Erfgoed

Culturele identiteit: waarom is erfgoed belangrijk?

Erfgoed is niet alleen belangrijk voor een besef van ons verleden, maar geeft ook betekenis aan de samenleving van nu en onze toekomst. Iedereen draagt immers erfgoed mee en geeft er mede vorm aan: of je nu kerst viert, graag snert kookt of tambú danst. Het is dan ook belangrijk dat de manier waarop we met dit erfgoed omgaan aansluit bij de samenleving (en bevolkingssamenstelling) van nu en verhalen worden doorgegeven aan volgende generaties (Engelshoven 2018). Want zoals de Raad voor Cultuur schrijft: ‘In het erfgoed legt een object of handeling een persoonlijke verbinding tussen mensen en (hun eigen of een andere) geschiedenis, tradities en verhalen. Geen enkel ander onderdeel van onze samenleving – sport, economie, wetenschap, religie – doet zo’n expliciet beroep op deze waarden’ (Raad voor Cultuur 2021, 6).

Cultureel erfgoed is dan ook bepalend voor de identiteit van de leefomgeving, en wordt steeds vaker als middel ingezet om deze (lokale) identiteit te versterken (Trienekens et al. 2016). Dat zien we niet alleen op provinciaal niveau, maar ook gemeenten maken steeds meer gebruik van lokaal erfgoed om toerisme aan te trekken of om bewoners te verbinden met hun leefomgeving.

Het belang van erfgoed voor de samenleving werd nogmaals aangestipt met de oprichting van de Commissie Collectie Nederland die in september 2020 is benoemd. Om erfgoed te beschermen  adviseert de commissie in het rapport Onvervangbaar & Onmisbaar — naar een dynamisch beschermingsmodel voor de Collectie Nederland van februari 2022 dat er een nationaal uitvoergunningensysteem moet komen om de ongewenste verkoop van belangrijk cultureel erfgoed aan het buitenland wettelijk te bewaken. Daarnaast luidt het advies dat er in het kader van bescherming cultuurgoederen een ‘stevig financieel fundament’ nodig is. Staatssecretaris Uslu heeft in maart 2023 een reactie ingediend (Uslu 2023).

De omgang met het cultureel erfgoed in de fysieke leefomgeving wordt vanaf 1 juli 2024 geregeld via de nieuwe Omgevingswet. Hierin wordt op nationaal niveau gestreefd naar meer samenwerking tussen burgers, bedrijven en maatschappelijke organisaties. Het idee is dat ruimtelijke projecten dichter bij de samenleving komen te staan en dat participatie binnen projecten wordt bevorderd. Participatieve projecten kunnen ook betekenis geven aan een nieuwe, samengestelde gemeenschap of identiteit (Trienekens et al. 2016). De aanwijzing en omgang met beschermde stads- en dorpsgezichten gebeurt straks eveneens op grond van deze wet (RCE z.j.).

Participatie en FARO: wie bepaalt wat erfgoed is?

De vraag wat erfgoed is en waarom het belangrijk is, hangt nauw samen met de vraag wie bepaalt wat erfgoed is. Volgens het Verdrag van Faro staat de mens centraal, en is de benadering van erfgoed niet (meer) louter expertgedreven (Hanssen et al. 2021). Het zwaartepunt lijkt hiermee verschoven te zijn van cultureel erfgoed an sich, naar de mensen die betrokken zijn bij dit erfgoed (Engelshoven 2021). Daarmee is erfgoed verbonden met het democratische beginsel dat het van en voor iedereen is en bijdraagt aan een inclusieve maatschappij (Engelshoven 2021). Dé nationale culturele identiteit staat dan ook niet vast, maar is een interpretatie van en keuze uit het culturele erfgoed (Beugelsdijk et al. 2019). Met dit als uitgangspunt is het belangrijk dat mensen ook toegang hebben tot erfgoed en eraan deel kunnen nemen.

