Introductie
Het culturele landschap bloeit weer op na de pandemie, met een stijging in bezoekersaantallen bij musea, bioscopen, poppodia en theaters. Musea boeken zelfs recordbezoeken, en bioscoopbezoeken stijgen, hoewel nog niet op het niveau van voor de pandemie. Theaters zien ook een stijgende trend in bezoekersaantallen. Echter, financiële uitdagingen blijven bestaan voor veel culturele instellingen, met stijgende kosten en subsidies die niet gelijk meestijgen. Ondanks inspanningen voor diversiteit en inclusie, blijven er ongelijkheden bestaan. Duurzaamheid krijgt meer aandacht, maar er is behoefte aan meer steun vanuit de overheid. Discussies over hervormingen in het subsidiebestel worden gevoerd, terwijl de toekomstige financiële vooruitzichten onzeker zijn.
Het publiek is terug
Het publiek weet de weg weer volop te vinden naar het culturele aanbod. Waar in 2022 nog gesproken werd over een moeizame herstart na de coronapandemie, klinken er over 2023 positieve geluiden.
Zo maakte de Museumvereniging in januari 2024 bekend dat er in 2023 9,3 miljoen bezoeken met de Museumjaarkaart plaatsvonden . Dat is ruim meer dan de 7,1 miljoen van 2022 en ook meer dan de 9,1 miljoen in recordjaar 2019. Op basis van de cijfers voor de museumkaart verwacht de Museumvereniging dat er in 2023 een nieuw record gevestigd is voor bezoek aan de Nederlandse musea. Het totale bezoek (inclusief het internationale bezoekers) bedraagt waarschijnlijk 29 tot 32 miljoen en ligt daarmee weer op het niveau van voor de coronapandemie. De definitieve museumcijfers 2023 worden in september 2024 gepubliceerd.
Ook het bioscoopbezoek heeft zich in 2023 hersteld (FDN en NVBF 2024). Er werden in 2023 31,6 miljoen kaartjes verkocht. Dat is een stijging van 27 procent ten opzichte van 2022. Daarmee is het bioscoopbezoek nog niet terug op het oude niveau. In 2019 waren er 38 miljoen bioscoopbezoeken.
De Vereniging van Nederlandse Poppodia en Festivals (VNPF) rapporteerde over 2022 een fors herstel van het bezoek (7,6 miljoen bezoeken) maar dit is nog niet op het niveau van 2019 (8,6 miljoen bezoeken). De theaters trekken eveneens weer veel mensen aan. In 2022 bezochten 7,7 miljoen mensen de theaters, wat nog minder is dan in 2019 (8,5 miljoen bezoeken), maar veel meer dan in het coronajaar 2021 (1,9 miljoen). Het herstel zette zich voort in 2023. Veel theaters beschouwen 2023 als een succesvol jaar. Nieuwsberichten met koppen als ‘Recordaantal bezoekers voor Maaspoort’ en ‘Theater de Willem stevent af op recordjaar’ laten zien dat het goed gaat, en we verwachten dat de definitieve cijfers over 2023 positief zullen zijn.
De stijging in culturele activiteiten wordt ook bevestigd door de resultaten van de VTO (vrijetijdsomnibus) 2022, waarover we rapporteren op de vernieuwde themapagina over cultuurparticipatie. Het terugkerende publiek past dan ook in het algemene patroon van toegenomen bestedingen door consumenten. Het CBS heeft geconcludeerd dat het consumptiepatroon in 2022 weer vergelijkbaar is met dat van de jaren voor de uitbraak van corona .
Maar zorgen zijn niet weg
De groeiende bezoekcijfers nemen niet weg dat verschillende delen van de culturele en creatieve sector zich voor forse problemen zien gesteld. De VNPF wijst op de sterke kostenstijgingen voor personeel en huisvesting (Dee en Schans 2023). De gemeentelijke subsidies stijgen niet in hetzelfde tempo mee.
