Erfgoed

Domein

De domeinpagina Erfgoed biedt cijfers over onder meer het aanbod van roerend en onroerend erfgoed, en staat stil bij vraagstukken rondom de culturele betekenis van erfgoed en wie bepaalt wat erfgoed is. Naast roerend en onroerend erfgoed omvat het domein Erfgoed tevens immaterieel erfgoed en digitaal erfgoed. Deze twee categorieën krijgen extra aandacht binnen de Cultuurmonitor.

Samenvatting

Binnen het domein Erfgoed ligt de nadruk op de gemeenschap. De verschuiving van een expertgedreven bepaling van wat erfgoed is naar het belang van de erfgoedgemeenschap – waarin iedereen meedoet aan cultureel erfgoed – staat in meerdere ontwikkelingen centraal. Zie bijvoorbeeld het Verdrag van Faro, de gevoelde urgentie en groei van initiatieven omtrent meerstemmigheid, diversiteit en inclusie, en de toenemende belangstelling voor immaterieel erfgoed.

Tijdens de coronapandemie en als gevolg van de maatregelen van het kabinet vond erfgoedbeleving vaak online plaats. Als gevolg verkregen instellingen de mogelijkheid tot het bereiken van nieuw publiek, maar digitalisering bood ook de nodige uitdagingen voor het duurzaam bewaren van erfgoed. Dit laatste roept om meer digitale samenwerkingsverbanden tussen instellingen, zowel nationaal als internationaal.

Inleiding en kerncijfers

Erfgoed omvat een veelvoud aan objecten en activiteiten in het culturele leven, en snijdt daarmee dwars door andere domeinen zoals de beeldende kunst, podiumkunsten of games. Erfgoed weerspiegelt de wijze waarop wij als samenleving naar onze omgeving kijken, en dat uit zich bijvoorbeeld in een kunstobject, dansvoorstelling, museumcollectie of festival. In de Erfgoedwet wordt cultureel erfgoed dan ook als volgt gedefinieerd: ‘uit het verleden geërfde materiële en immateriële bronnen, in de loop van de tijd tot stand gebracht door de mens of ontstaan uit de wisselwerking tussen mens en omgeving, die mensen, onafhankelijk van het bezit ervan, identificeren als een weerspiegeling en uitdrukking van zich voortdurend ontwikkelende waarden, overtuigingen, kennis en tradities, en die aan hen en toekomstige generaties een referentiekader bieden’ (Bussemaker 2015). Daarmee is erfgoed en het begrip ervan continu in beweging en onderhevig aan de manier waarop wij onze samenleving inrichten.

Een monitor vraagt echter om een afbakening. Om te meten heb je immers een indicatie nodig van wat je gaat meten. De huidige afbakening van het domein Erfgoed in de Cultuurmonitor sluit aan bij Het culturele leven van het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP) waarin erfgoed wordt onderverdeeld in roerend, onroerend en immaterieel erfgoed (Broek et al. 2018). Deze driedeling sluit eveneens aan bij de definitie van cultureel erfgoed in de Erfgoedwet en bij de categorieën in de Erfgoedbalans (OCW 2017). Het onderwerp (born) digital erfgoed stipt het SCP aan, maar dit heeft in de analyse nog geen grote plaats. Binnen de Cultuurmonitor streven we er voor de toekomst naar om dit aspect van erfgoed structureel te monitoren, als ‘nieuwe’ vierde categorie.

Dit brengt ons tot de volgende afbakening:

  • Roerend erfgoed: tastbaar erfgoed dat verplaatsbaar is, zoals archieven in fysieke vorm of beelden en schilderijen in een museum. Ook mobiel erfgoed valt hieronder, zoals een stoomtrein of een ander vervoersmiddel uit het verleden (Rijksoverheid z.j.).
  • Onroerend erfgoed: tastbaar en plaatsgebonden erfgoed, zoals historische gebouwen en monumenten en beschermde stads- en dorpsgezichten.
  • Immaterieel erfgoed: cultuuruitingen die niet tastbaar zijn en gemeenschappen, groepen of individuen een gevoel van identiteit geven. Dit erfgoed is dynamisch en wordt steeds opnieuw vormgegeven in samenhang met maatschappelijke veranderingen en interactie, en leeft van generatie op generatie (KIEN z.j.). Denk aan ambachten (molenaarsambacht, stoelenvlechten), uitvoerende kunsten (shanties zingen, tambú) of festiviteiten en sociale praktijken (Pride Amsterdam, Koningsdag).
  • Digitaal erfgoed: gedigitaliseerd erfgoed (erfgoedmateriaal dat van origine niet digitaal is, maar waarvan een digitale reproductie is gemaakt), born digital (erfgoed zonder analoge equivalent) en digitale informatie over erfgoed (beschrijvingen van erfgoedobjecten, ook wel metadata genoemd) (Grooten et al. 2008). Voorbeelden zijn games, digitale teksten, foto’s en video’s, of digitale ontwerpen die nodig zijn bij de totstandkoming van bijvoorbeeld objecten.