Een belangrijk woord hierbij is erfgoedgemeenschap: ‘een groep mensen die zo veel belang hechten aan bepaald erfgoed, dat ze dat willen behouden en overdragen. Meedoen aan cultureel erfgoed betekent dat je vorm geeft aan cultureel burgerschap’ (Hanssen et al. 2021). Dat betekent eveneens dat iets pas erfgoed is als mensen hier een bepaalde betekenis of waarde aan toekennen. Ook bij KIEN bepaalt de gemeenschap wat erfgoed is, en is zij zelf verantwoordelijk voor het aandragen van erfgoed op de inventaris en het behoud ervan. Ook cultuurprofessionals, -beoefenaars en -makers vormen in die zin erfgoedgemeenschappen met eigen behoeften, zowel zij die betrokken zijn bij het maken of uitoefenen als zij die beheren (zoals archivarissen, conservatoren of curatoren).

Diversiteit, gelijkwaardigheid en inclusie: waar staan we nu?

In aansluiting op het vormgeven van een ‘nieuw’ cultureel burgerschap streven erfgoedinstellingen naar meerstemmigheid en inclusie. De International Council of Museums (ICOM) stelde hierom in 2019 een nieuwe museumdefinitie voor waarin musea ‘democratiserende, inclusieve en veelstemmige ruimtes [zijn] voor kritische dialoog’ door het ‘erkennen en behandelen [van] hedendaagse conflicten voor de maatschappij […] en garanderen van gelijke toegang tot erfgoed voor alle mensen’ met als doel ‘bij te dragen aan menselijke waardigheid en sociale rechtvaardigheid, mondiale gelijkheid en wereldwijd welzijn’ (ICOM 2019; Huut 2022). Dit voorstel van 2019 werd echter als te politiek gezien met hevige internationale discussie tot gevolg (Small 2019). Tijdens de ICOM-conferentie in augustus 2022 werd er na een langdurig proces een nieuwe museumdefinitie aangenomen. In plaats van de meer geëngageerde passages staat er nu dat musea ‘diversiteit en duurzaamheid bevorderen […] Ze opereren en communiceren ethisch, professioneel en in samenwerking met gemeenschappen, en bieden gevarieerde ervaringen voor educatie, plezier, reflectie en kennisuitwisseling.’ Hiermee zijn ‘de scherpe kantjes van de tekst afgehaald’ en lijkt de ‘ideologische angel eruit’ (Metropolis M 2022, Huut 2022).

Ook cultuursectorbreed zien we een verankering van meerstemmigheid in beleid. In 2019 lanceerde het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (OCW) samen met het VSBfonds en de zes Rijkscultuurfondsen de Code Diversiteit en Inclusie. Deze code is vanaf 2021 samen met de Governance Code Cultuur en Fair Practice Code vast onderdeel van de beoordeling van subsidieaanvragen (Raad voor Cultuur 2020). Ondanks deze ambities moet er volgens de Raad voor Cultuur op het gebied van diversiteit en inclusie nog een grote inhaalslag worden gemaakt (Raad voor Cultuur 2020). Deze vraag naar verandering is ook zichtbaar in het veld. In 2020 verschenen er, mede als antwoord op de internationale Black Lives Matter-beweging, meerdere artikelen in de media en open brieven aan directies en beleidsmakers in de Nederlandse cultuursector.

Waar de sector vandaag de dag staat is nog lastig te beantwoorden. Hiervoor zijn meerdere redenen. Allereerst ontbreekt het aan indicatoren en data om diversiteit en inclusie te meten – en de gegevens die er zijn betreffen veelal persoonsgegevens die door AVG moeilijk(er) gebruikt kunnen worden. Ten tweede zijn diversiteit en inclusie brede begrippen die uiteenlopend worden ingevuld. Het gaat niet alleen om culturele achtergrond, maar ook om o.a. leeftijd, gendergelijkheid, personen met een fysieke en/of functionele beperking, de lgbtqia+ gemeenschappen of sociaaleconomische status. Tot slot is er sectorbreed nog geen duidelijkheid of consensus over wát we precies willen meten, waarom en hoe (lees hier meer over op onze de themapagina Diversiteit, gelijkwaardigheid en Inclusie).

