Overzicht en kerncijfers
Erfgoed leeft volop onder de Nederlandse bevolking. Uit onderzoek van de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed (RCE) en het Kenniscentrum Immaterieel Erfgoed Nederland (KIEN), blijkt dat in 2024 bijna 90 procent van de Nederlanders van 12 jaar en ouder cultureel erfgoed bezoekt, beoefent, bekijkt of bestudeert. 6 miljoen Nederlanders, 38 procent van de bevolking, zet zich in de vrije tijd actief in voor erfgoed. Deze bevindingen sluiten aan op de resultaten van de tweejaarlijkse vrijetijdsomnibus (VTO), waaruit al jaren blijkt dat Nederlanders in grote getalen erfgoed bezoeken en beoefenen (lees hier meer over op Cultuur en participatie).
Erfgoed omvat een veelvoud aan objecten en activiteiten in het culturele leven. Het weerspiegelt de wijze waarop de samenleving naar zijn omgeving kijkt en wat individuen en groepen koesteren. De Erfgoedwet definieert cultureel erfgoed dan ook als volgt: “uit het verleden geërfde materiële en immateriële bronnen, in de loop van de tijd tot stand gebracht door de mens of ontstaan uit de wisselwerking tussen mens en omgeving, die mensen, onafhankelijk van het bezit ervan, identificeren als een weerspiegeling en uitdrukking van zich voortdurend ontwikkelende waarden, overtuigingen, kennis en tradities, en die aan hen en toekomstige generaties een referentiekader bieden.” (Bussemaker 2015)
Daarmee zijn erfgoed en ons begrip ervan doorlopend in beweging en onderhevig aan de manier waarop de samenleving zich ontwikkelt.
Vier erfgoedvormen
Erfgoed is enorm breed en veelzijdig. In deze monitor ligt de focus op vier erfgoedvormen, die vaak nauw met elkaar verbonden en soms ook overlappend zijn. Daarbij worden de volgende definities gehanteerd:
- Roerend erfgoed: tastbaar erfgoed dat verplaatsbaar is, zoals fysieke archieven en museale objecten. Ook mobiel erfgoed valt hieronder, zoals bijvoorbeeld antieke vervoersmiddelen (Rijksoverheid z.j.).
- Onroerend erfgoed: tastbaar en plaatsgebonden erfgoed, zoals historische gebouwen en monumenten en beschermde stads- en dorpsgezichten.
- Immaterieel erfgoed: niet tastbaar erfgoed in de vorm van cultuuruitingen die gemeenschappen, groepen of individuen een gevoel van identiteit geven. Nog meer dan andere vormen van erfgoed, is dit erfgoed dynamisch en wordt het steeds opnieuw vormgegeven in samenhang met maatschappelijke veranderingen en interacties (KIEN z.j.). Denk hierbij aan ambachten (molenaarsambacht, stoelenvlechten, bijenhouden), uitvoerende kunsten (shanties zingen, tambú) of festiviteiten en vieringen (Zomercarnaval Rotterdam, Pride Amsterdam, Koningsdag).
- Digitaal erfgoed: gedigitaliseerd tastbaar erfgoed (materiaal waarvan een digitale reproductie is gemaakt), digitaal ontstaan (digital born) erfgoed, dat niet buiten de digitale wereld bestaat en digitale informatie over erfgoed (beschrijvingen van erfgoedobjecten, ook wel metadata genoemd) (Grooten et al. 2008). Voorbeelden zijn games, websites en webvideos, maar ook digitale scans of foto’s van erfgoed en archiefmaterialen.
De erfgoedsector is continu in beweging. Naast nieuwe initiatieven en voornemens om al dit erfgoed, erfgoedprofessionals en erfgoedbeleving beter te beschermen en te steunen, zijn er tegelijkertijd zorgelijke signalen over de duurzaamheid en de toekomst van dit gedeelde erfgoed (zie Uitdagingen en bedreigingen: het beschermen van erfgoed.
Kerncijfers
Onroerend erfgoed
De RCE verzamelt al jaren gegevens over de staat van het Nederlandse roerende, onroerende, immateriële en digitale erfgoed. Feiten en cijfers over gebouwde en archeologische monumenten, musea en collecties en historisch landschap worden gepresenteerd in de Erfgoedmonitor. Eind 2024 telt Nederland 61.686 gebouwde rijksmonumenten, waaronder molens, kastelen, kerken en aangelegd groen, zoals parken en tuinen van buitenplaatsen.
Bovenstaande visualisaties bieden inzicht in de gebouwde rijksmonumenten, monumentale stads- en dorpsgezichten en archeologische rijksmonumenten die Nederland telt. Eén archeologisch rijksmonument bevindt zich in de Noordzee.
