Erfgoed

Kerncijfers

Onroerend erfgoed
De RCE verzamelt al jaren gegevens over de staat van het Nederlandse roerende, onroerende, immateriële en digitale erfgoed. Feiten en cijfers over gebouwde en archeologische monumenten, musea en collecties en historisch landschap worden gepresenteerd in de Erfgoedmonitor. Eind 2024 telt Nederland 61.686 gebouwde rijksmonumenten, waaronder molens, kastelen, kerken en aangelegd groen, zoals parken en tuinen van buitenplaatsen. Veruit het grootste deel bestaat echter uit woningen en woningbouwcomplexen (31.517), gevolgd door boerderijen, molens en bedrijven (9.894). Nederland telt daarnaast ook 1.464 archeologische rijksmonumenten.

Musea en roerend erfgoed
Nederlandse musea ontvingen in 2023 31,5 miljoen bezoekers, waarvan ruim een kwart uit het buitenland kwam. Dit aantal buitenlandse bezoekers ligt nog wel lager dan voor de coronapandemie. Maar omdat Nederlanders vaker musea bezoeken dan daarvoor, zijn de totale bezoekersaantallen weer terug op het niveau van voor 2020. Meer dan de helft van alle musea bevinden zich in Noord- en Zuid-Holland en Gelderland. De totale omzet bedroeg 1,49 miljard euro, waarvan iets minder dan de helft uit eigen inkomsten kwam. De sector lijkt de coronapandemie financieel goed te hebben doorstaan en heeft ook na het wegvallen van de tijdelijke coronasteun de omzet weer zien stijgen. Deze is sinds 2015 bovendien harder gestegen dan de inflatie. Tegelijkertijd hebben middelkleine en kleine musea het nog altijd moeilijk: zij hebben te maken met minder bezoekers en inkomsten en oplopende kosten. Meer dan 45.000 mensen, van wie twee derde stagiair of vrijwilliger is, werkt in de museale sector. Bijna twee op de drie musea zijn geschiedenismusea (CBS 2025a, CBS 2025b).

Uitdagingen en bedreigingen: het beschermen van erfgoed

Veel erfgoed is kwetsbaar en om het te behouden is het nodig het te blijven beheren, beoefenen en te beschermen. Hoe erfgoed te behouden en te beheren, is sinds 2016 geregeld in de Erfgoedwet. Eind december 2024 kondigde minister Eppo Bruins (OCW) aan dat hij de wet op meerdere punten wil aanpassen. Een van de redenen hiervoor is de voorbereiding op de ratificatie van het Verdrag van Faro. Hij wil de definitie van cultureel erfgoed aanscherpen, “om zo te verduidelijken dat overheden, erfgoedinstellingen, erfgoedgemeenschappen en individuele burgers samen bepalen wat cultureel erfgoed is en dat dit een voortdurend maatschappelijk gesprek is.” (Bruins 2024).

Sinds 1 januari 2024 is de omgang met erfgoed in de fysieke leefomgeving in de nieuwe Omgevingswet geregeld. Het gaat dan om zaken als de omgevingsvergunning voor rijksmonumenten, het aanstellen van een monumentencommissie, of rekening houden met cultureel erfgoed in omgevingsplannen. Gemeenten hebben tot 2030 om omgevingsplannen te voltooien. De Omgevingswet omvat niet alleen ruimtelijke planning, maar ook voorschriften voor erfgoedbehoud in de leefomgeving. Deze wet vraagt een nieuwe aanpak van gemeenten met diverse ruimtelijke instrumenten. Daarentegen is er nog altijd geen nieuwe Archiefwet. De huidige wet stamt uit 1995 en een wetsvoorstel uit 2021 om de wet beter te laten aansluiten op de praktijk van het digitale informatiebeheer is nog altijd niet door de Tweede Kamer gekomen.