Wel vinden er in de erfgoedsector diverse initiatieven plaats op het gebied van diversiteit en inclusie. Zo biedt de stichting Musea bekennen kleur musea een leidraad voor de uitvoering van de Code diversiteit en inclusie, met als doel om ‘erfgoedinstellingen duurzaam te verenigen in hun streven om diversiteit en inclusie te verankeren in het DNA van de erfgoedsector’. Daarnaast kondigde in september 2021 Stichting Museum Suriname aan dat er in 2023 in Amsterdam een nieuw museum opent over de Surinaamse geschiedenis en cultuur en de complexe relatie tussen Nederland en Suriname (Sneekes et al. 2021). Deze gedeelde geschiedenis staat ook centraal in de Verkenning naar museale voorziening slavernijverleden die het NiNsee, Museum Zonder Muren en IZI Solutions in mei 2021 hebben afgerond. De ontwikkelingen vinden overigens niet alleen plaats in de museale sector, ook theaters en theatergezelschappen slaan de handen ineen (zie domeinpagina Theater), zijn er tal van initiatieven om de boekensector diverser te maken (zie domeinpagina Letteren) en worden er investeringen gedaan in de Nederlandse filmsector (zie domeinpagina Audiovisueel).

Niettemin constateert de Raad voor Cultuur dat er een ongelijke voortgang van de vier P’s is, waar programma en publiek voorrang kregen op partners en personeel (Raad voor Cultuur 2020). Dit is overigens niet uniek voor de culturele sector, maar is ook zichtbaar in andere maatschappelijke sectoren. De afdeling Diversiteit in Bedrijf van de Sociaal-Economische Raad (SER) ondersteunt hierom met de Charter Diversiteit bedrijven in de publieke en private sector bij het bevorderen van een gemêleerd personeelsbestand en een inclusief bedrijfsklimaat. Meerdere musea hebben inmiddels de intentieverklaring ondertekend en ook overheden, onderwijsinstellingen en de wetenschap zijn vertegenwoordigd in de charter.

Immaterieel erfgoed en de toenemende belangstelling hiervoor bieden bij uitstek ruimte voor diversiteit en inclusie binnen erfgoed. Zo wordt de inventaris van KIEN vanuit de gemeenschap aangevoerd en bevat deze hierdoor een diversiteit aan feestdagen en tradities, zoals Chinees Nieuwjaar, de Antilliaanse muziektraditie tambú, Drentse boerenmarkten of het Paasvuur Espelo. Om als afspiegeling van de Nederlandse samenleving te fungeren en de cultuur die ons vandaag de dag vormt door te geven aan generaties van morgen, is diversiteit en inclusie een noodzaak binnen erfgoed. Het bewustzijn is er binnen alle disciplines van het erfgoedveld, maar dat alleen is onvoldoende voor daadwerkelijke verandering.

Corona en meer aandacht voor digitaal

De coronabeperkingen hadden tot gevolg dat veel erfgoedinstellingen hun deuren moesten sluiten of geconfronteerd werden met grote beperkingen. Tal van activiteiten zijn afgelast en konden alleen in aangepaste vorm doorgang vinden. Ook na volledige heropening van de samenleving in maart 2022 laat de pandemie sporen achter in de erfgoedsector. De Museumvereniging voorspelt dat het totale museumbezoek in 2022 op 23,8 miljoen bezoekers zit, wat nog steeds een kwart onder het niveau van het jaar 2019 zit toen 32,6 miljoen museumbezoeken werden geregistreerd (Museumvereniging 2022). Daarnaast keren vooral oudere vrijwilligers moeizaam terug. Dit is zorgwekkend gezien vrijwilligers en een belangrijk onderdeel zijn van de sector. Samen met de stagiaires zijn ze goed voor 23% van de ingezette fte’s (Museumvereniging 2022). Tegelijkertijd ontstond er meer ruimte voor digitaal cultuuraanbod, met mogelijkheden voor het bereiken van ‘nieuw’ publiek. Denk bijvoorbeeld aan virtuele rondleidingen, podiumkunstinstellingen die hun registraties van voorstellingen online deelden of aan de oproepen om zelf met kunst en erfgoed aan de slag te gaan, zoals bij tussen kunst en quarantaine. ‘Het digitaal erfgoed van de toekomst wordt nu gemaakt’, vertelt een gesprekspartner ons.

In 2021 was twee derde van de permanente museumcollectie via internet toegankelijk voor het publiek (Visser et al. 2022). En bij driekwart van de musea vonden online activiteiten plaats, uiteenlopend van virtuele rondleidingen tot opdrachten of challenges (Ibid.). In 2020 was dit nog 82 procent (Visser et al. 2021), waar toen ruim 14 procent van de Nederlanders van gebruik heeft gemaakt door een museumcollectie of tentoonstelling via internet te bekijken (zo bleek uit het meest recente vrijetijdsonderzoek). Ongeveer een vijfde van de Nederlanders heeft online beeldende kunst bekeken (VTO 2021).