We beseffen goed dat de vier categorieën met elkaar verbonden zijn, en niet zo gemakkelijk los te trekken zijn, zoals rituelen of ambachten die bij bepaalde voorwerpen horen, of optochten in historische binnensteden. En zo speelt digitalisering een grote rol bij zowel de archivering als het ontstaan van hedendaagse kunst.

Monumenten en stads- en dorpsgezichten

Onderstaande visualisatie biedt inzicht in de vele rijksmonumenten en monumentale stads- en dorpsgezichten die Nederland telt. Via de tabbladen boven de figuur kan gewisseld worden tussen de verschillende grafieken.

Bron: Erfgoedmonitor / Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed

De Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) verzamelt al jaren gegevens over de staat van het erfgoed, en presenteert deze feiten en cijfers over gebouwde en archeologische monumenten, musea en collecties en historisch landschap in zijn Erfgoedmonitor. In 2022 telt Nederland 61.775 Rijksmonumenten, waaronder molens, kastelen, kerken en aangelegd groen, zoals parken en tuinen van buitenplaatsen. Veruit het grootste deel van de Rijksmonumenten bestaat echter uit woningen (31.577), gevolgd door de boerderijen en molens (9.909).

De huidige staat van het Nederlandse Erfgoed wordt in de beleidsdoorlichting Erfgoed als goed beoordeeld (Horst et al. 2022). Nederland heeft een groot aantal archeologische monumenten en is er jaarlijks een constante stroom van archeologische vondsten (Ibid.). Alleen modern onroerend goed is ondervertegenwoordigd op de lijst van rijksmonumenten. Toch signaleren de onderzoekers ook dat erfgoed niet altijd een vanzelfsprekend onderdeel van de leefomgeving is, waardoor het risico bestaat dat er onvoldoende rekening wordt gehouden met de culturele waarde ervan voor ruimtelijke ontwikkelingen.

Musea

Onderstaande data hebben in de brondata van het CBS een voorlopige status.

€ x 1.000.000

Bron: CBS

De meeste musea bevinden zich in Noord- en Zuid-Holland (respectievelijk 19,9 en 16,7 procent van het totaal in 2021), en meer dan de helft van alle musea zijn geschiedenismusea. Maar erfgoed is uiteraard meer dan alleen tastbare cultuur. Kenniscentrum Immaterieel Erfgoed Nederland (KIEN) – dat de verschillende vormen van immaterieel erfgoed in kaart brengt en borgt voor de toekomst – rapporteert over 200 verschillende vormen van erfgoed in hun inventaris in 2022. Hiervan is de grootste categorie ‘Festiviteiten, rituelen en sociale praktijken’, waar bijvoorbeeld Koningsdag, verschillende bloemencorso’s of de traditie ‘kopro beki’ onder vallen.

Immaterieel erfgoed en participatie in erfgoed

Onderstaande data over de verschillende vormen van immaterieel erfgoed in de Inventaris Immaterieel Erfgoed Nederland tellen op tot een hoger totaal dan in de tekst genoemd wordt. Dit komt doordat één item in de inventaris onder meerdere categorieën kan vallen.

n
%
%

Bron: Kenniscentrum Immaterieel Erfgoed Nederland en Boekmanstichting/OCW/CBS

Het is een stuk lastiger om de omvang van digitale erfgoed(collecties) vast te stellen (Mulder et al. 2019). Bestaande onderzoeken zijn veelal gebaseerd op – beperkt representatieve – steekproeven onder erfgoedinstellingen, en geven hiermee geen goed beeld van de absolute omvang van digitale collecties. Volgens het ENUMERATE-onderzoek uit 2017 is 35 procent van de collectie van erfgoedinstellingen gedigitaliseerd, en 74 procent digitaal ontsloten (DEN 2017). Het onderzoek zegt echter niets over de omvang van born digital collecties, behalve dat 72 procent van de instellingen ook born digital materiaal verzamelt.