Musea en roerend erfgoed
Nederlandse musea ontvingen in 2023 31,5 miljoen bezoekers, waarvan ruim een kwart uit het buitenland kwam. Dit aantal buitenlandse bezoekers ligt nog wel lager dan voor de coronapandemie. Maar omdat Nederlanders vaker musea bezoeken dan daarvoor, zijn de totale bezoekersaantallen weer terug op het niveau van voor 2020. Meer dan de helft van alle musea bevinden zich in Noord- en Zuid-Holland en Gelderland. De totale omzet bedroeg 1,49 miljard euro, waarvan iets minder dan de helft uit eigen inkomsten kwam. De sector lijkt de coronapandemie financieel goed te hebben doorstaan en heeft ook na het wegvallen van de tijdelijke coronasteun de omzet weer zien stijgen. Deze is sinds 2015 bovendien harder gestegen dan de inflatie. Tegelijkertijd hebben middelkleine en kleine musea het nog altijd moeilijk: zij hebben te maken met minder bezoekers en inkomsten en oplopende kosten. Meer dan 45.000 mensen, van wie twee derde stagiair of vrijwilliger is, werkt in de museale sector. Bijna twee op de drie musea zijn geschiedenismusea (CBS 2025a, CBS 2025b).
De data over de jaren 2020-2023 hebben in de brondata van het CBS een voorlopige status. In zijn museumstatistieken telt het CBS de provincies Utrecht en Flevoland bij elkaar op. Hier is deze optelsom van beide provincies bij zowel Utrecht als Flevoland ingevuld.
Immaterieel erfgoed
Immaterieel erfgoed wordt in de inventaris van het KIEN in kaart gebracht: in 2024 zijn in totaal 209 verschillende vormen van levend cultureel erfgoed geregistreerd
De data over de verschillende vormen van immaterieel erfgoed tellen op tot een hoger totaal dan in de tekst wordt genoemd. Dit komt doordat één item in de Inventaris Immaterieel Erfgoed Nederland onder meerdere categorieën kan vallen. De data over de jaren 2020-2023 hebben in de brondata van het CBS een voorlopige status.
Digitaal erfgoed
In 2023 was 61 procent van museumcollecties gedigitaliseerd en 28 procent via internet toegankelijk voor het publiek, waarbij grote musea wel verder in dit proces zijn dan kleinere musea
Erfgoedparticipatie
Uit onderzoek van de RCE en KIEN uit 2024 blijkt dat 88 procent van de Nederlanders geïnteresseerd is in erfgoed, bijna vier op de tien zet zich actief in voor erfgoed, 77 procent bezoekt erfgoed en 73 procent heeft over erfgoed gelezen. Driekwart van de Nederlanders hield zich op een van deze manieren bezig met immaterieel erfgoed en onroerend erfgoed, zes op de tien met roerend erfgoed en bijna de helft met historisch onderzoek en archeologie.
Meer dan een op de zes heeft digitaal een museum of tentoonstelling bezocht (Swartjes, de Hoog 2024). Daarnaast heeft bijna 40 procent van de Nederlanders via het internet informatie opgezocht over oude gebruiken, ambachten of tradities, historische gebouwen, voorwerpen of gebeurtenissen, of lokale of regionale geschiedenis. Uit eerder onderzoek uit 2019 blijkt dat 80 procent van de Nederlanders gebruikmaakt van digitaal erfgoed (Mulder et al. 2019).
Internationale erkenning van erfgoed in Nederland
Ook in internationaal verband, via Unesco en de Europese Unie, is erfgoed in Nederland erkend als van onschatbare culturele waarde. Nederland telt twaalf Unesco werelderfgoedsites en Curaçao één
Trends en ontwikkelingen
Uitdagingen en bedreigingen: het beschermen van erfgoed
Veel erfgoed is kwetsbaar en om het te behouden is het nodig het te blijven beheren, beoefenen en te beschermen. Hoe erfgoed te behouden en te beheren, is sinds 2016 geregeld in de Erfgoedwet. Eind december 2024 kondigde minister Eppo Bruins (OCW) aan dat hij de wet op meerdere punten wil aanpassen. Een van de redenen hiervoor is de voorbereiding op de ratificatie van het Verdrag van Faro. Hij wil de definitie van cultureel erfgoed aanscherpen, “om zo te verduidelijken dat overheden, erfgoedinstellingen, erfgoedgemeenschappen en individuele burgers samen bepalen wat cultureel erfgoed is en dat dit een voortdurend maatschappelijk gesprek is.” (Bruins 2024).
Sinds 1 januari 2024 is de omgang met erfgoed in de fysieke leefomgeving in de nieuwe Omgevingswet geregeld. Het gaat dan om zaken als de omgevingsvergunning voor rijksmonumenten, het aanstellen van een monumentencommissie, of rekening houden met cultureel erfgoed in omgevingsplannen. Gemeenten hebben tot 2030 om omgevingsplannen te voltooien. De Omgevingswet omvat niet alleen ruimtelijke planning, maar ook voorschriften voor erfgoedbehoud in de leefomgeving. Deze wet vraagt een nieuwe aanpak van gemeenten met diverse ruimtelijke instrumenten. Daarentegen is er nog altijd geen nieuwe Archiefwet
Ondanks al deze wetgeving en beleidsinitiatieven blijft erfgoed kwetsbaar. Zoals ook blijkt uit de missie van de RCE. Deze zet zich in om erfgoed zo goed mogelijk te behouden om zo de “toekomst een verleden te geven en het verleden een toekomst.” (RCE 2024a). Op dit gebied zijn er diverse uitdagingen en bedreigingen te signaleren. Hoe maken we erfgoed klimaatbestendig en beschermen we het tegen extreem weer, zoals droogte en overstromingen of in het Caribisch gebied, tropische stormen? Hoe beschermen we fysiek erfgoed tegen verval en beschadiging? Hoe preserveren we digitaal erfgoed duurzaam? En ontsluiten we dit met inachtneming van de privacy?