Daarnaast heeft bijna 40 procent van de Nederlanders via het internet informatie opgezocht over oude gebruiken, ambachten of tradities, historische gebouwen, voorwerpen of gebeurtenissen, of lokale of regionale geschiedenis. En uit eerder onderzoek blijkt dat maar liefst 80 procent van de Nederlanders gebruikmaakt van digitaal erfgoed (Mulder et al. 2019). Het valt te verwachten dat dit aantal gestegen is in 2020 en 2021 door de geïntensiveerde inspanningen vanuit de instellingen. Zo moet ook het programma Innovatielabs dat in 2022 van start is gegaan een impuls geven aan nieuwe veerkracht en digitale innovatie in de culturele en creatieve sector.

Duurzaam bewaren is een uitdaging

Hoewel er in Nederland in de afgelopen jaren flink geïnvesteerd is in het digitaliseren van erfgoedcollecties en het ontsluiten ervan, zet de recente groei in het aantal digitale initiatieven wederom het vraagstuk van duurzaam bewaren van deze digitale content op de kaart.

Digitale technologie ontwikkelt zich in een rap tempo en hard- en software verouderen snel (Museumvereniging z.j.), en dit heeft grote effecten op onder andere het born digital materiaal. De snelle ontwikkeling maakt het voor professionals en makers onmogelijk om overal van op de hoogte te zijn. Bovendien is ICT vaak op maat gemaakt, bijvoorbeeld bij digitale kunst. Omdat born digital erfgoed daarnaast geen analoge equivalent heeft, is het archiveren en toegankelijk houden voor veel instellingen een uitdaging. Wanneer updates niet meer beschikbaar zijn, verliest het erfgoed ook zijn toegankelijkheid voor het publiek (Wijers et al. 2016, DEN 2017). De kennis van duurzame opslag staat nog in de kinderschoenen. Hierom zijn netwerken en samenwerkingsverbanden belangrijker dan ooit: delen van elkaars expertise als het aankomt op archiveren, documenteren en ontsluiten. Uit gesprekken met de sector die in 2021 voor deze domeinpagina zijn gevoerd, blijkt dat er steeds meer samenwerkingsverbanden tot stand komen, ook internationaal. DEN en Netwerk Digitaal Erfgoed (NDE) zetten zich hier speciaal voor in.

Digitale toegankelijkheid gaat daarnaast ook om de vraag hoe je kunst en erfgoed behoudt. De manier waarop iets zichtbaar gemaakt wordt, kan gevolgen hebben voor de authenticiteit van een werk. Het is goed om alert te zijn op manieren van behoud die de functionaliteiten of het uiterlijk van het werk niet veranderen.

Duurzame strategie en dienstverlening

De digitale transformatie heeft effecten op makers, instellingen, producten én publiek. ‘Om cultuurinstellingen verder in staat te stellen online nieuwe culturele ervaringen te bieden en te kunnen concurreren met andere digitale diensten, zijn er investeringen in kennis, infrastructuur en digitale diensten nodig’(Cohen et al. 2020, 55). Digitalisering heeft immers invloed op de manier waarop nieuwe diensten of producties ontwikkelen, publieksbereik, bedrijfsvoering en maakprocessen (DEN z.j.). Om de kansen die digitalisering biedt te benutten is een duurzame digitale strategie nodig. Hiervoor heeft DEN een Focusmodel ontwikkeld en werken erfgoedinstellingen er middels de Nationale Strategie Digitaal Erfgoed met het NDE aan om de digitale schotten tussen de instellingen te slechten en hun content aan elkaar gekoppeld beschikbaar te stellen. Op het gebied van digitale mediakunst zet LIMA, het platform voor digitale kunst, zich samen met musea, kunstenaars, academies en universiteiten in voor een duurzame archivering, conservering en distributie. In de Beleidsdoorlichting Erfgoed wordt er gepleit om born digital erfgoed (inclusief de digitale maakprocessen) steviger te positioneren in het erfgoedbeleid en de bijbehorende instrumenten (Horst et al. 2022).