Vergelijkbare knelpunten worden gemeld door de Vereniging van Schouwburg- en Concertzaaldirecties (VSCD). In 2022 waren de huisvestingslasten per podium 19 procent hoger dan in 2021, onder meer door stijgende huur-en hypotheeklasten en meer kosten voor het energiegebruik.
De museumcijfers over 2022 laten zien dat veel instellingen (49 procent) in 2022 een negatief bedrijfsresultaat behaalden. Dit percentage is nog hoger voor de middelkleine instellingen (lees hier meer over bij het domein Beeldende Kunst). De kosten voor personeel en huisvesting stegen van 66 procent in 2021 naar 70 procent in 2022. Het aandeel in de kosten voor tentoonstellingen en overige uitgaven daalde juist door noodzakelijke bezuinigingen: van 27 procent in 2021 naar 23 procent in 2022.
Of het herstel in de filmsector zich verder doorzet, kan nog niet worden vastgesteld. Bij de presentatie van de cijfers over 2023 werd gewezen op de mogelijke effecten van de langdurige staking in de Amerikaanse filmsector. Daardoor komen films met vertraging uit. Het precieze effect daarvan op de cijfers is volgens de vereniging van distributeurs, de NVPI, moeilijk te voorspellen: ‘Onverwachte hits zijn altijd mogelijk’ .
De Taskforce Culturele en Creatieve sector signaleerde in september 2023 op basis van een inventarisatie dat de meeste gemeenten weliswaar een compensatieregeling hebben getroffen voor de gestegen energiekosten van culturele instellingen maar dat deze onvoldoende toereikend was. Omdat ook de overige indexering van de gemeentelijke subsidies geen gelijke tred heeft gehouden met de kostenstijgingen duren de zorgen in grote delen van de culturele sector voort.
Knelpunten op de arbeidsmarkt
Net als andere sectoren in Nederland kampt de culturele en creatieve sector met krapte op de arbeidsmarkt. Trouw berichtte in februari 2023 over de problemen van theaters om technici te vinden. Het aanbod aan geschikt personeel staat onder druk doordat technici uitstromen naar andere delen van de arbeidsmarkt waar beter wordt betaald.
In augustus 2023 publiceerde het CBS data waaruit blijkt dat driekwart van de ondernemers in Nederland personeelstekorten ervaart. Deze tekorten hebben gevolgen voor de bedrijfsvoering. Ook in de culturele en creatieve sector zijn deze merkbaar. Voor de sectoren Cultuur, sport en recreatie tezamen worden als belangrijkste gevolgen genoemd: 33,3 procent hogere werkdruk en 12,7 procent gestegen arbeidskosten .
Ondertussen werd er in 2023 verder ingezet op fair practice in de culturele en creatieve sector. Platform ACCT organiseert ketentafels voor verschillende deelsectoren. Deze overlegvorm voor uiteenlopende groepen belanghebbenden bracht in 2023 voor verschillende disciplines praktijkinstrumenten voort, zoals rekentools voor eerlijke uurtarieven en regelingen voor secundaire arbeidsvoorwaarden.
Voormalig staatssecretaris Uslu stelde eind 2023 36,4 miljoen euro beschikbaar aan de rijkscultuurfondsen, Culturele basisinfrastructuur (BIS)-instellingen en rijksmusea om hiermee een eerlijke beloning binnen de betreffende delen van de culturele sector mogelijk te maken. Ook aanvragen voor de BIS-ronde 2025-2028 worden door de Raad voor Cultuur getoetst op naleving van de Fair Practice Code.
In de culturele en creatieve sector zijn veel mensen werkzaam als zzp’er. Cijfers over de exacte aantallen lopen uiteen maar volgens het CBS werkt over de breedte van de sector 50 procent als zelfstandige. Om zicht te krijgen op de arbeidsmarktpositie van de zzp’ers binnen de culturele en creatieve sector voerde HTH Research in 2023 een Verkenning naar bestaande cijfers en witte vlekken in de kennis. Op basis van de Verkenning zal de Boekmanstichting samen met Platform ACCT de komende jaren vorm geven aan een onderzoeksagenda om de gesignaleerde kennishiaten te helpen oplossen.