Ondanks al deze wetgeving en beleidsinitiatieven blijft erfgoed kwetsbaar. Zoals ook blijkt uit de missie van de RCE. Deze zet zich in om erfgoed zo goed mogelijk te behouden om zo de “toekomst een verleden te geven en het verleden een toekomst.” (RCE 2024a). Op dit gebied zijn er diverse uitdagingen en bedreigingen te signaleren. Hoe maken we erfgoed klimaatbestendig en beschermen we het tegen extreem weer, zoals droogte en overstromingen of in het Caribisch gebied, tropische stormen? Hoe beschermen we fysiek erfgoed tegen verval en beschadiging? Hoe preserveren we digitaal erfgoed duurzaam? En ontsluiten we dit met inachtneming van de privacy?

Cultureel erfgoed is sinds november 2023 opgenomen in het Nationaal Uitvoeringsprogramma Klimaatadaptatie van de Rijksoverheid. Dit bevat acties om cultureel erfgoed in de toekomst beter te kunnen beschermen tegen klimaatverandering. Daarnaast beschrijft het programma hoe kennis over het verleden en erfgoed kan worden ingezet bij maatregelen rondom klimaatadaptatie. Het Programma Erfgoed Deal ondersteunt projecten die behoud en gebruik van erfgoed verweven met klimaatadaptatie, energietransitie, duurzame economie, natuur en landbouw, de woonopgave en mobiliteit. Sinds 2020 heeft het programma al meer dan 50 projecten ondersteund. Het 8e uitvoeringsprogramma verscheen in het najaar van 2024 (zie verder ook de themapagina Duurzaamheid).

Het digitaliseren en ontsluiten van archieven en erfgoed is waardevol, maar kent ook valkuilen. De Caribische delen van het Koninkrijk geven allen aan dat dit voor hen belangrijk is, vanwege beperkte eigen archiveringscapaciteit en de mogelijkheden die het digitaal ontsluiten en delen van archieven over hun gedeelde koloniale verleden biedt. Samenwerking op dit gebied is daarbij onmisbaar (Raad voor Cultuur 2024). De brede maatschappelijke en politieke controverse die in januari 2025 ontstond bij het gedeeltelijk digitaal openbaren van het centraal archief voor de bijzondere rechtspleging van vlak na de Tweede Wereldoorlog, toont niet alleen hoe gevoelig het openen van archieven soms kan liggen, maar ook dat digitale archieftoegang en privacy soms op gespannen voet met elkaar staan (Steketee 2025).

Daarnaast zijn er zorgen over de staat van rijksmonumenten en fysiek erfgoed in Nederland en het Caribisch gebied. Erfgoed verkrot, is niet als monument geregistreerd of is door herbestemming beschadigd of onherstelbaar veranderd (Toebosch 2024, Gräper 2024c, Koren 2024).Een grote uitdaging is hoe herstel en behoud van dit erfgoed structureel financieel en organisatorisch te regelen. De erfgoedsector zelf, de RCE en gemeenten en provincies signaleren allen urgente problemen met capaciteitstekorten bij gemeenten, druk op de uitvoeringscapaciteiten in de sector, tekortschietende, ad hoc financiering en te weinig aandacht voor erfgoed binnen ruimtelijke opgaven om de leefomgeving in te richten. Diverse Kamerleden van verschillende partijen uitten ook hun zorgen hierover in het commissiedebat erfgoed in oktober 2024. (RCE 2024b, FIM et al. 2024, IPO, VNG 2024, Tweede Kamer 2024).

In een brief aan de Kamer laat minister Bruins eind december 2024 weten de verschillende zorgen over erfgoed te delen. Hij wil een adviescommissie instellen om de erfgoedzorg te verbeteren bij gemeenten en provincies en maakt structureel 800.000 euro beschikbaar voor de Inspectie Overheidsinformatie en Erfgoed. Daarnaast signaleert de minister ook andere bedreigingen voor erfgoed. Daarom wil hij erfgoed meenemen in de landelijke crisisplannen die momenteel worden opgesteld over wat te doen bij natuurbranden, hoogwater en extreem geweld. De weerbaarheid van de sector moet verhoogd worden in het kader van de toegenomen oorlogsdreiging in Europa. Vanwege deze dreigingen is eind 2024 een nieuwe Taskforce Veilig Erfgoed opgericht (Bruins 2024).