Cultureel erfgoed is sinds november 2023 opgenomen in het Nationaal Uitvoeringsprogramma Klimaatadaptatie van de Rijksoverheid. Dit bevat acties om cultureel erfgoed in de toekomst beter te kunnen beschermen tegen klimaatverandering. Daarnaast beschrijft het programma hoe kennis over het verleden en erfgoed kan worden ingezet bij maatregelen rondom klimaatadaptatie. Het Programma Erfgoed Deal ondersteunt projecten die behoud en gebruik van erfgoed verweven met klimaatadaptatie, energietransitie, duurzame economie, natuur en landbouw, de woonopgave en mobiliteit
Het digitaliseren en ontsluiten van archieven en erfgoed is waardevol, maar kent ook valkuilen. De Caribische delen van het Koninkrijk geven allen aan dat dit voor hen belangrijk is, vanwege beperkte eigen archiveringscapaciteit en de mogelijkheden die het digitaal ontsluiten en delen van archieven over hun gedeelde koloniale verleden biedt. Samenwerking op dit gebied is daarbij onmisbaar (Raad voor Cultuur 2024). De brede maatschappelijke en politieke controverse die in januari 2025 ontstond bij het gedeeltelijk digitaal openbaren van het centraal archief voor de bijzondere rechtspleging van vlak na de Tweede Wereldoorlog, toont niet alleen hoe gevoelig het openen van archieven soms kan liggen, maar ook dat digitale archieftoegang en privacy soms op gespannen voet met elkaar staan (Steketee 2025).
Daarnaast zijn er zorgen over de staat van rijksmonumenten en fysiek erfgoed in Nederland en het Caribisch gebied. Erfgoed verkrot, is niet als monument geregistreerd of is door herbestemming beschadigd of onherstelbaar veranderd (Toebosch 2024, Gräper 2024c, Koren 2024)
In een brief aan de Kamer laat minister Bruins eind december 2024 weten de verschillende zorgen over erfgoed te delen. Hij wil een adviescommissie instellen om de erfgoedzorg te verbeteren bij gemeenten en provincies en maakt structureel 800.000 euro beschikbaar voor de Inspectie Overheidsinformatie en Erfgoed. Daarnaast signaleert de minister ook andere bedreigingen voor erfgoed. Daarom wil hij erfgoed meenemen in de landelijke crisisplannen die momenteel worden opgesteld over wat te doen bij natuurbranden, hoogwater en extreem geweld. De weerbaarheid van de sector moet verhoogd worden in het kader van de toegenomen oorlogsdreiging in Europa. Vanwege deze dreigingen is eind 2024 een nieuwe Taskforce Veilig Erfgoed opgericht (Bruins 2024).
Erfgoed: voor wie en van wie is het en wie kan meedoen?
Erfgoed is niet alleen belangrijk voor een besef van ons verleden, maar geeft ook betekenis aan de huidige en toekomstige samenleving. Volgens de Raad voor Cultuur:
“zal elke discussie over de waarde van cultuur rekening moeten houden met die ene eigenschap waarmee cultuur zich onderscheidt van al het andere. Dat is de esthetische waarde van de kunsten en de intrinsieke waarde van het erfgoed. Geen enkel ander onderdeel van onze samenleving – sport, economie, wetenschap, religie – doet zo’n expliciet beroep op deze esthetische en intrinsieke waarde. In het erfgoed legt een object of handeling een persoonlijke verbinding tussen mensen en (hun eigen of een andere) geschiedenis, tradities en verhalen” (Raad voor Cultuur 2023).
Kortom, erfgoed neemt binnen de samenleving een centrale plaats in. Vele miljoenen mensen uit allerlei gemeenschappen participeren in erfgoed, zo blijkt uit het hierboven al aangehaalde onderzoek van RCE en KIEN
In januari 2024 heeft Nederland het Verdrag van Faro ondertekend. Dit verdrag plaatst de mens en de samenleving centraal, evenals hun relatie met erfgoed. Voor de uitvoering in Nederland is 6 miljoen euro beschikbaar
Op verschillende manieren wordt momenteel getracht dit uitgangspunt in de praktijk te brengen. Zo is voor het Fonds voor Cultuurparticipatie het bevorderen van actieve erfgoedparticipatie een van de vijf beleidsdoelen voor de komende vier jaar (Fonds voor Cultuurparticipatie 2024). Daarnaast is eind 2024 een nieuw Netwerk Levend Erfgoed opgericht, dat de samenwerking moet verbeteren tussen gemeenschappen, vrijwilligersorganisaties en professionele partners. De komende twee jaar zullen twee kwartiermakers het netwerk ontwikkelen. Staatssecretaris van cultuur Fleur Gräper gaf hen ook de opdracht actief gemeenschappen te betrekken die momenteel minder toegang hebben tot culturele voorzieningen, maar daar wel behoefte aan hebben. Daarnaast wil de staatssecretaris dat immaterieel erfgoed in Caribisch Nederland – op Bonaire, Saba en Sint Eustatius – een vast onderdeel wordt van de culturele agenda (Gräper 2024a).