Wat willen we verder weten over het domein Erfgoed?

Het is belangrijk het streven naar meerstemmigheid en inclusie te volgen. Zo is er veel relevante literatuur over Caribisch Nederland, denk aan de bundel Antilliaans erfgoed van Gert Oostindie en Alex van Stipriaan, of Boekman 128: Cultuur in het Caribisch deel van het Koninkrijk. KIEN werkt daarnaast in samenwerking met de Caribische eilanden aan drie websites voor immaterieel erfgoed, zodat de eilanden eigen erfgoeddossiers met inventarissen kunnen bijschrijven. De website van Bonaire is sinds maart 2022 online. Hoe kunnen we dergelijke gegevens en informatie betrekken bij de monitor en in welke vorm is dat wenselijk? Tot slot ontbreken in deze rapportage nog gegevens over diversiteit en inclusie in subcategorieën als archeologie, landschap en gebouwd erfgoed. In de volgende update van 2023 willen we hier meer aandacht aan besteden.  

De gegevens voor immaterieel erfgoed zijn nog beperkt. Er zijn genoeg kwalitatieve voorbeelden, maar door gebrek aan structurele data blijft het lastig om kwantitatief zicht te krijgen op immaterieel erfgoed. Voor beoefening en bezoek wordt een poging gedaan in de Vrijetijd Omnibus (VTO), maar het blijft beperkt.

Data over digitaal erfgoed zijn eveneens niet altijd toegankelijk of beschikbaar. Welke indicatoren gebruik je, bijvoorbeeld om digitale consumptie (bezoeken/bezoekers) te meten? En hoe verhouden deze zich tot fysieke consumptie, zoals een bezoek aan een museum? Momenteel vindt er onderzoek plaats naar digitale erfgoedindicatoren, uitgevoerd vanuit het NDE, waarvan de voortzetting bij de RCE komt te liggen. Het is van belang met de Cultuurmonitor aansluiting te vinden op deze ontwikkelingen.

Tot slot is het van belang de impact van de coronacrisis op de erfgoedsector de komende jaren zo scherp mogelijk te blijven monitoren. Dit betreft zowel de financiële positie van de sector als de programmering en de betrokkenheid van publiek, vrijwilligers en de samenleving in bredere zin. Hoe duurzaam ontwikkelt de aandacht voor digitaal erfgoed zich, en welke impact heeft dit op het publiek? De coronacrisis is echter niet meer de enige crisis, denk aan de klimaatcrisis, de voortdurende gevolgen van de sloop door gaswinning in Groningen, inflatie en de stijgende energieprijzen. De impact van deze crises op de erfgoedsector blijven we de komende jaren monitoren.  

Meer weten over het domein Erfgoed?

Bekijk meer data over het domein Erfgoed in het dashboard van de Cultuurmonitor.

Meer literatuur over het domein Erfgoed is ook te vinden in de kennisbank van de Boekmanstichting.

Literatuur

Adams, G. K. (2021) ‘Ideological rift persists as Icom restarts museum definition consultation’. Op: www.museumsassociation.org

Beugelsdijk, S. (et al.) (red.) (2019) Denkend aan Nederland: sociaal en cultureel rapport 2019: publieksmagazine. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau.

Broek, A. van den en Y. Gieles (2018) Het culturele leven: 10 culturele domeinen bezien vanuit 14 kernthema’s. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau.

Bussemaker, M. (2015) Bundeling en aanpassing van regels op het terrein van cultureel erfgoed (Erfgoedwet). Tweede Kamer 34109, nr. 3.

Cohen, M. en M. Verberk (2020) ‘Het digitaal erfgoed van de toekomst wordt nu gemaakt’. In Boekman, jrg. 32, nr. 124.

DEN (2017) ENUMERATE / De Digitale Feiten 2016-2017Den Haag: DEN Kennisinstituut Digitale Cultuur.

DEN (z.j.) ‘Focusmodel: Succesvolle digitale transformatie vereist een geïntegreerde aanpak. Op: www.den.nl.

Engelshoven, I.K. van (2018) Erfgoed telt: de betekenis van erfgoed voor de samenleving. Den Haag: Ministerie van Onder­wijs, Cultuur en Wetenschap.