Erfgoed: voor wie en van wie is het en wie kan meedoen?

Erfgoed is niet alleen belangrijk voor een besef van ons verleden, maar geeft ook betekenis aan de huidige en toekomstige samenleving. Volgens de Raad voor Cultuur:

“zal elke discussie over de waarde van cultuur rekening moeten houden met die ene eigenschap waarmee cultuur zich onderscheidt van al het andere. Dat is de esthetische waarde van de kunsten en de intrinsieke waarde van het erfgoed. Geen enkel ander onderdeel van onze samenleving – sport, economie, wetenschap, religie – doet zo’n expliciet beroep op deze esthetische en intrinsieke waarde. In het erfgoed legt een object of handeling een persoonlijke verbinding tussen mensen en (hun eigen of een andere) geschiedenis, tradities en verhalen” (Raad voor Cultuur 2023).

Kortom, erfgoed neemt binnen de samenleving een centrale plaats in. Vele miljoenen mensen uit allerlei gemeenschappen participeren in erfgoed, zo blijkt uit het hierboven al aangehaalde onderzoek van RCE en KIEN. Een van de uitdagingen voor overheden is om de verschillende erfgoedgemeenschappen, hun immaterieel erfgoed en erfgoedpraktijken, beter te bereiken en te ondersteunen. De in december 2024 verschenen Boekman Extra #47 Immaterieel erfgoedbeleid in Nederland. Erfgoed in beweging gaat dieper in op het beleid van het huidige kabinet en zijn voorgangers op dit gebied (van der Leden 2024b).

In januari 2024 heeft Nederland het Verdrag van Faro ondertekend. Dit verdrag plaatst de mens en de samenleving centraal, evenals hun relatie met erfgoed. Voor de uitvoering in Nederland is 6 miljoen euro beschikbaar. Ook cultuurprofessionals, -beoefenaars en -makers vormen in die zin erfgoedgemeenschappen met eigen behoeften, zowel zij die betrokken zijn bij het maken of uitoefenen als zij die beheren (zoals archivarissen, conservatoren of curatoren). Met dit als uitgangspunt is het belangrijk dat mensen ook toegang hebben tot erfgoed en eraan deel kunnen nemen.

Op verschillende manieren wordt momenteel getracht dit uitgangspunt in de praktijk te brengen. Zo is voor het Fonds voor Cultuurparticipatie het bevorderen van actieve erfgoedparticipatie een van de vijf beleidsdoelen voor de komende vier jaar (Fonds voor Cultuurparticipatie 2024). Daarnaast is eind 2024 een nieuw Netwerk Levend Erfgoed opgericht, dat de samenwerking moet verbeteren tussen gemeenschappen, vrijwilligersorganisaties en professionele partners. De komende twee jaar zullen twee kwartiermakers het netwerk ontwikkelen. Staatssecretaris van cultuur Fleur Gräper gaf hen ook de opdracht actief gemeenschappen te betrekken die momenteel minder toegang hebben tot culturele voorzieningen, maar daar wel behoefte aan hebben. Daarnaast wil de staatssecretaris dat immaterieel erfgoed in Caribisch Nederland – op Bonaire, Saba en Sint Eustatius – een vast onderdeel wordt van de culturele agenda (Gräper 2024a).

In oktober 2024 kondigde minister Bruins van OCW nieuwe beleidsafspraken met gemeenten en provincies aan om de erfgoedbeoefening te versterken via betere ondersteuning van vrijwilligersorganisaties en erfgoedgemeenschappen. Dit resulteerde in januari 2025 in de bestuurlijke afspraken cultuurbeoefening 2025-2028. Hierin hebben het ministerie, de Vereniging Nederlandse Gemeenten (VNG) en het Interprovinciaal Overleg (IPO) voor het eerst samen afspraken opgesteld over immaterieel erfgoed en erfgoedparticipatie. Hun ambities zijn drieledig: een sterk ecosysteem voor cultuurbeoefening bevorderen, waarin iedereen de mogelijkheid heeft een leven lang cultuur te beoefenen, het centraal stellen van de cultuur- en erfgoedbeoefenaar en inzetten op de verbinding tussen cultuur en sociaal-maatschappelijke opgaven (Tweede Kamer 2024, Bruins et al. 2025).