Lees meer over de arbeidsmarkt in de culturele sector op de themapagina Beroepspraktijk.
Zorg en fascinatie rond A.I.
Inmiddels laten de snel toenemende mogelijkheden van generatieve kunstmatige intelligentie hun invloed gelden op de culturele arbeidsmarkt. De nieuwe technieken bieden allerlei mogelijkheden voor kunstenaars maar brengen ook grote zorgen met zich mee. Deze gaan over het onrechtmatig gebruik door generatieve technologieën van auteursrechtelijk beschermd werk maar ook over de gevolgen voor de werkgelegenheid in creatieve beroepen. Uit een in 2023 gehouden enquête van de Kunstenbond blijkt dat 95 van de (stem)acteurs vreest voor verlies aan werkgelegenheid door ‘A.I.’. Deze vrees leeft ook onder audiovisuele makers (75 procent) en componisten (75 procent) . Lees meer over digitale ontwikkelingen op de pagina over digitale transformatie.
Ongelijkheid niet opgelost
Ondanks inspanningen van culturele instellingen op het gebied van diversiteit en inclusie zijn hardnekkige ongelijkheden in de sector niet opgelost. In Cultuurmonitor hebben we sinds 2022 het veel gebruikte begrippenpaar uitgebreid tot ‘Diversiteit, inclusie en gelijkwaardigheid’. Nog altijd krijgt niet iedereen in de culturele sector gelijke en eerlijke kansen. Des te belangrijker is het om te meten en data (kwantitatief en kwalitatief) te verzamelen.
Onderzoek van de Boekmanstichting naar de positie van vrouwelijke beeldend kunstenaars liet zien dat hun jaarinkomen gemiddeld 20 procent lager is dan dat van hun mannelijke collega’s. Data van het Filmfonds laten zien dat er nog steeds een verschil bestaat tussen het aantal toekenningen aan mannelijk en vrouwelijke makers in verschillende categorieën. Vrouwen zijn vaker betrokken bij filmproducties met lagere budgetten zoals documentaire en korte of experimentele films.
Lees meer over ongelijkheid in de culturele sector op de pagina Diversiteit, Inclusie en Gelijkwaardigheid.
Meer aandacht voor duurzaamheid
Uit onderzoek van de Rijksuniversiteit Groningen, in opdracht van de Boekmanstichting, blijkt dat twee op de drie ondervraagde Nederlanders vindt dat de culturele sector duurzamer moet worden (Holm 2024 et al.). Hoe werkt de culturele sector zelf aan verduurzaming, en wat is nodig om de verduurzaming van de sector te versterken en te versnellen? Met de publicatie ‘Duurzaamheid in de culturele sector – editie 2022‘ hebben de Boekmanstichting en Bureau 8080 onderzocht waar de Nederlandse cultuursector in 2022 stond in zijn duurzame transitie. Het eerste kwantitatieve deel (2022) is gebaseerd op een enquête onder zo’n 200 culturele organisaties. Het tweede kwalitatieve deel (2023) gaat op basis van deskresearch en interviews verder op deze mogelijkheden in.
Inmiddels groeit de aandacht vanuit het cultuurbeleid voor dit thema. Zo publiceerde de Raad voor Cultuur in juni 2023 het advies ‘Cultuur natuurlijk, hoe duurzaamheid en cultuur elkaar versterken‘ (Raad voor Cultuur 2023). Hierin stelt de Raad dat het nog ontbreekt aan aandacht vanuit de overheid voor duurzaamheid en cultuur. De Raad bepleit inhoudelijke en financiële steun van overheidswege voor de sector en doet voorstellen voor de inrichting van transitieateliers en kennisdeling. De beleidsreactie van demissionair staatssecretaris Fleur Gräper wordt voor de zomer van 2024 verwacht. De themapagina duurzaamheid bevat meer informatie over het onderwerp.
Een nieuw bestel?