In oktober 2024 kondigde minister Bruins van OCW nieuwe beleidsafspraken met gemeenten en provincies aan om de erfgoedbeoefening te versterken via betere ondersteuning van vrijwilligersorganisaties en erfgoedgemeenschappen. Dit resulteerde in januari 2025 in de bestuurlijke afspraken cultuurbeoefening 2025-2028. Hierin hebben het ministerie, de Vereniging Nederlandse Gemeenten (VNG) en het Interprovinciaal Overleg (IPO) voor het eerst samen afspraken opgesteld over immaterieel erfgoed en erfgoedparticipatie. Hun ambities zijn drieledig: een sterk ecosysteem voor cultuurbeoefening bevorderen, waarin iedereen de mogelijkheid heeft een leven lang cultuur te beoefenen, het centraal stellen van de cultuur- en erfgoedbeoefenaar en inzetten op de verbinding tussen cultuur en sociaal-maatschappelijke opgaven (Tweede Kamer 2024, Bruins et al. 2025).
Het koloniale verleden leeft: de omgang met het gedeelde koloniale erfgoed
De erfenissen van het koloniale verleden werken tot op de dag van vandaag door. Deze gedeelde, geschiedenis en zijn tastbare en immateriële erfgoed blijven dan ook onverminderd in het centrum van de aandacht staan.
Uit de in juni 2024 afgesloten subsidieregeling ‘Houd je erfgoed levend’ kwamen meer dan 160 toegekende initiatieven voort waarin de rijke, culturele tradities en het immateriële erfgoed van Indische, Molukse, Papoea en Peranakan gemeenschappen in Nederland centraal stond (Colman 2024). Op 1 juli 2024 eindigde het
Deze inzet sluit aan bij bredere ontwikkelingen rondom het koloniale erfgoed van Nederland en zijn voormalige koloniën. In de afgelopen jaren is er steeds meer aandacht gekomen voor de omgang met dit gedeelde erfgoed. Zo is een proces in gang gezet waarin ruimte is gekomen voor de teruggave van erfgoed aan deze landen, iets wat toenmalig staatssecretaris Gunay Uslu in 2023 een keerpunt in de omgang met koloniale erfenissen noemde (Uslu 2023). Ook wordt ingezet op het delen en digitaal beschikbaar stellen van dit erfgoed en van koloniale archieven. Daarnaast wordt dit roerende en immateriële erfgoed in musea en door gemeenschappen getoond, onderzocht en bevraagd. In welke mate werken bijvoorbeeld koloniale beeldvorming en taalgebruik door in huidige culturele gebruiken van groepen?
In februari 2025 bracht de Commissie Koloniale Collecties voor de vijfde maal advies uit over de teruggave van koloniaal erfgoed. Na vier eerdere adviezen in 2023 en 2024 over het teruggeven van waardevol cultureel erfgoed aan Sri Lanka en Indonesië en aan de Ysleta del Sur Pueblo natie uit Texas in de Verenigde Staten, gaat het ditmaal om de teruggave van 113 ‘Benin Bronzen’ aan Nigeria. Minister Bruins heeft tot teruggave besloten van deze objecten, die in 1897 geroofd waren. In september 2024 had de minister ook al besloten om 288 objecten uit de rijkscollectie aan Indonesië terug te geven. Minister Bruins sprak toen over materieel rechtsherstel van objecten die nooit in Nederland hadden moeten zijn. Momenteel werkt de commissie aan adviezen over verzoeken van Sri Lanka, India en Indonesië
Ook verschillende erfgoedinstellingen en musea hebben de afgelopen jaren kritisch gekeken naar hun rol en verantwoordelijkheid bij het beheren van collecties met onbekende of dubieuze
In 2024 verscheen ook het advies Omgaan met gedeelde bronnen van het koloniale verleden van de Raad voor Cultuur, over herstel en restitutie in relatie tot koloniale archieven. Na uitgebreide consultatie met bestuurders en deskundigen in Suriname, Indonesië en de Caribische eilanden, adviseert de Raad om het historische onrecht dat de voormalige koloniën is aangedaan te erkennen, waar mogelijk te herstellen en nieuw onrecht in de toekomst te voorkomen. Dat is meer dan restitutie: het gaat om het ontsluiten en, al dan niet digitaal, toegankelijk maken van deze archieven in onderlinge samenwerking. In het bijzonder het Caribische deel van het Koninkrijk moet daarbij ondersteund worden om zijn eigen koloniale archieven te beheren (Raad voor Cultuur 2024).
Diversiteit, gelijkwaardigheid en inclusie: waar staan we nu?