Het koloniale verleden leeft: de omgang met het gedeelde koloniale erfgoed

De erfenissen van het koloniale verleden werken tot op de dag van vandaag door. Deze gedeelde, geschiedenis en zijn tastbare en immateriële erfgoed blijven dan ook onverminderd in het centrum van de aandacht staan.

Uit de in juni 2024 afgesloten subsidieregeling ‘Houd je erfgoed levend’ kwamen meer dan 160 toegekende initiatieven voort waarin de rijke, culturele tradities en het immateriële erfgoed van Indische, Molukse, Papoea en Peranakan gemeenschappen in Nederland centraal stond (Colman 2024). Op 1 juli 2024 eindigde het Herdenkingsjaar Slavernijverleden, waarin met steun van overheidssubsidies via het Fonds voor Cultuurparticipatie en het Mondriaanfonds meer dan 200 initiatieven en activiteiten werden georganiseerd. Voor de jaren erna stelt de regering nog eens 200 miljoen euro beschikbaar om aandacht aan dit gedeelde slavernijverleden te blijven besteden. Daarnaast is het kabinet-Schoof bezig een Herdenkingscomité Slavernijverleden op te richten. Dit “onafhankelijke herdenkingscomité zal toezien op de invulling en organisatie van een grootse, waardige herdenking van het trans-Atlantisch slavernijverleden.” (Uitermark 2024)

Deze inzet sluit aan bij bredere ontwikkelingen rondom het koloniale erfgoed van Nederland en zijn voormalige koloniën. In de afgelopen jaren is er steeds meer aandacht gekomen voor de omgang met dit gedeelde erfgoed. Zo is een proces in gang gezet waarin ruimte is gekomen voor de teruggave van erfgoed aan deze landen, iets wat toenmalig staatssecretaris Gunay Uslu in 2023 een keerpunt in de omgang met koloniale erfenissen noemde (Uslu 2023). Ook wordt ingezet op het delen en digitaal beschikbaar stellen van dit erfgoed en van koloniale archieven. Daarnaast wordt dit roerende en immateriële erfgoed in musea en door gemeenschappen getoond, onderzocht en bevraagd. In welke mate werken bijvoorbeeld koloniale beeldvorming en taalgebruik door in huidige culturele gebruiken van groepen?

In februari 2025 bracht de Commissie Koloniale Collecties voor de vijfde maal advies uit over de teruggave van koloniaal erfgoed. Na vier eerdere adviezen in 2023 en 2024 over het teruggeven van waardevol cultureel erfgoed aan Sri Lanka en Indonesië en aan de Ysleta del Sur Pueblo natie uit Texas in de Verenigde Staten, gaat het ditmaal om de teruggave van 113 ‘Benin Bronzen’ aan Nigeria. Minister Bruins heeft tot teruggave besloten van deze objecten, die in 1897 geroofd waren. In september 2024 had de minister ook al besloten om 288 objecten uit de rijkscollectie aan Indonesië terug te geven. Minister Bruins sprak toen over materieel rechtsherstel van objecten die nooit in Nederland hadden moeten zijn. Momenteel werkt de commissie aan adviezen over verzoeken van Sri Lanka, India en Indonesië.

Ook verschillende erfgoedinstellingen en musea hebben de afgelopen jaren kritisch gekeken naar hun rol en verantwoordelijkheid bij het beheren van collecties met onbekende of dubieuze herkomst. Hieruit kwamen de oprichting voort van consortia en samenwerkingen tussen verschillende erfgoedinstellingen op het gebied van herkomst en restitutie. Daarnaast hebben Nederlandse musea, zoals bijvoorbeeld het Museum Volkenkunde, besloten zelf ook objecten terug te geven.