Al geruime tijd wordt er in de culturele en creatieve sector nagedacht over noodzakelijke vernieuwingen in het subsidiebestel. Het tijdschrift Boekman wijdde er in 2021 onder de titel ‘Cultuurbestel: kader of keurslijf’ een nummer aan. De themapagina Cultuur in de regio bevat meer informatie over het culturele aanbod op gemeentelijk en provinciaal niveau.
Na een breed opgezet adviestraject kwam de Raad voor Cultuur in januari 2024 met vergaande voorstellen voor verandering. De voorstellen moeten leiden tot een meer evenwichtige verdeling van subsidies over de regio’s in het land, minder administratieve druk en verbreding van de toegang tot subsidiemogelijkheden voor de uiteenlopende disciplines. Voorgesteld wordt om de zes rijkscultuurfondsen samen te voegen tot één nieuw fonds met 12 provinciale afdelingen en een afdeling voor het Caribisch deel van het koninkrijk. In het nieuwe fonds zou ook de huidige BIS moeten worden ondergebracht. Randvoorwaarde voor uitvoering van het advies is een structurele verhoging van het rijkscultuurbudget met 200 miljoen.
Naar verwachting laat demissionair staatssecretaris Gräper een inhoudelijke reactie op het advies over aan haar opvolger. De financiële perspectieven zijn in elk geval onzeker. Gemeenten vrezen het zogenaamde ravijnjaar 2026. Door een tijdelijke terugval in het gemeentefonds hangen er dan in gemeenten bezuinigingen op de culturele sector boven de markt.
Kunsten ’92 pleit richting formatietafel voor behoud van het lage BTW-tarief, wettelijke verankering van cultuur en afspraken over indexering . Duidelijk is dat er zorgen leven in de sector. De uitkomst van de kabinetsformatie blijf voorlopig ongewis.
Literatuur
Dee, A. en B. Schans (2023) Poppodia- en Festivals in Cijfers 2022. Amsterdam: VNPF.
FDN en NVBF (2024a) Samenvatting Kerncijfers jaar 2023. Amsterdam: FDN en NVBF.
FDN en NVBF (2024) Nederland ging weer volop naar de film in 2023. Amsterdam: FDN en NVBF.
Haeren, M. van, H. Sweering en H. Mariën (2024) Vrouwelijke beeldend kunstenaars in Nederland: arbeidsmarktpositie, carrièreverloop, representatie. Amsterdam: Boekmanstichting.
Holm, H-M.F, K. Bebendorf en T. Bouman (2024) Public Perceptions of Dutch Cultural Institutions. Exploring Perceptions of Values and Responsibilities of Cultural Institutions with a Focus on Sustainability. Amsterdam, Groningen: Boekmanstichting, Rijksuniversiteit Groningen
Kunstenbond (2024) Position Paper – Generatieve Kunstmatige intelligentie (AI). Op: www.kunstenbond.nl.
Kunsten ’92 (2024) ‘Brief Kunsten ’92 aan Informateur‘. Op: www.kunsten92.nl, 17 januari.
Raad voor Cultuur (2023) Cultuur natuurlijk, hoe duurzaamheid en cultuur elkaar versterken. Den Haag: Raad voor Cultuur.
Raad voor Cultuur (2024) Toegang tot cultuur. Op weg naar een nieuw bestel in 2029. Den Haag: Raad voor Cultuur.
Siebe Weide Advies (2023) Podia 2022: jaarcijfers schouwburgen en concertgebouwen in Nederland. Amsterdam: Vereniging van Schouwburg- en Concertgebouwdirecties.
Vinken, H., B. Broers en H. Mariën (2023) De arbeidsmarktpositie van zzp’ers in de culturele en creatieve sector. Een verkenning van bestaande cijfers en overzicht van witte vlekken. Tilburg: HTH Research.
Visser, J. en L. Kuiper (samenst.) (2022) Museumcijfers 2021. Amsterdam: Stichting Museum, Museumvereniging.
VNPF (2023). Poppodium Analyse Systeem. Op: www.vnpf.nl, 20 maart.
Verantwoording beeld
Voorstelling Lehman Trilogy door ITA / Fotografie: Fabian Calis (met dank aan ITA)