Wat diversiteit in het culturele veld exact inhoudt, is veranderlijk en tijdgebonden. De Boekman Extra #46: diversiteit in cultuurnota’s laat zien hoe verschillend in de afgelopen decennia door beleidsmakers de terminologie en legitimering van het begrip diversiteit in cultuurnota’s is vormgegeven (Van der Leden 2024a). Dit geldt ook voor de erfgoedsector.
In aansluiting op het vormgeven van een ‘nieuw’ cultureel burgerschap streven erfgoedinstellingen naar meerstemmigheid en inclusie. Tijdens de International Council of Museums (ICOM) conferentie in 2022 is na een langdurig proces met een enorme meerderheid (92 procent) een nieuwe museumdefinitie aangenomen door de internationale museumgemeenschap, waarin inclusiviteit en diversiteit kernwaarden zijn. De
“Een museum is een permanente instelling zonder winstoogmerk, in dienst van de samenleving, gericht op het onderzoeken, verzamelen, bewaren, interpreteren en tentoonstellen van materieel en immaterieel erfgoed. Musea zijn openbaar, toegankelijk en inclusief en bevorderen diversiteit en duurzaamheid. Ze werken en communiceren ethisch, professioneel en met participatie van gemeenschappen. Musea bieden een verscheidenheid aan ervaringen met het oog op educatie, genoegen, reflectie en kennisuitwisseling.”
Waar de sector vandaag de dag staat is nog lastig te beantwoorden. Hiervoor zijn meerdere redenen. Allereerst ontbreekt het aan indicatoren en data om diversiteit en inclusie te meten – en de gegevens die er zijn betreffen veelal persoonsgegevens die door de privacywetgeving moeilijk(er) gebruikt kunnen worden. Ten tweede zijn diversiteit en inclusie brede begrippen die uiteenlopend worden ingevuld. Het gaat niet alleen om culturele achtergrond, maar ook om onder andere leeftijd, gendergelijkheid, personen met een fysieke en/of functionele beperking, seksuele gerichtheid of sociaaleconomische status. Tot slot is er sectorbreed nog geen duidelijkheid of consensus over wát men precies wil meten, waarom en hoe (lees hier meer over op onze themapagina Diversiteit, inclusie en gelijkwaardigheid).
Wel vinden er in de erfgoedsector diverse initiatieven plaats op het gebied van diversiteit en inclusie. Zo gaan de Museumvereniging en het CBS in 2025 in hun jaarlijkse
Tijdens het congres over de toekomst van superdiverse steden,
Immaterieel erfgoed en de toenemende belangstelling hiervoor bieden in bredere zin bij uitstek ruimte voor de inclusie van een diversiteit aan culturele uitingen en groepen. Immaterieel erfgoed kan functioneren als een weerspiegeling van de samenleving en kan helpen om de cultuur die ons vandaag vormt door te geven aan komende generaties. Zo voeden allerlei diverse gemeenschappen de inventaris van KIEN en bevat deze hierdoor een scala aan culturele feestdagen en tradities. Het blijft tegelijkertijd een uitdaging om de meerstemmigheid binnen de samenleving en de diverse erfgoedbeoefeningen ook daadwerkelijk te vertalen naar het immateriële erfgoedveld en de inventaris.
In dit verband werkt Nederland ook samen met het Caribisch deel van het Koninkrijk. De zes eilanden werken ieder aan het opstellen van een eigen inventaris van immaterieel erfgoed (Dijkgraaf 2024). Bonaire is daarmee in 2022 begonnen en heeft inmiddels zo’n 30 vormen van immaterieel erfgoed opgenomen (Unesco Werkgroep Bonaire 2024). In 2023 is in onderling overleg tussen de zes eilanden en Nederland ook besloten om gezamenlijk Tambú/Barí voor te dragen voor opname in de Internationale Representatieve Lijst van Immaterieel Erfgoed van de Mensheid van Unesco. Tambú is een muzikale traditie met bijbehorende dans, zang en feest. Er zijn gemeenschappen op Aruba, Bonaire, Curaçao en in Nederland. Curaçao is trekker van het proces van de nominatie (Gräper 2024a).
Digitale strategie en duurzaam bewaren
In Nederland hebben musea en erfgoedinstellingen in de afgelopen jaren grote stappen gezet in het digitaliseren en online ontsluiten van erfgoedcollecties (Blaker et al. 2024). Het blijft echter een uitdaging om deze afzonderlijke initiatieven aan elkaar te verbinden, deze digitale content duurzaam te bewaren en het materiaal voor gebruikers gebruiksvriendelijk toegankelijk te maken.
Sinds de oprichting in 2015 zet het Netwerk Digitaal Erfgoed (NDE) zich hiervoor in. Het netwerk is “een samenwerkingsverband van organisaties en personen, zoals archieven, bibliotheken en musea, brancheorganisaties, softwareleveranciers, onderzoekers, programmeurs, opleiders en adviseurs, historische verenigingen en lokale erfgoedgemeenschappen in het hele Koninkrijk.” Eind 2024 presenteerde het netwerk de Nationale Strategie Digitaal Erfgoed 2025-2028, die in samenwerking met het Ministerie van OCW tot stand is gekomen. Speerpunt blijft het streven naar digitaal verbonden erfgoed. De doelen voor de komende vier jaar zijn om te werken (1) naar een dataruimte voor het hele Koninkrijk, inclusief het Caribische deel; (2) naar een brede bruikbaarheid van erfgoedinformatie door in te zetten op algemene webstandaarden en datakwaliteit; (3) naar een duurzame aanpak van bron tot publiekstoepassing en (4) dit te doen vanuit een dynamisch erfgoedbegrip (NDE, OCW 2024).