In 2024 verscheen ook het advies Omgaan met gedeelde bronnen van het koloniale verleden van de Raad voor Cultuur, over herstel en restitutie in relatie tot koloniale archieven. Na uitgebreide consultatie met bestuurders en deskundigen in Suriname, Indonesië en de Caribische eilanden, adviseert de Raad om het historische onrecht dat de voormalige koloniën is aangedaan te erkennen, waar mogelijk te herstellen en nieuw onrecht in de toekomst te voorkomen. Dat is meer dan restitutie: het gaat om het ontsluiten en, al dan niet digitaal, toegankelijk maken van deze archieven in onderlinge samenwerking. In het bijzonder het Caribische deel van het Koninkrijk moet daarbij ondersteund worden om zijn eigen koloniale archieven te beheren (Raad voor Cultuur 2024).

Diversiteit, gelijkwaardigheid en inclusie: waar staan we nu?

Wat diversiteit in het culturele veld exact inhoudt, is veranderlijk en tijdgebonden. De Boekman Extra #46: diversiteit in cultuurnota’s laat zien hoe verschillend in de afgelopen decennia door beleidsmakers de terminologie en legitimering van het begrip diversiteit in cultuurnota’s is vormgegeven (Van der Leden 2024a). Dit geldt ook voor de erfgoedsector.

In aansluiting op het vormgeven van een ‘nieuw’ cultureel burgerschap streven erfgoedinstellingen naar meerstemmigheid en inclusie. Tijdens de International Council of Museums (ICOM) conferentie in 2022 is na een langdurig proces met een enorme meerderheid (92 procent) een nieuwe museumdefinitie aangenomen door de internationale museumgemeenschap, waarin inclusiviteit en diversiteit kernwaarden zijn. De Nederlandse vertaling kwam in 2023 tot stand in samenwerking met ICOM Belgium-Flanders, Museumvereniging en FARO – Vlaams steunpunt voor cultureel erfgoed:

“Een museum is een permanente instelling zonder winstoogmerk, in dienst van de samenleving, gericht op het onderzoeken, verzamelen, bewaren, interpreteren en tentoonstellen van materieel en immaterieel erfgoed. Musea zijn openbaar, toegankelijk en inclusief en bevorderen diversiteit en duurzaamheid. Ze werken en communiceren ethisch, professioneel en met participatie van gemeenschappen. Musea bieden een verscheidenheid aan ervaringen met het oog op educatie, genoegen, reflectie en kennisuitwisseling.”

Waar de sector vandaag de dag staat is nog lastig te beantwoorden. Hiervoor zijn meerdere redenen. Allereerst ontbreekt het aan indicatoren en data om diversiteit en inclusie te meten – en de gegevens die er zijn betreffen veelal persoonsgegevens die door de privacywetgeving moeilijk(er) gebruikt kunnen worden. Ten tweede zijn diversiteit en inclusie brede begrippen die uiteenlopend worden ingevuld. Het gaat niet alleen om culturele achtergrond, maar ook om onder andere leeftijd, gendergelijkheid, personen met een fysieke en/of functionele beperking, seksuele gerichtheid of sociaaleconomische status. Tot slot is er sectorbreed nog geen duidelijkheid of consensus over wát men precies wil meten, waarom en hoe (lees hier meer over op onze themapagina Diversiteit, inclusie en gelijkwaardigheid).

Wel vinden er in de erfgoedsector diverse initiatieven plaats op het gebied van diversiteit en inclusie. Zo gaan de Museumvereniging en het CBS in 2025 in hun jaarlijkse Museana-uitvraag aan musea in Nederland naar diversiteit en inclusie vragen, bijvoorbeeld met betrekking tot diversiteit binnen de directie. Imagine IC richt zich op levend erfgoed en actuele culturele praktijken. De kern van hun werk als een “museale uitvoering van de buurt” is om mensen samen te brengen, te verzamelen en elkaar laten ontmoeten.

