Introductie 2021

De hele Nederlandse samenleving is op het moment van schrijven nog steeds in de greep van het in 2020 opgedoken coronavirus. En dat geldt zeker voor de cultuursector omdat alle instellingen in maart 2020 hun deuren voor fysiek aanwezig publiek moesten sluiten en sindsdien met tussenpozen  – gedeeltelijk – weer open konden om vervolgens de deuren – grotendeels – weer te moeten sluiten. Hiermee is de toegang tot kunst en cultuur als publieke ontmoetingsplek – althans in fysieke zin – in 2020 en 2021 sterk beperkt.

Artistieke productieprocessen zijn ontregeld en verdienmodellen in de keten verstoord. Met name zzp’ers en niet gesubsidieerde producenten zagen hun inkomsten wegvallen, maar ook voor anderen is het onzekerheid troef. ‘Wendbaar en weerbaar’ is de wapenspreuk geworden waarmee de culturele sector zich moedig staande houdt, maar het leven tussen hoop en vrees valt inmiddels velen zwaar.

Tegelijkertijd zijn er ook positieve ontwikkelingen te melden. Makers lieten zich niet uit het lood slaan en zetten gedreven hun artistieke praktijk voort. Digitalisering is in een stroomversnelling geraakt en met haar nieuwe manieren van cultuur maken en beleven. Juist vanwege de grote veranderingen in de sector zijn data en de kwalitatieve analyse daarvan belangrijker dan ooit. Juist nu is het urgent om de gevolgen van deze coronacrisis goed te volgen en te begrijpen.

Landelijke cultuurmonitor

De landelijke Cultuurmonitor van de Boekmanstichting zal de komende jaren de naar verwachting langdurige effecten van de coronapandemie op de sector monitoren. Het gaat om grote vragen zoals: ‘Wat zijn de consequenties van het inkomstenverlies voor de werkgelegenheid in de sector? Wat is het effect van de steunmaatregelen? Hoeveel werkenden hebben de sector verlaten?’ Maar ook: ‘Wat hebben mensen thuis wel aan cultuur kunnen beleven en welke wending neemt digitale programmering in de toekomst?’ De vragen wachten op empirische antwoorden die de culturele en creatieve sector kunnen helpen om uiteindelijk hopelijk sterker uit deze crisis te komen.

Maar in het culturele leven speelt er – gelukkig – meer dan alleen ‘corona’. In de diverse domeinrapportages wordt daarom ook veel aandacht besteed aan langer lopende ontwikkelingen en trends in de ontwikkeling van aanbod, financiering en participatie.

In deze jaarrapportage bundelen we de analyses die wij in 2021 hebben geschreven en schetsen daarmee een uitgebreid beeld van de ontwikkelingen in het culturele leven van Nederland. We belichten kenmerkende trends en ontwikkelingen in de verschillende culturele domeinen en overkoepelende thema’s die in de sector spelen. De jaarrapportage heeft ook een archieffunctie voor ontwikkelingen in 2020 en 2021. Integraal onderdeel van de Cultuurmonitor is deze website waarop wij regelmatig nieuwe en geüpdatete rapportages plaatsen en een online database aanbieden waarin geïnteresseerden zelf data kunnen opzoeken en in de vorm van grafieken kunnen bekijken.

Brede blik op de culturele sector

We kijken in deze monitor met een brede blik naar de culturele en creatieve sector. Daarmee sluiten we aan bij de definitie die de Europese Unie hanteert in het kader van het Creative Europe Programma:  ‘Cultural and creative sectors’ means all sectors whose activities are based on cultural values and/or artistic and other creative expressions, whether those activities are market- or non-market-oriented, whatever the type of structure that carries them out, and irrespective of how that structure is financed’ (European Parliament and the council 2013).

We beogen met de brede benadering van de culturele en creatieve sector inclusief te zijn: het gaat niet om hiërarchische connotaties als hoog en laag dan wel om canoniek en populair maar om die culturele uitingen die in het leven van mensen betekenisvol zijn.