Eind 2023 heeft de Koninklijke Vereniging Archiefsector Nederland (KVAN) in een white paper het voorstel gedaan om in het digitale domein archieven als nutsvoorzieningen te beschouwen, waarbij hun rol “kan veranderen van een centrale (opslag en beheer) naar een verdeelstation (het verdelen en distribueren van informatie.” Ook de KVAN wijst op het belang van duurzame digitale toegankelijkheid. Zij formuleert de ambitie om via grootschalige digitalisering en de inzet van moderne technologie historische, papieren archieven digitaal te structureren en doorzoekbaar te maken voor iedereen. Daarmee moeten archieven veel meer dan traditioneel het geval is geweest, een actieve rol aannemen om informatie voor een breed publiek beschikbaar te stellen (KVAN 2023).
Vooralsnog draait het bij deze initiatieven vooral om het digitaliseren van fysiek cultureel erfgoed naar digitale vormen, zoals het archiveren van museumstukken of voorstellingen om ze online toegankelijk te maken. Vaak dient digitalisering als eerste stap naar bredere digitaliseringsinspanningen. Tegelijkertijd bestaat er nog geen wettelijke verankering van het archiveren van digital born erfgoed, hoewel de aanwas van dit materiaal de laatste jaren juist sterk toeneemt. De KB archiveert weliswaar webpagina’s, maar niet audiovisueel materiaal als webvideos, games en podcasts (Harmens et al. 2023). Het Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid zet zich wel in voor het duurzaam archiveren van deze vormen van digitaal erfgoed, maar omdat het geen wettelijke kerntaak betreft, heeft het hiervoor slechts beperkt budget. Eye Filmmuseum heeft de kerntaak om het cinematografisch erfgoed van Nederland te beheren en dit duurzaam te bewaren en toegankelijk te maken. Inmiddels is 15 procent van hun collectie gedigitaliseerd en ontsloten
Digitale toegankelijkheid gaat daarnaast ook om de vraag hoe je kunst en erfgoed behoudt. Belangrijk is om manieren van behoud te vinden die de functionaliteit of het uiterlijk van erfgoed niet veranderen. Tegelijkertijd roept dit de vraag op of álles gedigitaliseerd moet worden. Niet alle fysiek of digitaal erfgoed is even waardevol om digitaal te bewaren en massale digitalisering brengt ook uitdagingen met zich mee. Denk aan de hoge kosten voor permanente opslag en onderhoud, de snelle veroudering van digitale formats en de vraag of digitale kopieën altijd dezelfde waarde hebben als fysieke originelen. Daarnaast speelt de ecologische impact een rol: servers en datacenters verbruiken grote hoeveelheden energie en grondstoffen. Dit vraagt om een bewuste afweging welk erfgoed digitaal moet worden bewaard en hoe dat op een duurzame manier kan gebeuren. Zowel het white paper van de KVAN als de nieuwe digitale strategie van de NDE staan bij deze relevante vragen nauwelijks stil.
Wat willen we verder weten over het domein Erfgoed?
De komende periode richt de Cultuurmonitor zich meer op het Caribische deel van het Koninkrijk, waar een levendige erfgoedsector bestaat. In de afgelopen jaren zijn diverse studies verschenen over dit erfgoed, zijn sporen en de manier waarop het vandaag de dag wordt gebruikt. Een goed voorbeeld is de bundel Antilliaans erfgoed onder redactie van Gert Oostindie en Alex van Stipriaan
Verder is het belangrijk de bestaande en eventuele nieuwe initiatieven voor meer meerstemmigheid en inclusie binnen de sector te blijven volgen en met name hoe die meerstemmigheid vorm krijgt. Ook is het van belang om de kennis over immaterieel erfgoed te vergroten via meer structurele en kwantitatieve data over wie, waar en hoe vaak dit erfgoed beoefend wordt. Waar liggen de wortels van gedeelde praktijken en gebruiken precies, waar en door hoeveel mensen wordt het vandaag beoefend? De nieuwe erfgoedbeoefening monitor kan mogelijk nieuwe inzichten opleveren. De resultaten hiervan worden in de loop van 2025 bekend gemaakt.
Data over digitaal erfgoed zijn eveneens niet altijd toegankelijk of beschikbaar. Welke indicatoren gebruik je, bijvoorbeeld om digitaal gebruik, bezoeken en bezoekers, te meten? En hoe verhouden deze zich tot fysiek bezoek of gebruik, zoals een bezoek aan een archief of museum? Het is van belang met de Cultuurmonitor aansluiting te vinden op deze ontwikkelingen.
Meer weten over het domein Erfgoed?
Bekijk meer data over het domein Erfgoed in het Dashboard van de Cultuurmonitor.
