar (Musea Bekennen Kleur)
- Maartje de Boer (RCE, Erfgoedmonitor)
- Marcus Cohen (DEN)
- Maurits van der Graaf (Pleiade)
- Chris Groeneveld (NDE)
- Susanne Verburg (KIEN)
- Gaby Wijers (Lima)
Verantwoording beeld
Zomercarnaval Rotterdam / Fotografie: Ugur Arpaci via Unsplash