Kunst en cultuur zijn meerduidige termen en kunnen allebei in een brede en smalle zin begrepen worden (Bisschop Boele 2021). Een breed cultuurbegrip wordt binnen het domein van betekenisgeving omschreven (Ibid., 17). Het gaat hierbij om het geheel van onder andere normen, sociale omgangsvormen, waarden en tradities van een maatschappij. Hieronder valt ook het ‘domein van waarde en affect, van zin en zinnelijkheid’ (Bisschop Boele 2021, 17). Waarde en affect kunnen op verschillende kwaliteiten zoals esthetische of verhalende kwaliteit gebaseerd zijn. Aansluitend bij deze nadruk op waarde en emotie gaan we voor deze monitor uit van een breed begrip van de kunsten, erfgoed en creatieve expressies. Bij zo’n benadering valt direct op dat cultuur in de meest uiteenlopende vormen leeft onder mensen en continue in beweging is. De Cultuurmonitor beoogt de komende jaren mee te gaan met deze veranderingen door ze in kaart te brengen en met data en analyses toegankelijk te maken voor onderzoek en beleid.

Deze editie

In 2020 is een pilotversie van de Cultuurmonitor gelanceerd en dit jaar hebben wij het instrument uitgebouwd en verstevigd. Zo zijn er in 2021 nieuwe rapportages over architectuur en design bijgekomen, hebben we diversiteit en inclusie verkend en een datastory over duurzaamheid gepubliceerd. De grote gevolgen van de coronabeperkingen voor de deelname aan cultuur blijken uit de nieuwe themarapportage Cultuurparticipatie in deze Cultuurmonitor. In de themarapportage over de culturele beroepspraktijk wordt stilgestaan bij ontwikkeling op de arbeidsmarkt, waaronder de precaire positie van zzp’ers. Alle bestaande domeinen (audiovisueel, beeldende kunst, erfgoed, games, letteren, muziek, theater) zijn uitgebreid, geüpdatet met nieuwe data en aangescherpt door gesprekken met de cultuursector. Naast deze inhoudelijke ontwikkelingen hebben we stappen gezet om ook een meer overkoepelend beeld van de sector te kunnen schetsen. Zo presenteren wij in hoofdstuk ‘Cultuur 2021: vijf sectoroverstijgende trends’ vijf kenmerkende ontwikkelingen in de cultuursector door de ontwikkelingen in verschillende domeinen samen te brengen. Natuurlijk is de coronacrisis hier dominant aanwezig, maar belangrijke transities die de sector ook al eerder bezig hielden, spelen ook een grote rol, zoals de maatschappelijke positionering van makers en kunstenaars en het thema diversiteit en inclusie. Digitalisering is door de coronacrisis in een stroomversnelling geraakt. De kwetsbare positie van een groeiend aantal zzp’ers in de sector werd door de coronacrisis bloot gelegd en maakt versterking van de arbeidsmarkt nog urgenter dan voor corona.

De Cultuurmonitor wordt gevoed door (meestal openbaar toegankelijke) cijfers, literatuur en gesprekken met het veld, die de cijfers verduidelijken en soms sneller trends signaleren aangezien de cijfers vaak achter lopen op de ontwikkelingen. Een uitgebreidere omschrijving van onze methodologie is in de bijlage te vinden. Op themaniveau zullen we de komende tijd diversiteit en inclusie, impact en cultuureducatie uitbouwen. Bij de domeinen willen we digitale cultuur en dans een prominentere plek geven.

Daarmee wordt bovendien duidelijk dat de monitor nog in ontwikkeling is. Het instrument zal de komende jaren verder uitgebouwd  worden. We bedanken op deze plaats alle onderzoekers, veldexperts, vertegenwoordigers van kenniscentra en brancheverenigingen, alsmede de begeleidingscommissie en klankbordgroep voor de samenwerking en de bereidheid om data en inzichten met ons te delen.  Ook dat helpt om de sector ‘wendbaar’ en ‘weerbaar’ te maken.

Literatuur

Bisschoep Boele, E. (2021) ‘Inleiding: over waarde en dialoog’. In: Cultuur+Educatie, jrg. 20, nr. 58, 6-26.

European Parliament and the council (2013) ‘Regulation (EU) No 1295/2013 of the European Parliament and of the Council’. Op: eur-lex.europa.eu, 11 december.

Spel, M. et al. (2021)  ‘Mogen en durven we weer? Een cultuurherfst tussen hoop en vrees’. Op: www.nrc.nl, 25 augustus.

Verantwoording beeld

Unmute Us Utrecht / Fotografie: Lisa Maatjens