Meer literatuur over het domein Erfgoed is te vinden in de Kennisbank van de Boekmanstichting.
Vorige edities van de tekst op deze domeinpagina kunnen hier gevonden worden:
2021
2022
2023
Bronnen
Figuren:
CBS (2025a), Musea, naar provincie, registratie, aard collectie en grootte 2015-2023. Op: www.cbs.nl, 14 januari
KIEN (2024), Cijfers Inventaris Erfgoed monitor. Aantal Bijschrijvingen in de Inventaris Immaterieel Erfgoed Nederland in de periode 2012-2024 verdeeld over de verschillende domeinen. Arnhem: Kenniscentrum Immaterieel Erfgoed Nederland
RCE (2025) De Erfgoedmonitor, Op: erfgoedmonitor.cultureelerfgoed.nl
Swartjes, B., T. de Hoog (2024) Cultuur en participatie. Op: www.cultuurmonitor.nl, 2 september
Literatuur:
Blaker, N., J. Veldkamp, A. Joosse et. al. (2024) Trends in de museumsector: museumcijfers 2023. Amsterdam: Stichting Museum, Museumvereniging.
Boer, T. de, M. Lauwers (2019) Collectieplan 2019 Beeld en Geluid. Hilversum: Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid
Broek, A. van den en Y. Gieles (2018) Het culturele leven: 10 culturele domeinen bezien vanuit 14 kernthema’s. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau.
Bruins, E. (2024) Verbetering Erfgoedwet en erfgoedzorg. Den Haag: Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap.
Bruins, E., R. van Muilekom, N. Kramers (2025) Bestuurlijke afspraken cultuurbeoefening 2025-2028. In: Staatscourant nr. 1756, 10 januari
Bussemaker, M. (2015) Bundeling en aanpassing van regels op het terrein van cultureel erfgoed (Erfgoedwet). Tweede Kamer 34109, nr. 3.
CBS (2025a) Musea, naar provincie, registratie, aard collectie en grootte 2015-2023. Op: www.cbs.nl, 14 januari
CBS (2025b) Consumentenprijzen; prijsindex 2015=100. Op: www.cbs.nl, 11 maart
Colman, D. (2024) Houd je erfgoed levend. Indisch, Moluks, Papua en Peranakan immaterieel erfgoed in Nederland. Utrecht: Stichting Nationaal Fonds voor Vrede, Vrijheid en Veteranenzorg
DEN (2017) ENUMERATE / De Digitale Feiten 2016-2017. Den Haag: DEN Kennisinstituut Digitale Cultuur.
DEN (z.j.) ‘Focusmodel: Succesvolle digitale transformatie vereist een geïntegreerde aanpak’. Op: www.den.nl
Dijkgraaf, R. (2024) Reactie op schriftelijk overleg Vierlandenoverleg OCW en voortgang Caribische landen. Den Haag: Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap
Engelshoven, I. van (2019) Uitgangspunten cultuurbeleid 2021-2024. Den Haag: Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap.
Engelshoven, I. van (2021) Over de waarde van cultureel erfgoed voor de samenleving. Den Haag: Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap.
De Erfgoedstem (2023) Minder rijksmonumenten. Op: erfgoedstem.nl, 1 maart
Eye Filmmuseum (2024) Ondernemingsplan. AFK vierjarige subsidies 2025-2028. Amsterdam: Stichting Eye Filmmuseum.
Fonds voor Cultuurparticipatie (2024) Cultuur doet. Beleid voor een veerkrachtige samenleving. Utrecht: Fonds voor Cultuurparticipatie.
FIM, Kunsten ’92, FRK (2024) Inbreng erfgoedsector voor commissiedebat Erfgoed op 17 oktober 2024. Amsterdam: Federatie Instandhouding Monumenten, Kunsten ’92, Federatie Ruimtelijke Kwaliteit
Gräper-van Koolwijk, F. (2024a) Immaterieel erfgoed van, voor, door en iedereen. Den Haag: Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap.
Gräper-van Koolwijk, F. (2024b) Kamerbrief bij Stand van de Uitvoering 2023 RCE. Den Haag: Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap.
Gräper-van Koolwijk, F. (2024c) Kamerbrief Uitkomsten verkenning financieringsstelsel monumentenzorg en verduurzaming rijksmusea. Den Haag: Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap.
Grooten, J. (et al.) (red.) (2008) ABC-DE, woordenboek voor digitaal erfgoed. Den Haag: DEN.
Harmens, E. (red.) (2023) Woorden verbinden mensen. Beleidsplan 2023-2026. Den Haag: KB Nationale Bibliotheek.
Huut, T. van (2022) ‘Ideologische’ angel lijkt eruit: musea stemmen over definitie’. Op: www.nrc.nl, 17 augustus 2022
ICOM (z.j.) ‘Museum definition’. Op: www.icom.museum.
IPO, VNG (2024) Structurele oplossingen nodig om erfgoed te behouden. Den Haag: IPO, VNG
KIEN (z.j.) ‘Wat is immaterieel erfgoed?’. Op: www.immaterieelerfgoed.nl
KVAN (2023) Het archief als nutsvoorziening. ‘van centrale naar verdeelstation’ Naarden: KVAN.