Engelshoven, I.K. van (2019) Uitgangspunten cultuurbeleid 2021-2024. Den Haag: Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap.

Engelshoven, I.K. van (2021) Over de waarde van cultureel erfgoed voor de samenleving. Den Haag: Ministerie van Onder­wijs, Cultuur en Wetenschap.

Friedrichs, S. (2022) ‘Arnhems oorlogsmuseum tijdelijk dicht vanwege hoge energierekening’. Op: www.gelderlander.nl.

Grooten, J. (et al.) (red.) (2008) ABC-DE, woordenboek voor digitaal erfgoed. Den Haag: DEN.

Horst, A. van der (2022) Beleidsdoorlichting Erfgoed. Amsterdam: DSP Groep.

Joode, E. de (2020) ‘Musea willen thuisblijvers blijven trekken met video-tours en podcasts’. Op: www.nos.nl.

Hanssen, M. et al. (2021) Faro magazine: van verdrag naar praktijk Den Haag: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed.

Huut, T. van (2022) ‘’Ideologische’ angel lijkt eruit: musea stemmen over definitie’. Op: www.nrc.nl, 17 augustus 2022

ICOM (z.j.) ‘Museum definition’. Op: www.icom.museum.

KIEN (z.j.) ‘Wat is immaterieel erfgoed?’. Op: www.immaterieelerfgoed.nl

Metrololis M (2022) ‘Nieuwe internationale museumdefinitie aangenomen met steun van ICOM Nederland’. Op: www.metropolism.com

Mulder, J., B. van Mil, S. Compagner en L. Wolters (2019) Onderzoek stand van zaken digitale toegankelijkheid en gebruik Nederlands erfgoed. Den Haag: KwinkGroep.

Museumvereniging (z.j.) ‘Digitalisering’. Op: www.museumvereniging.nl.

OCW (2017) Erfgoedbalans 2017. Den Haag: Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap.

Raad voor Cultuur (2020) Culturele basisinfrastructuur 2021-2024. Den Haag: Raad voor Cultuur.

Raad voor Cultuur (2021) Werkprogramma 2021-2022. Den Haag: Raad voor Cultuur.

RCE (z.j.) ‘Cultureel erfgoed onder de Omgevingswet’. Op: www.rijksoverheid.nl.

Rijksoverheid (z.j.) ‘Zorg voor roerend erfgoed’. Op: www.rijksoverheid.nl.

Small, Z. (2019) ‘A new definition of “museum’’ sparks international debate’. Op: www.hyperallergic.com.

Sneekes, M. en A. Bormans (2021) ‘Het gedroomde Suriname Museum komt er: “We weten eigenlijk maar weinig van onze geschiedenis”’. Op: www.volkskrant.nl, 19 oktober.

Start, R. (2022) ‘Groningen: tot nu toe 880 panden gesloopt door gaswinning.’ Op: www.nos.nl.

Trienekens, S., B. Swarties en I. Docter (2016) Preventie, zelfregie en participatie met kunst en cultuur in het sociaal domein. Utrecht: Landelijk Kennisinstituut Cultuureducatie en Amateurkunst.

UNESCO (z.j.) ‘Dossier: Immaterieel erfgoed’. Op: www.unesco.nl.

Uslu, G. (2022a) Aanbieding advies ‘Onvervangbaar en Onmisbaar’ van de Commissie Collectie Nederland. Den Haag: Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap.

Uslu, G. (2022b) Meerjarenbrief – De kracht van creativiteit. Den Haag: Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap. 

Visser, J. en L. Kuiper (samenst.) (2021) Museumcijfers 2020. Amsterdam: Stichting Museum, Museumvereniging.

Wijers, G. et al. (2016) ‘Project transformatie digitale kunst’. Op: www.li-ma.nl.

Gesprekspartners

In 2021 hebben we de volgende personen gesproken ten behoeve van informatieverzameling voor de ontwikkeling van deze domeinpagina:

  • Marco van Baalen (KIEN)
  • Aspha Bijnaar (Musea Bekennen Kleur)
  • Maartje de Boer (RCE, Erfgoedmonitor)
  • Marcus Cohen (DEN)
  • Maurits van der Graaf (Pleiade)
  • Chris Groeneveld (NDE)
  • Susanne Verburg (KIEN)
  • Gaby Wijers (Lima)

Verantwoording beeld

Zomercarnaval Rotterdam / Fotografie: Ugur Arpaci via Unsplash