Tijdens het congres over de toekomst van superdiverse steden, de Cultural Currency Conference in november 2024, is voortgebouwd op het advies dat het jaar ervoor tijdens de conferentie door de Nederlandse Unesco Commissie gepresenteerd werd aan toenmalig staatssecretaris Uslu onder de titel ‘On(ver)vangbaar: De innovatieve kracht van cultuur’. Dit advies spoort aan tot het ontwikkelen van beleid dat de diversiteit en verscheidenheid van culturele expressies in Nederland recht doet, waaronder the Culture. De Nederlandse Unesco Commissie adviseert om de rijke verscheidenheid aan erfgoedbeoefening in Nederland meer te waarderen, te stimuleren en effectiever te benutten. In het specifiek missen biculturele jongeren en gemeenschappen vertegenwoordiging in traditionele culturele instituten en fondsen, waardoor ze niet goed worden bereikt en erkenning binnen het systeem missen. In dat kader is het interessant dat de hiphopcultuur begin 2025 is opgenomen in het Netwerk Immaterieel Erfgoed Nederland van KIEN. Boekman #142 in 2025 is speciaal gewijd aan the Culture.

Immaterieel erfgoed en de toenemende belangstelling hiervoor bieden in bredere zin bij uitstek ruimte voor de inclusie van een diversiteit aan culturele uitingen en groepen. Immaterieel erfgoed kan functioneren als een weerspiegeling van de samenleving en kan helpen om de cultuur die ons vandaag vormt door te geven aan komende generaties. Zo voeden allerlei diverse gemeenschappen de inventaris van KIEN en bevat deze hierdoor een scala aan culturele feestdagen en tradities. Het blijft tegelijkertijd een uitdaging om de meerstemmigheid binnen de samenleving en de diverse erfgoedbeoefeningen ook daadwerkelijk te vertalen naar het immateriële erfgoedveld en de inventaris.

In dit verband werkt Nederland ook samen met het Caribisch deel van het Koninkrijk. De zes eilanden werken ieder aan het opstellen van een eigen inventaris van immaterieel erfgoed (Dijkgraaf 2024). Bonaire is daarmee in 2022 begonnen en heeft inmiddels zo’n 30 vormen van immaterieel erfgoed opgenomen (Unesco Werkgroep Bonaire 2024). In 2023 is in onderling overleg tussen de zes eilanden en Nederland ook besloten om gezamenlijk Tambú/Barí voor te dragen voor opname in de Internationale Representatieve Lijst van Immaterieel Erfgoed van de Mensheid van Unesco. Tambú is een muzikale traditie met bijbehorende dans, zang en feest. Er zijn gemeenschappen op Aruba, Bonaire, Curaçao en in Nederland. Curaçao is trekker van het proces van de nominatie (Gräper 2024a).

Digitale strategie en duurzaam bewaren

In Nederland hebben musea en erfgoedinstellingen in de afgelopen jaren grote stappen gezet in het digitaliseren en online ontsluiten van erfgoedcollecties (Blaker et al. 2024). Het blijft echter een uitdaging om deze afzonderlijke initiatieven aan elkaar te verbinden, deze digitale content duurzaam te bewaren en het materiaal voor gebruikers gebruiksvriendelijk toegankelijk te maken.

Sinds de oprichting in 2015 zet het Netwerk Digitaal Erfgoed (NDE) zich hiervoor in. Het netwerk is “een samenwerkingsverband van organisaties en personen, zoals archieven, bibliotheken en musea, brancheorganisaties, softwareleveranciers, onderzoekers, programmeurs, opleiders en adviseurs, historische verenigingen en lokale erfgoedgemeenschappen in het hele Koninkrijk.” Eind 2024 presenteerde het netwerk de Nationale Strategie Digitaal Erfgoed 2025-2028, die in samenwerking met het Ministerie van OCW tot stand is gekomen. Speerpunt blijft het streven naar digitaal verbonden erfgoed. De doelen voor de komende vier jaar zijn om te werken (1) naar een dataruimte voor het hele Koninkrijk, inclusief het Caribische deel; (2) naar een brede bruikbaarheid van erfgoedinformatie door in te zetten op algemene webstandaarden en datakwaliteit; (3) naar een duurzame aanpak van bron tot publiekstoepassing en (4) dit te doen vanuit een dynamisch erfgoedbegrip (NDE, OCW 2024).