Leden, J. van der (2023) Teruggave koloniale cultuurgoederen. Niet het einde van een proces, maar een nieuw begin, Boekman Extra # 38. Amsterdam: Boekmanstichting
Leden, J. van der (2024a) Diversiteit in cultuurnota’s. Een reconstructie van veranderend cultuurbeleid, Boekman Extra # 46. Amsterdam: Boekmanstichting
Leden, J. van der (2024b) Immaterieel erfgoedbeleid in Nederland. Erfgoed in beweging, Boekman Extra # 47. Amsterdam: Boekmanstichting
Komen M. en R. Zandvliet (2024) Onderzoek naar erfgoedbeoefening. Veldwerkverslag 2024. Amsterdam: Ipsos I&O
Koren, D. (2024) Plantagehuizen grootste herbestemmingsopgave op Curaçao. In: Erfgoed Magazine, nr. 45-3, 6-10
Mulder, J., B. van Mil, S. Compagner en L. Wolters (2019) Onderzoek stand van zaken digitale toegankelijkheid en gebruik Nederlands erfgoed. Den Haag: KwinkGroep.
NDE, OCW (2024) Nationale strategie digitaal erfgoed 2025-2028. Den Haag: Netwerk Digitaal Erfgoed, Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap.
OCW (2017) Erfgoedbalans 2017. Den Haag: Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap.
OCW (2021) Stand van het Nederlands Digitaal Erfgoed 2021: 1-meting naar aanleiding van het Intensiveringsprogramma 2019-2021. Utrecht: Dialogic in opdracht van het Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap.
Raad voor Cultuur (2023) Werkprogramma 2023-2024. Den Haag: Raad voor Cultuur.
Raad voor Cultuur (2024) Omgaan met gedeelde bronnen van het koloniale verleden. Den Haag: Raad voor Cultuur.
RCE (2024a) Missie, visie en strategie. Den Haag: Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed
RCE (2024b) Stand van de uitvoering 2023. Den Haag: Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed
Rens, L. van, J. Mulder, M. Gayed, R. van Schelven (2023) Trendmonitor audiovisuele collecties in Nederland 2022. Hilversum: Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid
Rijksoverheid (z.j.) Zorg voor roerend erfgoed. Op: www.rijksoverheid.nl.
Rijksoverheid (z.j.) Zorg voor onroerend erfgoed. Op: www.rijksoverheid.nl.
Rijksoverheid (z.j.) Zorg voor immaterieel erfgoed. Op: www.rijksoverheid.nl.
Small, Z. (2019) ‘A new definition of “museum’’ sparks international debate’. Op: www.hyperallergic.com.
Steketee, H. (2025) ‘Hoe nu verder met de oorlogsdossiers van het Nationaal Archief?’. Op: www.nrc.nl, 15 januari
Swartjes, B., T. de Hoog (2024) Cultuur en participatie. Op: www.cultuurmonitor.nl, 2 september
TNO (2023) Verkenning digitale transformatie en één digitale interactieve ruimte in de cultuursector. Eindrapportage TNO 2023 R10852.
Tweede Kamer (2024) Verslag van een commissiedebat Erfgoed op 17 oktober 2024. Den Haag: Tweede Kamer der Staten Generaal
Toebosch, T. (2024) Rijksmonumenten bedreigd door verkrotting. Op: www.nrc.nl, 27 november
Uitermark, J. (2024) Kamerbrief over voorgenomen besluit tot oprichting Stichting Herdenkingscomité Slavernijverleden. Den Haag: Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties
Unesco (z.j.) ‘Dossier: Immaterieel erfgoed’. Op: www.unesco.nl.
Unesco (z.j.) ‘On(ver)vangbaar. De innovatieve kracht van the culture’. Op: www.unesco.nl.
Unesco Werkgroep Bonaire (2024) ‘Immaterieel erfgoed van Bonaire’, in: ErfgoedMagazine 45-3 (2024) 11-13.
Uslu, G. (2022a) Aanbieding advies ‘Onvervangbaar en Onmisbaar’ van de Commissie Collectie Nederland. Den Haag: Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap.
Uslu, G. (2022b) Meerjarenbrief – De kracht van creativiteit. Den Haag: Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap.
Uslu, G. (2023)Kamerbrief over teruggave van cultuurgoederen aan Indonesië en Sri Lanka | Kamerstuk. Den Haag: Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap.
Visser, J. en L. Kuiper (samenst.) (2021) Museumcijfers 2020. Amsterdam: Stichting Museum, Museumvereniging.
Visser, J. en L. Kuiper (samenst.) (2022) Museumcijfers 2021. Amsterdam: Stichting Museum, Museumvereniging.
Verantwoording tekst en beeld
Redactie: De huidige versie van de pagina is meegelezen door Rozemarijn van de Wal (KIEN). Eerdere versies van deze pagina zijn geschreven door Maartje Goedhart en Mutaleni Nadimi en door Shomara Roosblad.
Beeld: Waterfront Willemstad Curaçao (Unesco Werelderfgoed) / Fotografie: Bent van Aeken (via Unsplash).